Li k’utb’esinb’il matk’ chirix lix tojb’aleb’ rix li kamenaq

Xb’aan li Awa’b’ej M. Russell Ballard

Ruuchil li Awa’b’ej re lix Molameb’ li Kab’laju chi Apostol

Ninch’olob’ naq tz’aqal yaal li k’utb’esinb’il matk’ a’in. Ninch’olob’ xyaalal naq yalaq ani taaruuq chixtzolb’al ut chixnawb’al naq yaal.

Ex was wiitz’in, ak kawresinb’il li waatin rub’elaj naq xkam lin raarookil ixaqil, li xBarbara. Lin junkab’al ut laa’in naqab’antioxi eere lee rahom ut lix chaab’ilal eech’ool. Nintz’aama naq li Qaawa’ tinrosob’tesi naq yookin chi aatinak eerik’in sa’ li eq’la a’in.

Sa’ octubre 1918, 100 chihab’ chaq, li Awa’b’ej Joseph F. Smith xk’ul jut li k’utb’esinb’il matk’. Chirix naq xk’anjelak chiru 65 chihab’ sa’ Lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan, ut yal wiib’ oxib’ xamaan ma nakam sa’ 19 noviembre, 1918, xchunla chixk’oxlankil lix tojb’al rix li maak xb’aan li Kristo, ut chirilb’al li raatin laj Pedro chirix lix k’anjel li Qaawa’ sa’ li ruchich’och’ reheb’ li musiq’ej chirix naq kikamsiik chiru krus.

Kixtz’iib’a: “Naq kiwil ru k’a’jo’ naq kitoch’e’ inch’ool. … Naq kintz’il rix sa’ inch’ool li k’a’aq re ru a’in … kiteeli li rilob’aal lin nawom, ut lix Musiq’ li Qaawa’ kihilan sa’ inb’een, ut kiwil lix teepaleb’ li kamenaq.” Chixjunil li k’utb’esink a’in wan sa’ Tzol’leb’ ut Sumwank 138.

Inyehaq eere k’a’aq chik re ru li ak kik’ulman chaq re naq taqataw ru chi us chan ru naq laj Joseph xkawresiik sa’ xyu’am choq’ re li k’utb’esink a’in.

Naq wan choq’ Awa’b’ej re li Iglees, kiwulak Nauvoo sa’ 1906 ut kixk’oxla sa’ xch’ool li k’a’ru kixk’ul naq yal oob’ chihab’ wan re. Kixye, “A’an a’in tz’aqal li na’ajej b’ar wi’ [laj Jose, li wikan, ut lin yuwa’, laj Hyrum] xe’chal sa’ xkawaay naq xikeb’ re Carthage. Ink’a’ nakub’e sa’ xkawaay, ut lin yuwa’ xsalab’ rib’ sa’ xb’een ut xinxxok chaq sa’ iq’. Xtz’ub’ li wu jo’ jun chaq’rab’ink, xinxkub’si wi’chik, ut xwil chi elk sa’ xkawaay.”

Naq laj Joseph xwileb’ wi’chik, lix na’, li xMary Fielding Smith, xwaklesi li al re taarileb’ jo’ kamenaq chi yokob’anb’ileb’ sa’ wiib’al chirix naq xe’kamsiik sa’ li tz’alam re Carthage sa’ 27 junio, 1844.

Wiib’ chihab’ chirix a’an, laj Joseph, rochb’een lix junkab’al ut lix na’, li xMary Fielding Smith, xkanab’ li rochoch re taaxik sa’ Winter Quarters. Us ta maji’ naxket 8 chihab’ xyu’am, laj Joseph xteneb’aak chixb’eresinkileb’ li b’oyx sa’ Montrose, Iowa, toj sa’ Winter Quarters, ut moqon toj sa’ Lago Salado, b’ar wi’ xwulak naq 10 chihab’ wan re. Nawaj naq laa’ex li saaj winq teerab’i a’in ut teek’e reetal li k’anjel kixk’ul laj Joseph naq toj wan sa’ saajil.

Yal kaahib’ chihab’ chirix a’an, sa’ 1852, naq 13 chihab’ wan re, kikam lix na’—ut kikana laj Joseph ut li ras riitz’in sa’ neb’a’il.

Laj Joseph kib’oqe’ jo’ misioneer sa’ Hawai sa’ 1854 naq 15 chihab’ wan re. Li mision a’in, li kiwan numenaq oxib’ chihab’, kixtikib’ lix k’anjel laj Joseph sa’ li Iglees chiru chixjunil lix yu’am.

