Netip Epwe Riri Fengen
Nupwen oua aninis ren kirekiroch, tumun, me tong, ua pwon pwe oupwe chunata pau mi ititiw me echikara netip.
Nepoputan
Ese ne amwarar pwe mettoch a pwa ren science ir fan ekkoch ra emwen me ren mettoch mi mecheres usun efou apen a turutiw seni efoch ira?
Ikenai, upwe aporousa ew mettoch a pwa me a fis pokiten ew kukkun mwichen rapich pekin kaeo.
Non ekkewe ier 1970, chon kaeo ra forata ew tes ar repwe attonaochu pungunon pekin mwongo ren maamaun ewe ngasangas. Non ekkoch maram, ra amwongoni ew mwichen rapich och sokkun mwongo mi watte kiris me attona ar fetanin cha, pichipichin ngasangas, me cholesterol.
Usun ir mi sinei epwe fis, chommong ekkewe rapich ra pwari pwe kiris a ioifengen non waar kewe. Nge esap ikkei meinisin! Ekkewe chon kaeo ra kuna och mettoch ese kon weweoch. Inamo a wor ioifengen non ekkewe rapich meinisin, ew mwichen rapich a amairu pwe a ukukun 60 percent mi kis seni ekkewe ekkoch. A usun ita ra nenengeni ru sokofesenin mwichen rapich.
Ngeni scientist, ei sokkun pungun a efisata ar resap mour. Ifa usun a tongeni epwe iei sokkun? Ekkewe rapich meinisin ir ew chok tappin seni New Zealand, seni ew chok sokkun tenin. Ir meinisin ra angei nonnofengen ukukun ewe chok sokkun mwongo.
Met wewen ei?
Met ewe pungun ra amwani ewe kaeo? Mi wor mettoch mi muan non ewe kokkotun tes?
Ekkewe scientist ra angang weires ar repwe weweiti pungun ei mi sokkono!
Nesoponon, ra kun ngeni ewe mwichen chon kaeo. Epwe tufich pwe ekkewe chon kaeo ra fori och mettoch an epwe asokano pungun we? Nupwen ra katon ei, ra kuna pwe meinisin ekkewe rapich mi kukkun kiris mi ioifengen non ir ra nom fan tumunun emon chon kaeo. A amwongoni kewe rapich ewe chok mwongo usun ir meinisin. Nge, usun emon scientist a repotuni, “neminewe a fokkun kirekiroch me tumunoch.” Nupwen a amwongoni ekkewe rapich, “a foos ngenir, amwochur me totofir. … ‘Ese tongeni kouno a chok fori. A chok pwisin ina usun neminewe.’”1
A fori nap seni chok an amwongoni ekkewe rapich. A ngenir tong!
Akkom, usun ita esap iei ewe popun ewe watten sokofesen, nge ewe mwichen chon kaeo rese kuna pwan och popun.
Iwe ra pwan forsefani ewe tes—ei fansoun ra wesen nemeniochu fan iten ekkoch ekkesiwin. Nupwen ra attonaochu pungun kewe, ewe chok mettoch a pwan fis! Ekkewe rapich fan tumunun ewe chon kaeo mi tong a watte ar pochokun non pungunon we.
Ekkewe scientist ra atou pungunon ei kaeo non ewe puk mi itefouno Science.2
Ekkoch ier mwirin pungunon ei tes mi chiwen pochokun me non mwicheichen angangen safei. Non ekkei ier, Dr. Kelli Harding a atou ew puk itenapan The Rabbit Effect a angei itan seni ewe tes. An muchunon: “Angei emon rapich ese pochokun nonnomun. Foos ngeni. Amwochu. Ngeni tong. … Ewe nefin fengen a fori sokkonon. … Nesoponon,” neminewe a asopano, “met a pesei pochokunen inisich non napanap mi murino a fis ren usun ach mwokutukut fengen, ifa usun ach manau, me ifa usun sia ekieki usun wewen ach sipwe aramas.”3
Non ew fonufan, ekkewe piris mi achufengeni science me ennetin kapas allim fan ekkoch usun a chok chokukkun mettoch mi nonnofengen nefiner. Nge ren Souneng, chon tapaweno mwirin Jises Kraist, Aramas mi Pin non Fansoun Soponon, pungun ei kaeo ren science mi weweoch nap seni amwarar. Me rei, ei a pwan awora ew nongonongen kirekiroch pwe epwe ew auchean echikaren kapas allim—ew minne epwe echikara netip ren pekin memef, ngun, me, usun mi aweweitiw ikei, pwan ren pekin inis.
