Xkolb’al rix lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’, li musiq’anb’il xb’aan li Dios

Xb’aan li Awa’b’ej Dallin H. Oaks

Xb’een aj tenq’ aj k’ehol na’leb sa’ li Xb’eenil Awa’b’ejil

Sa’ li ch’a’ajkil kutan a’in, naweek’a naq tento tin’aatinaq chirix lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos, li musiq’anb’il xb’aan li Dios. Lix na’ chaq’rab’il li tenamit a’in k’a’jo’ xwankil choq’ reheb’ li qakomon sa’ Estados Unidos, a’ut a’an ajwi’ li k’ojob’anb’ileb’ wi’ lix na’ xchaq’rab’ileb’ li jar tenamit wankeb’ sa’ li ruchich’och’.

I.

Lix na’ xchaq’rab’il jun tenamit, a’an li na’leb’ k’ojob’ankil wi’ xjolomil li tenamit a’an. Naxk’ut chan ru naq k’uub’anb’il li tenamit, ut naxk’e xmaril li wankilal naru na’oksiman sa’ xjolomil li tenamit. Lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos a’an li mas najter re chixjunileb’ lix na’ xchaq’rab’il tenamit li wankeb’ chi k’anjelak anajwan. Us ta yiib’anb’il sa’ xtiklajik xb’aan yal junjunqeb’ li kok’ tenamit, sa’ junpaat ki’ok choq’ jun eetalil choq’ re chixjunil li ruchich’och’. Sa’ li kutan a’in, ka’ajwi’ oxib’ chi tenamit sa’ chixjunil li ruchich’och’ ink’a’ neke’roksi jun xna’ xchaq’rab’il li tenamit li tz’iib’anb’il.¹

Sa’ li aatin tinye anajwan, ink’a’ tin’aatinaq chirix junaq partido malaj junaq chik ch’uut. Tin’aatinaq chirix lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos, li yookin chixtz’ilb’al rix chiru numenaq 60 chihab’. Tin’aatinaq rik’in li na’leb’ xintaw jo’ aj tenq’anel re li xb’eenil aj raqol aatin sa’ li jolomil raqleb’aal aatin re Estados Unidos. Tin’aatinaq jo’ aj k’utunel re li chaq’rab’ chiru o’laju chihab’, ut jo’ aj raqol aatin chiru numenaq oxib’ chihab’ sa’ li jolomil raqleb’aal aatin re Utah. Ut li mas nim wi’chik xwankil, tin’aatinaq rik’in li na’leb’ xintaw chiru 37 chihab’ jo’ x’apostol li Jesukristo, li tento sa’ inb’een xtz’ilb’al rix lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos re xnawb’al k’a’ru naxye chirix lix k’anjel lix Iglees li k’ojob’anb’il wi’chik.

Lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos jalan rik’in li jun siir chik rik’in naq li Dios kixk’utb’esi naq “kixxaqab’ ” a’an choq’ re lix k’ulub’eb’ ut lix kolb’aleb’ rix chixjunil li tz’ejwalej” (Tzol’leb’ ut Sumwank 101:77; chi’ilmanq ajwi’ li raqal 80). Xb’aan a’in naq lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ a’in wan xwankil choq’ re lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan sa’ chixjunil li ruchich’och’. A’ yaal re li junjunq tenamit sa’ li ruchich’och’ ma te’raj xk’anjelankil li na’leb’ li wankeb’ chi sa’.

K’a’ru li rajom li Dios naq kixxaqab’ lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos? Naqil a’an sa’ li tzol’leb’ chirix lix taql ch’oolej. Sa’ li lajeeb’ chihab’ chirix naq kik’ojob’aman wi’chik li Iglees, eb’ li komon sa’eb’ li ch’och’ sa’ rokeb’aal saq’e k’a’jo’ naq yookeb’ chixk’ulb’al li rahob’tesiik, xjuneseb’ ut jo’ Iglees. Jun na’leb’ ke’rahob’tesiik wi’ a’an naq ke’xpaab’ naq ink’a’ us li loq’b’il moosil li kiwan sa’ li ch’och’ Estados Unidos sa’ li kutan a’an. Sa’eb’ li rahil kutan a’an, li Dios kixk’utb’esi rik’in xtz’uumal re li profeet aj Jose Smith li junelikil yaal chirix lix tzol’leb’.