Naq laj Joseph kiq’aj Utah, kisumlaak sa’ 1859. Chiru wiib’ oxib’ chihab’ chik, kik’anjelak chi naab’al, kixtenq’a xjunkab’al, ut xb’aanu wiib’eb’ chik li mision. Sa’ 1 julio, 1866, naq 27 chihab’ wan re, xjala lix yu’am chi junajwa naq kik’ojob’aak jo’ apostol xb’aan laj Brigham Young. Sa’ octubre re li jun chihab’ chik, ki’ok sa’ lix Ch’utameb’ li Kab’laju. Kik’anjelak jo’ tenq’ aj k’ehol na’leb’ chiru laj Brigham Young, laj John Taylor, laj Wilford Woodruff, ut laj Lorenzo Snow toj reetal naq a’an ajwi’ ki’ok jo’ li Awa’b’ej sa’ 1901.

Laj Joseph ut li rixaqil, li xJulina, kiyo’la xb’een xk’uula’al, li xMercy Josephine, sa’ li junkab’al. Yal wiib’ chihab’ wan re naq kikam. Chirix a’an, laj Joseph xtz’iib’a li aatin a’in, “Ak xket jun po chaq naq lin … raarookil xJosephine xkam. K’a’jo’ xwaj raj xk’iresinkil toj sa’ ixqilal. Ninpatz’ a’an wulaj wulaj ut wankin sa’ junataal. … Li Dios chixkuyaq inmaak wi ta maakob’k yookin sa’ xraab’aleb’ lin ka’ch’in chi jo’ka’in.”

Chiru chixjunil xyu’am, li Awa’b’ej Smith kikam xyuwa’, lix na’, jun li ras, wiib’eb’ li riitz’in, wiib’eb’ li rixaqil, ut oxlaju li ralal xk’ajol. Naxnaw chi us li rahilal re li kamk.

Naq li ralal laj Albert Jesse xkam, laj Joseph xye re li ranab’ li xMartha Ann naq xtz’aama chiru li Qaawa’ naq tixkol, ut naq xpatz’, “K’a’ut a’in? K’a’ut naq jo’ka’in xkana?”

Us ta yoo chi patz’ok, laj Joseph xk’ul maajun xsumenkil sa’ li na’leb’ a’an. Kixye re li xMartha Ann naq “anchal ch’iich’ ru li choxa sa’ qab’een” sa’ li na’leb’ chirix li kamk ut li ruchich’och’ reheb’ li musiq’ej. A’b’anan, toj kaw lix paab’aal rik’in xyeechi’ihom li Qaawa’.

Sa’ li kutan k’oxlanb’il xb’aan li Qaawa’, li na’leb’ ut li tuqtuukilal chirix li ruchich’och’ reheb’ li musiq’ej li naxsik’ li Awa’b’ej Smith xk’eeman re sa’ lix nimal ru k’utb’esink li kixk’ul sa’ octubre 1918.

Q’axal ra li chihab’ a’an choq’ re. Naraho’ xch’ool chirix lix tamikeb’ li kamenaq sa’ li Guerra Mundial, sa’ wi’ xe’kam numenaq 20 milloneb’ chi kristiaan. Jo’kan ajwi’, yoo chi puktesiik jun li yajel sa’ chixjunil li ruchich’och’, ut xkamsi numenaq 100 milloneb’ chi kristiaan.

Sa’ li jun chihab’ a’an, ke’kam oxib’eb’ chik lix komon li Awa’b’ej Smith. Li Elder Hyrum Mack Smith re lix Molameb’ li Kab’laju chi Apostol, li xb’eenil ralal, ut lin mama’ ajwi’ laa’in, kikam xb’aan jun xyajel lix sa’.

Li Awa’b’ej Smith xye: “Maak’a’ li waatin—jwal ra lin ch’ool! Jorb’il li waam; ut anchal oso’k re! … Jwal xinra a’an! Toj tinra chi junelik. Ut jo’kan ajwi’ chixjunileb’ li walal ink’ajol, a’b’an a’an xb’eenil li walal, li xb’een li xk’e lin yo’onihom choq’ re li woxloq’inkil chi junelik sa’ xyanqeb’ li winq. Chi anchal inch’ool ninb’antioxi re li Dios li walal a’an! Jwal aajel ru a’an choq’ we! Aajel ru choq’ qe chiqajunil! Jwal nim xk’anjel choq’ re li Iglees. … Ut anajwan, … K’a’ ta wi’ ru tinb’aanu! … At Dios! Chinaatenq’a!”