Netip Epwe Riri Fengen
Nupwen emon a eisini, “Sense, menni nein ekkewe Annuk a fakkun nap seni meinisin?” ewe Chon Amanau a ponuweni “Kopwe tongei ewe Samol om God ren unusen nenukom,” mi tapw me ren, “Kopwe tongei monun unukum ussun chok ka pwisin tongeok.” Ponuwan seni ewe Chon Amanau a apochokuna wisach seni nang. Emon soufosun nom a annuku “pwe esap wor anini fengen nefiner, nge [sipwe] neneno mwach … , [netipach] epwe riri fengen non ew chok me non tong [nefinach].”5 Sia fen kaeo pwe manaman ika pesepes epwe aukuk ren pwetete me tekison, ren kirekiroch esap wor nikatuputup.6
Ua nuku ei nongonong a wor aean ngeni unusen Aramas mi Pin non Fansoun Soponon: menimwuk, serafo, me semirit.
Ren ach sia sinei, upwe kapas wenewen ngeni ami ekkewe ierin Kinter ren och fansoun.
Oua fen weweiti ifa usun auchean ach sipwe kirekiroch. Ewe chorus ren ew konun Kinter, “Ua achocho upwe usun Jises,” a aiti kich:
Tong fengen nefinemi usun Jises a tongei kemi.
Achocho ne pwari kirekiroch non mettoch meinisin en mi fori.
Kopwe pwetete me tong non angang me non ekiek,
Pun ikkei ekkewe mettoch Jises a aitikich.7
Nge, fan ekkoch epwe weires ami fansoun. Iei ew tutunap meni epwe anisi kemi usun emon Kinter at itan Minchan Kim seni South Korea. An famini a choni ewe Mwichefen arap ngeni wonu ier a no.
“Non ew ran non sukun, ekkoch chon ai we sukun ra urumotei pwan emon chon sukun ren ar kor ngeni i ekkoch it. Usun mi apwapwa, iwe ren ekkoch wiik ua fitir.
“Ekkoch wiik mwirin, ewe at a ureniei pwe ina mwo ika a tipen fori pwe ese pwan ateneki, a metek ren am kewe kapas, me a kechiw iteiten nepwin. Chippu upwe kechiw nupwen a ureniei. Ua mefi niemam me ua mochen anisi. Ewe ran mwirin ua feino ren atewe me wata pei won afaran me omusomus, ua apasa, ‘Omusano ren ai urumoteok.’ A chimwechiw ren ai kapas, me mesan a nono ren chonun mesan.
“Nge ekkewe ekkoch semirit ir mi chok sopweno ne urumwotei. Mwirin ua chechemeni met ua kaeo non klassin Kinter, fini mi pung. Iwe ua eisini chon ai we sukun pwe repwe kouno. Napengenir ra finata pwe resap siwin me ra song rei. Nge emon ekkewe at a apasa pwe a niemam, iwe am me unumon aua chiechioch.
“Inamo ika ekkoch aramas ir mi chiwen urumotei, a mefi murino pokiten a chieni kem.
“Ua fini mi pung ren ai anisi emon chienei a auchea ngeni aninis.”8
Esap ew nenien appiru mi och ngeni kemi ami oupwe achocho ne winiti usun Jises?