Li Dios kixk’e reheb’ li ralal xk’ajol li xtaql ch’oolej—a’an li wankilal chi sik’ok ut chi b’aanunk. Re xk’anjelankil li wankilal a’an, aajel ru naq te’wanq li winq ut ixq chi ach’ab’anb’il re te’ruuq chixsik’b’al ru jun b’e, ut te’ruuq chixtaaqenkil a’ yaal k’a’ru li neke’xsik’ ru xb’aanunkil. Chi jo’kan, jo’ naxye li k’utb’esinb’il na’leb’, “li junjunq chi winq taaruuq taawanq chixsumenkil tz’aqal lix maak sa’ xkutankil li raqb’a-aatin” (Tzol’leb’ ut Sumwank 101:78). Xb’aan a’in naq li Qaawa’ kixye, “Jo’kan naq moko tiik ta naq ani junaq chi winq taawanq chi moosil li jun chiru li jun chik” (Tzol’leb’ ut sumwank 101:79). Ch’olch’o ru naq a’in naraj naxye naq moko tiik ta li loq’b’il moosil. Xb’aan ajwi’ li na’leb’ a’in, moko us ta naq eb’ laj tenamit maak’a’aqeb’ xyaab’ xkux sa’ xsik’b’al ru ani taataqlanq ut k’a’ruhaq lix chaq’rab’il lix tenamiteb’.

II.

Li na’leb’ naq naqapaab’ naq lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos musiq’anb’il xb’aan li Dios ink’a’ naraj naxye naq li Dios kixye li junjunq chi aatin wan chi sa’, jo’ li na’leb’ chirix jarub’eb’ aj k’ehol uuchil re li junjunq estado te’wanq, ut jarub’ chihab’ tento te’wanq re.² Lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos toj maji’ “naniman chi us,” jo’ kixye li Awa’b’ej J. Ruben Clark. A’an kixye, “naqapaab’ b’an naq tento taanimanq ut tixkawresi rib’ re xk’eeb’al li k’a’ru ajb’il ru sa’ jun ruchich’och’ li yoo chi xik chi uub’ej.”³ Jo’ jun eetalil, chi musiq’anb’il xb’aan li Dios, ke’wan li aatin tiqb’il moqon re naq ink’a’ chik taawanq li loq’b’il moosil, ut re naq eb’ li ixq te’ruuq chi juch’uk. A’ut ink’a’ naqil lix na’leb’ li Dios sa’ chixjunil li yeeb’il chirix lix na’ xchaq’rab’il li tenamit sa’eb’ li raqleb’aal aatin.

Nink’oxla naq sa’ lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos wankeb’ oob’ chi na’leb’ li musiq’anb’ileb’ xb’aan li Dios.⁴

Li xb’een, a’an li na’leb’ naq li wankilal li jolominb’il wi’ li tenamit nachal chaq rik’ineb’ li ani wankeb’ sa’ li tenamit. Sa’ junxil kutan, yalaq b’ar k’oxlanb’il naq eb’ li rey neke’taqlan rik’in junaq wankilal li k’eeb’il chaq sa’ choxa, malaj li k’ulb’il xb’aan numtaak sa’ pleet, ut q’axal ak’ li na’leb’ naq nachal chaq li wankilal chi taqlank rik’ineb’ li ani taqlanb’il. Wankeb’ laj k’oxlanel li ak ke’yehok re a’in, a’ut sa’ lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos kik’anjelaman xb’een wa li na’leb’ a’in. Li na’leb’ naq li wankilal sa’ jun tenamit nachal chaq rik’ineb’ li ani wankeb’ chi sa’, ink’a’ naraj naxye naq naru na’ux li mululij-ib’ re xminb’al ru lix jolomil li tenamit chixb’aanunkil k’a’ruhaq. Lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ kixyiib’ jun republica, b’ar wi’ eb’ laj tenamit neke’xk’anjela lix wankilaleb’ rik’in xsik’b’al ru ani taak’ehoq ruuchileb’ sa’ xjolomil li tenamit.