Sa’ li jun po chik, lix b’eelom lix rab’in, laj Alonzo Kesler, kikam naq xt’ane’ chaq sa’ jun najt xteramil kab’l. Li Awa’b’ej Smith xtz’iib’a li aatin a’in, “Jun li kamk jwal xuwajel ak xchirib’ wi’chik li q’ojyin sa’ xb’een lin junkab’al chixjunil.”

Wuqub’ po chirix a’an, sa’ septiembre 1918, li ralib’ li Awa’b’ej Smith, a’an ajwi’ li wixa’an, li xIda Bowman Smith, kikam chirix naq xyo’la li ro’ xk’uula’al, li wikan laj Hyrum.

Jo’kan kiwan sa’ 3 octubre 1918, chirix naq xreek’a xnimal xrahil xch’ool chirixeb’ li k’iila millon li xe’kam sa’ li ruchich’och’ sa’ li pleetik ut li yajel, ut chirix lix kamikeb’ tz’aqal lix komon, naq li Awa’b’ej Smith kixk’ul li choxahil na’leb’ li naqnaw jo’ “li k’utb’esinb’il matk’ chirix lix tojb’aleb’ rix li kamenaq.”

Kixye resil li na’leb’ a’an jun kutan chirix naq ak xk’ul, sa’ li xb’eenil ch’utam re li jolomil ch’utub’aj-ib’. Ink’a’ chik kaw rib’ li Awa’b’ej Smith, ut yal b’ayaq kixye: “Ink’a’ naru, ut ink’a’ nawaj tinyal xyeeb’al naab’al li k’a’ru wan sa’ lin k’a’uxl anajwan, ut tinb’ayq toj sa’ junaq kutan chik, jo’ taaraj li Qaawa’, toj tinyal xyeeb’al eere jun xraqal li k’a’ru wan sa’ lin k’a’uxl, ut li okenaq sa’ lin ch’ool. Moko injunes ta xinwan sa’ li oob’ po li ak xe’nume’. Xinwan b’an sa’ li musiq’ej re tijok, re tz’aamank, re paab’aal ut re xyalb’al inq’e; ut yookin chi aatinak rik’in lix Musiq’ li Qaawa’ rajlal.”

Li matk’ li kixk’ul sa’ 3 octubre kixk’ojob’ xch’ool ut kixk’e xsumenkil naab’aleb’ lix patz’om. Laa’o ajwi’ naru taak’ojob’aaq qach’ool ut taqatzol li na’leb’ chirix li k’a’ru toj taqak’ul naq laa’o ut li qaraarookil komon tookamq ut tooxik sa’ li ruchich’och’ reheb’ li musiq’ej wi taqatzol li na’leb’ a’in ut taqak’oxla lix yaalalil sa’ xb’eresinkil qayu’am wulaj wulaj.

Jun reheb’ li na’leb’ kiril li Awa’b’ej Smith, a’an li ula’ kixb’aanu li Kolonel sa’ xyanqeb’ laj paab’anel sa’ xna’ajeb’ li musiq’ej chirix naq kikam sa’ li krus. Yeeb’il resil chi jo’ka’in:

“K’ehomaq b’an reetal, sa’ xyanqeb’ chaq li tiikeb’ xch’ool, kixk’uub’eb’ ru lix k’anjelanel ut kixxaqab’eb’ lix k’amol esil, chi tiqtookeb’ rik’in wankilal ut li wankil k’eeb’il reheb’, ut kixk’e xtaqlankileb’ re te’xik ut te’xk’am li saqen re li evangelio rik’ineb’ li wankeb’ chaq sa’ q’ojyin, rik’ineb’ ajwi’ chixjunil lix musiq’eb’ li winq [ut li ixq]; ut chi jo’kan kijultikaman li evangelio chiruheb’ li kamenaq. …

“Eb’ a’in kik’utman chiruheb’ li paab’aal chirix li Dios, li jalb’a-k’a’uxlej chirix li maak, li kub’iha’ chi uuchilej choq’ re li risinkil li maak, ut li maatan re li Santil Musiq’ej rik’in xk’eeb’al li uq’ej,

“Ut chixjunil chik li jar raqal re li evangelio li ki’ajman naq te’xnaw re taaruuq te’xtaw xk’ulub’ejilal re taaraqmanq aatin chirixeb’ jo’ chanruheb’ li winq sa’ li tz’ejwalej, a’ut te’wanq xyu’ameb’ jo’ chanru li Dios sa’ li musiq’ej. …

“Xb’aan naq eb’ li kamenaq ke’ril lix najtil ru lix jachikeb’ ru lix musiq’eb’ rik’in lix tib’eleb’ jo’ jun moosil.