Iei, ren serafo anuon me fopun, nupwen oua marita, ami urumotei ekkoch mi tongeni epwe wesen efeiengaw. Aurek, tipengaw, me ngaw mi nap ir ra fis pokiten ir mwirimwirin an emon eriaffou ekkoch. “Nupwen eriaffou ekkoch esap och mettoch mi minafo, social media me technology ra anapano ngawan. A winiti och mettoch mi fifis, efeiengaw mi chok nonnom—eriaffou ekkoch won kampiuter.”9
Mi fat, ewe chon koum a aea ei ne efeingawa ami tappin aramas. Ese wor nenian ei me non ami kinikinin internet, neniemi, ami sukun, mwich, me klass. Ouse mochen oupwe fori ren ami tongeni ne fori ekkewe neni repwe kirekiroch me tumun. Ika oua kan kakaton ika fiti och ekkei, use sinei och ourour mi murino nap seni ewe a fen kawor me ren Elter Dieter F. Uchtdorf:
“Nupwen a wor koput, ngunungun, amonungaw, esit, koum, ika mochen efeiengaw, ouse mochen aea ei mi tapweto:
Kouno!”10
Ami mi rong ena? Kouno! Nupwen oua aninis ren kirekiroch, tumun, me tong, pwan won fon, ua pwon pwe oupwe chunata pau mi ititiw me echikara netip.
Ua fen kapas ngeni semiriten Kinter me serafo, Iei upwene awena ai kapas ngeni menimwuk non ewe Mwichefen. A wor akkaewin wisach ne forata ew napanap ika nenien appirun kirekiroch, etiwetiw, me sufon—ne asukuna napanapen Kraist ngeni ewe tappin aramas mi marita non met sia apasa me ifa usun ach foffor. Mi kon auchea nupwen sia attona mwicheich a siwin ngeni keimufesen non pekin muu, kinikinin mwicheich, me arap ngeni ekkoch sokofesen forien aramas.
Preseten M. Russell Ballard a pwan aiti kich pwe Aramas mi Pin resap chok kirekiroch nefinach nge pwan ngeni chon aruch. A ateneki: “Fan ekkoch ua rong usun memper ar asonga ekkewe chon pwan ew namanam ren ar rese aparenir me rese etiwer. Ei mi tongeni fis non neni ikewe nouch kewe memper ra chommong ie. Ua fen rong usun sam me in mi fikkar ra ureni nour kewe pwe resap kukunou ren emon pwan sokkun semirit non winiorer we pokiten an famini esap chon ewe Mwichefen. Ei sokkun napanap ese tipew ngeni afanafanen ewe Samon Jises Kraist. Use tongeni weweiti pwata emon memper non ach Mwichefen epwe mutata ekkei sokkun mettoch epwe fis. … Use mwo rong ekkewe chon ei Mwichefen repwe pesepes ar repwe och sokkun nge repwe tong, kirekiroch, engino, me fangoch ngeni chiechiach me chon oruch seni ekkoch namanam.”11
Ewe Samon a mochen sipwe afanafana pwe ach apachanong ekkoch ew napanap mi och ngeni tipeew me ach sise apachanong ekkoch a efisi keimufesen.
Kich chon tapweno mwirin Jises Kraist, sia tipengaw nupwen sia rong ifa usun noun Kot ra feiengaw me ren ekkoch pokiten ar sokkono. Sia fen netipengaw ar rong usun efeiengaw won aramas mi Chon, Asian, Latino, ika seni ekkoch pwan mwich. Koput, osukosuken sokofesen, ika fitikoko esap wor nenian non oruch, mwicheich, ika non ewe Mwichefen.
Sipwe mut ngeni kich, ese nifinifin ierich, sipwe achocho ne fori ach tongeni.
Tongei Chon Oput En
Nupwen oua achocho ne aninis non tong, sufon, me kirekiroch, oupwe wesewesen metek ika oupwe osukosuk ren ngawen finata an ekkoch. Me sipwe fori mwirin? Sia tapweno an ewe Chon Amanau fon ne “tongei chon koum ngeni kemi … o iotekir ekkewe mi eriaffou kemi.”12
Kich sipwe fori ach tongeni ne akkufu ewe osukosuk mi nom won anach. Sia achocho ne nikitu tori nesoponon, fansoun meinisin sia iotek pwe poun ewe Samon epwe siwini nonnomuch. Sia awora kinisou fan iten ekkewe I a emwenir ngeni kich ne anisi kich.