Li xkab’ na’leb’ li musiq’anb’il xb’aan li Dios, a’an naq li wankilal wan chi jachb’il ru, jun raqal rik’in lix jolomil li tenamit, ut jun raqal rik’ineb’ li estado li wankeb’ chi sa’. Chiru xnumikeb’ li chihab’, wan naq kiq’axe’ ru b’ayaq li na’leb’ a’in rik’in li jalok li musiq’anb’il ajwi’ xb’aan li Dios, jo’ li ak xinye chirix xraqb’al li loq’b’il moosil, ut xkanab’ankileb’ li ixq chi juch’uk. Nim xwankil naq lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos naxk’e xmaril lix wankilal li jolomil tenamit, re naq ka’ajwi’ naru na’oksiman li wankilal li tz’aqal k’eeb’il re, ut chixjunil chik li wankilal chi taqlank k’eeb’il “rehatqeb’ li jar estado, malaj reheb’ li ani wankeb’ aran.”⁵

Jun chik na’leb’ musiq’anb’il xb’aan li Dios a’an naq jachjo ru li wankilal. Maare cient chihab’ rub’elaj naq kik’uub’aman lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos sa’ 1787, li parlamento sa’ li ch’och’ Inglaterra kixjach ru xwankil lix jolomil tenamit naq ke’risi chaq junjunqeb’ li wankilal sa’ ruq’ li rey. Li k’a’ru musiq’anb’il sa’ xyiib’ankil lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unids a’an naq te’wanq chi jachjookeb’ ru li wankilal chi taqlank, chi yiib’ank chaq’rab’, ut chi raqok aatin, re naq eb’ li oxib’ jachal a’in te’ruuq chixramb’al rib’ chirib’ileb’ rib’.

Li xkaa na’leb’ musiq’anb’il xb’aan li Dios, a’an naq nak’eeman xk’ulub’il li junjunq aj tenamit sa’ jun li Declaración de Derechos, li kik’ulub’aman oxib’ chihab’ chik chirix naq ki’ok chi k’anjelak lix na’ xchaq’rab’il li tenamit. Moko ak’ ta li na’leb’ naq taawanq jun li Declaración de Derechos. Arin, li na’leb’ musiq’anb’il xb’aan li Dios a’an naq ke’k’ehe’ chi k’anjelak li na’leb’ tikib’anb’ileb’ chaq aran Inglaterra, jo’ sa’ li najteril hu Carta Magna yeeb’il re. Eb’ li ke’tz’iib’ank re lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ ke’xnaweb’ ru li k’ulub’il a’in, xb’aan naq tz’iib’anb’ileb’ sa’ junjunq reheb’ lix huhileb’ li colonia li wankeb’ wi’.

Wi ta maak’a’ li Declaración de Derechos, ink’a’ raj kiru chi k’anjelak li ch’och’ America re xk’ojob’ankil wi’chik li evangelio, li kik’ulman lajeeb’ xka’k’aal chihab’ chik chirix a’an. Musiq’anb’il xb’aan li Dios naq lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ naxye naq ink’a’ taatihe’q ru junaq paay chi paab’aal sa’ xsik’b’al ru ani taataqlanq,⁶ a’ut q’axal aajel wi’chik ru li ach’ab’aak chirix li paab’aal li kikana chi xaqxo xwankil sa’ li Declaración de Derechos. Naqil ajwi’ li ruq’ li Dios sa’ li na’leb’ sa’ li xb’een raqal re li Declaración de Derechos, li naxye naq eb’ li kristiaan ach’ab’anb’ileb’ chixyeeb’al ut chixtz’iib’ankil li k’a’ru neke’raj, ut sa’ xkomoneb’ chik raqal, jo’ chirix li jite’k sa’ raqleb’aal aatin.

Ut ro’, laa’in nawil li ruq’ li Dios sa’ li na’leb’ naq wan jun xna’ xchaq’rab’il li ch’och’. Tento toowanq chi taqlanb’il xb’aan li chaq’rab’ ut moko xb’aaneb’ ta li winq ut li qateneb’ankil a’an xpaab’ankil lix na’ xchaq’rab’il li tenamit ut li na’leb’ wan chi sa’, ink’a’ junaq aj taqlanel. Rik’in a’in, chixjunileb’ li kristiaan juntaq’eetaqeb’ chiru li chaq’rab’. Eb’ li na’leb’ a’in neke’xram li rahok taqlank li napo’ok re li ach’ab’ank sa’ naab’aleb’ li ch’och’. A’in naraj naxye naq tento naq maajun reheb’ li oxib’ jachal re xjolomil li tenamit naru chi taqlank sa’ xb’eeneb’ li wiib’ chik, chi moko tixram li wiib’ chik chixb’aanunkil lix k’anjel jo’ chanru wan sa’ lix na’ xchaq’rab’il li tenamit.

III.