“Eb’ a’in li Qaawa’ kixtzoleb’, ut kixk’e wankilal reheb’ re te’elq chaq, chirix lix waklijik a’an chi yo’yo sa’ xyanqeb’ chaq li kamenaq, re te’ok sa’ li rawa’b’ejihom lix Yuwa’, re taak’eemanq choq’ xkorooneb’ li kole’k chiru li kamk ut li junelik yu’am,

“Ut te’kanaaq chirix a’an chi k’anjelak jo’ chanru yeechi’inb’il chaq xb’aan li Qaawa’, ut te’wanq choq’ aj tz’aqonel sa’ chixjunil li osob’tesink li k’uulanb’il chaq choq’ reheb’ li neke’rahok re.”

Sa’ li matk’, li Awa’b’ej Smith kiril lix yuwa’, laj Hyrum, ut li Profeet aj Jose Smith. Ak xnume’ 74 chihab’ naq kirileb’ chaq’ jo’ jun kok’al sa’ Nauvoo. Ink’a’ naqanaw jo’ nimal lix sahil xch’ool naq kiril lix yuwa’ ut li rikan. Anchal xwaklesiik ut xk’ojob’aak raj xch’ool chixnawb’al naq eb’ li musiq’ej toj neke’kana sa’ rilob’aal li tib’elej, ut naq neke’royb’eni chi anchal xch’ool lix kutankil lix waklijik chi yo’yo. Li matk’ a’in kixk’utb’esi xnimal chik lix k’uub’anb’il na’leb’ li qaYuwa’ choq’ reheb’ li ralal xk’ajol, ut lix rahom li Kristo re tojok-ix, ut lix nimajwal wankilal lix tojb’al rix li maak.

Sa’ xketb’al 100 chihab’ li matk’ anajwan, nekexinb’oq chixtzolb’al chi us. Naq teeb’aanu, li Qaawa’ chi’osob’tesinq eere chixtawb’al ru lix rahom li Dios ut lix k’uub’anb’il na’leb’ choq’ re lix sahil xch’ooleb’ li ralal xk’ajol.

Ninch’olob’ naq tz’aqal yaal li k’utb’esinb’il matk’ a’in. Ninch’olob’ xyaalal naq yalaq ani taaruuq chixtzolb’al ut chixnawb’al naq yaal. Li ani ink’a’ te’xnaw a’in sa’ li yu’am a’in tento naq toj te’xnaw naq chiqajunilo nokowulak sa’ li ruchich’och’ reheb’ li musiq’ej. Aran, taqara ut taqaloq’oni li Dios ut li Qaawa’ Jesukristo xb’aan lix nimal ru na’leb’ choq’ re li kolb’a-ib’, ut li qosob’tesinkil sa’ li wakliik chi yo’yo naq li tib’elej ut li musiq’ej te’junajimanq wi’chik re naq maajo’q’e chik te’jachmanq ru.

Q’axal ninb’antioxi naq ninnaw b’ar wan linraarookil xBarbara ut naq taqil qib’ wi’chik ut toowanq rik’in li qajunkab’al chi junelik q’e kutan. Tooxtenq’a taxaq lix tuqtuukilal li Qaawa’ anajwan ut junelik, a’an lin tuulanil tz’aam, sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.

Eb’

1. Tzol’leb’ ut Sumwank 138:6, 11.

2. Joseph F. Smith, in Preston Nibley, The Presidents of the Church (1959), 228.

3. Chi’ilmanq Joseph Fielding Smith, Life of Joseph F. Smith (1938), 13.

4. Kisumla rik’in li xLevira Clark sa’ 1859, li xJulina Lambson sa’ 1866, li xSarah Richards sa’ 1868, li xEdna Lambson sa’ 1871, li xAlice Kimbal sa’ 1883, ut li xMary Schwartz sa’ 1884.