Ekan ku netipei ren ew awewen ei seni nouch uruon Mwichefen akkom. Fansoun patapat non 1838, Joseph Smith me ekkoch sou emwenin Mwichefen ra mwochutiw non Liberty Jail nupwen ekkewe Souneng ra echimw seni imwer non ewe fonuen Missouri. Ekkewe Souneng ra woungaw, ese wor chiener, me riaffou napanap ren ewe patapat me an ese wor pisek. Ekkewe chon Quincy, Illinois, ra kuna weiresin nonnomur iwe ra aninis non tong me chiechioch.
Wandle Mace, emon chon Quincy, mwirin a achema nupwen a keran kuna ekkewe Souneng unukun ewe Chonupupu Mississippi non ita imwen mwangku: “Ekkoch ra emeresano kus an epwe awora neni seni ewe asepwan, … ekkewe semirit ra pouk unukun ew ekkei minne ewe asepwan a chok poni fetanei ese wor ochun. Ekkewe Souneng mi woungaw ra unusen riaffou.”13
Ar kuna weiresin ekkewe Souneng, chon Quincy ra achufengen ar repwe awora aninis, ekkoch ra fen aninis ne uwei chiener kewe minafo ngen epekin ewe chonupupu. Mace a sopweno, “[Ra] kisaseu ne fangeno; ekkewe chon amomo ra ekkemis ion epwe kon kisaseu… ren … futuken pik, … suke, … sus me uf, mettoch meinisin ekkei mi katuruu mi woungaw a auchea ngenir.”14 Mwitir chok, ekkewe mi katou seni imwer ra chommong seni ekkewe chon Quincy, ekkewe ra suki imwer me aea fengen ar pisek ren watten fangeno.15
Chommong Souneng ra chok manau non ewe fansoun patekich pokiten ewe tong me fangochun ekkewe chon Quincy. Ekkei chon nangin fonufan ra suki netiper me imwer, ra wato mwongo mi amanauer, pwichikar, me—menin auchean—ra awora chiechioch ngeni ekkewe Souneng mi riaffou. Inamo ar nom non Quincy a fokkun mwochomwoch, ekkewe Souneng rese monnuki ar niwinimang me kinisou ngeni chon orur kewe achengicheng, me Quincy a winiti ewe “teninimwen eppet.”16
Nupwen weires me riaffou a tori kich ren foffor mi esit, ngaw, me pwan foffor mi efeiengaw, sia tongeni finata ne apinukunuk non Kraist. Ei apinukunuk a feito seni An tingor me pwon pwe sipwe pwapwa pun I a emweni kich17 me i epwe epinano ach pwe repwe ach feioch.18
Ewe Chon Masen Siip mi Ochupor
Sipwene asopwano ikewe sia poputa me ia: emon chon tumun mi tong, a fang inisin non kirekiroch ren tumunun ngun, me ew pungunon a sokkono—a echikara netipen ekkewe man minne i a tumunur. Pwata? Pokiten ina pwisin usun!
Ren ach weweiti mettoch pokiten ewe kapas allim, sia esinna pwe kich mi nom fan tumunun emon chon tumun mi tong, ewe a fang Inisin non kirekiroch me ew ngunun tumun. Ewe Chon Masen Siip mi sinei kich meinisin ren itach me a pwisin wor an mochen non kich.19 Ewe Samon Jises Kraist pwisin a apasa, “Ngang ewe chon mmasen siip, ua sinei nei kewe siip.… Me ngang mi tongeni mano fan iter.”20
Non ei soponon wiiken Easter mi pin, ua kuna kinamwe mi fochofoch non ai sinei pwe “ewe Samon i chon masen siip”21 me I mi sinei emon me emon kich me sia nom fan An tumunoch. Nupwen sia weri sossot me weires, samaw me feiengaw, ewe Samon—nouch Chon Masen siip, nouch Chon Tumun—epwe tumunu kich ren tong me kirekiroch. I epwe echikara netipach me forsefani ngunuch.
Usun ei ua pwarata—me usun Jises Kraist pwe ach Chon Amanau me ach Chon Angasano—non iten Jises Kraist, amen.