5. Laj Joseph F. Smith kib’oqe’ jo’ roxil li tenq’ aj k’ehol na’leb’ sa’ li Xb’eenil Awa’b’ejil (laj Brigham Young, laj Heber C. Kimball ut laj Daniel H. Wells). Kik’anjelak ajwi’ jo’ xkab’ tenq’ aj k’ehol na’leb’ sa’ li Xb’eenil Awa’b’ejil chiru oxib’eb’ li Awa’b’ej re li Iglees: laj John Taylor, laj Wilford Woodruff, ut laj Lorenzo Snow.

6. Laj Joseph F. Smith kik’anjelak jo’ tenq’ aj k’ehol na’leb’ chiru laj Brigham Young ut kik’anjelak jo’ xkab’ aj tenq’ aj k’ehol na’leb’ chiru laj John Taylor, laj Wilford Woodruff, ut laj Lorenzo Snow. Laj Joseph F. Smith, a’an li xb’een Awa’b’ej re li Iglees li ak kik’anjelak sa’ li Xb’eenil Awa’b’ejil naq maji’ nab’oqe’ jo’ li Awa’b’ej.

7. Li xMercy Josephine, li xb’een xk’uula’al laj Joseph F. Smith, kiyo’la sa’ 14 agosto 1867, ut kikam sa’ 6 junio 1870.

8. Lix diario laj Joseph F. Smith, 7 julio 1870, Church History Library, The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Salt Lake City, Utah.

9. Hu tz’iib’anb’il xb’aan laj Joseph F. Smith choq’ re li xMartha Ann Smith Harris, 26 agosto 1833, Church History Library. Chi’ilmanq Richard Neitzel Holzapfel and David M. Whitchurch, My Dear Sister: The Letters between Joseph F. Smith and His Sister Martha Ann (2018), 290–91.

10. Naab’al sut, li Qaawa’ kixb’eresi laj Joseph F. Smith sa’ xyu’am ut sa’ xk’anjel jo’ apostol ut Awa’b’ej re li Iglees sa’eb’ li matk’, li k’utb’esinb’il na’leb’, ut li k’utb’esinb’il matk’. Chi kok’ aj xsa’, eb’ li xchaq’al ru maatin a’in re li Qaawa’ ke’tz’iib’aaq sa’ lix diario, lix jultikahom, lix tz’iib’ahom a’an xjunes, ut sa’ xtz’iib’ahom li Iglees.

11. Lix diario laj Joseph F. Smith, 23 enero 1918, Church History Library, tz’iib’anb’il li mayuscula jo’ chanru nab’aanuman anajwan. Chi’ilmanq Joseph Fielding Smith, The Life of Joseph F. Smith (1938), 473–74.

12. Chi’ilmanq “A. [P.] Kesler Is Killed in Fall from a Building,” Ogden Standard, Feb. 5, 1918, 5.

13. Joseph F. Smith, diario, 4 febrero, 1918, Church History Library.

14. Chi’ilmanq “Ida Bowman Smith,” Salt Lake Herald-Republican, 26 septiembre, 1918, 4.

15. Joseph F. Smith, sa’ resil li Jolomil Ch’utub’aj-ib’, octubre 1918, 2.

16. Chi’ilmanq li aatin chirix “li qana’ nim xloq’al, li xEva” ut “lix ko’ li … ke’xloq’oni li tz’aqal ut yo’yookil Dios” (Tzol’leb’ ut Sumwank 138:39).

17. Tzol’leb’ ut Sumwank 138:30, 33–34, 50–52.

18. Kipuktesiman li matk’ chi tz’iib’anb’il xb’een sut sa’ 30 noviembre 1918, sa’ li periodico Deseret News, 11 kutan chirix lix kamik li Awa’b’ej Smith, sa’ 19 noviembre. Ki’el ajwi’ sa’ diciembre sa’ li revista Improvement Era ut sa’ enero 1919 ki’el sa’eb’ li revista Relief Society Magazine, li Utah Genealogical and Historical Magazine, li Young Women’s Journal, ut li Millennial Star.

19. Us ta eb’ li alalb’ej re li sachk te’wakliiq chi yo’yo, ink’a’ te’ruuq chixk’eeb’al li rahok ut li loq’onink re li qaChoxahil Yuwa’ ut li Jesukristo jo’ te’xb’aanu li ani te’ok sa’ jun awa’b’ejihom re loq’alil. Chi’ilmanq Alma 11:41; Tzol’leb’ ut Sumwank 88:32–35.