Us ta wankeb’ li na’leb’ sa’ xna’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos li musiq’anb’ileb’ xb’aan li Dios, naq k’anjelanb’il xb’aaneb’ li ani moko tz’aqaleb’ ta re ru, wan naq ink’a’ na’uxman li na’leb’ a’an. Wan li xninqal ru na’leb’ chirixeb’ li chaq’rab’, jo’eb’ li chaq’rab’ chirix li qawanjik sa’ junkab’al, li maq’b’il chiruheb’ li estado xb’aan xjolomil li tenamit. Wan naq li raqal chirix li ach’ab’aak chi aatinak wan chi k’osb’il ru naq wan ani nayehok re k’a’ruhaq li ink’a’ nawulak chiru li jun siir chik. Li na’leb’ naq jachb’il ru li wankilal junelik wan chi ka’pak’alinb’il naq jun jachal re xjolomil li tenamit naxyal xq’e chixtiqb’al ru malaj chixk’osb’al ru li wankilal k’eeb’il re li jun jachal chik.

Ut wan chik li k’a’ru naraj xsachb’al xwankil li musiq’anb’il na’leb’ sa’ lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos. Nasache’ xwankil lix na’ xchaq’rab’il li tenamit naq wankeb’ li te’ajoq re xch’ikb’al li ruchich’och’il na’leb’ re li kutan wankeb’ wi’ ruuchil li na’leb’ chirix li ach’ab’ank ut li b’eresink-ib’ li k’ojob’anb’il wi’. Lix wankilal lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ wan chi ch’inanb’il naq eb’ laj taqlanel ink’a’ neke’xk’e reetal li na’leb’ wan chi sa’. Lix loq’al ut lix wankil lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ nak’ose’ ru naq wankeb’ li neke’k’oxlank re naq a’an yal jun aatin li tento xyeeb’al re xik chi uub’ej, ut ink’a’ jun taqenaqil hu li nak’ehok ut nak’osok wankilal sa’ xjolomil li tenamit.

IV.

Rik’in naq laa’o jo’ aj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan naqapaab’ naq lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos a’an musiq’anb’il xb’aan li Dios, tento sa’ qab’aan xk’eeb’al xwankil ut xkolb’al rix, yalaq ta b’ar wanko. Tento taqakanab’ qib’ chiru li Dios, ut taak’ojlaaq qach’ool chirix li k’a’ru taak’ulmanq sa’ li ch’och’ a’in sa’eb’ li kutan chalel.

K’a’ chik ru tento te’xb’aanu laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan? Tento tootijoq chiru li Qaawa’ re naq tixk’ameb’ xb’e ut taarosob’tesi chixjunileb’ li tenamit ut eb’ li neke’jolomink reheb’. A’in jun raqal sa’eb’ lix raqalil li qapaab’aal. Li wank rub’el xwankileb’ li awa’b’ej ut li rey⁷ ink’a’ naraj naxye naq maajo’q’e taqaye naq ink’a’ nawulak chiqu junaq chaq’rab’ malaj aatin. A’ut naraj naxye naq jo’ k’ihal naqab’aanu, taqab’aanu chi tuqtu ut sa’ xyaalal, jo’ chanru k’uub’anb’il sa’ lix na’ xchaq’rab’il li qatenamit, ut jo’ chanru li chaq’rab’ sa’ li tenamit wanko wi’. Wi wan li wech’ok-ib’ chirix junaq na’leb’, tento taqasik’ li tuqtuukilal ut li junajil.

Wankeb’ chik li qateneb’ankil re xxaqab’ankil xwankil lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ li musiq’anb’il xb’aan li Dios. Tento taqatzoleb’ ut taqak’uteb’ li na’leb’ sa’ xna’ xchaq’rab’il li ch’och’ li musiq’anb’ileb’ xb’aan li Dios. Tento taqasik’ ut taqaxaqab’eb’ xwankil li kristiaan li chaab’ileb’ xna’leb’ li te’xk’e xwankileb’ li na’leb’ a’an sa’ lix k’anjeleb’ chiru li tenamit.⁸ Tento taqasik’ qana’leb’ chirix li qatenamit, ut naq tootz’aqonq sa’ xwaklesinkil li k’a’ru us sa’ li tenamit.

Sa’ li ch’och’ Estados Unidos, ut sa’ xkomoneb’ chik li ch’och’ li taqlanb’ileb’ xb’aan xyaab’ xkux li tenamit, natawman li wankilal rik’in xsik’b’al jun opiis sa’ li tenamit (li naqak’oxla naq us), rik’in xb’aanunkil li juch’uk, rik’in xk’eeb’al li tumin, rik’in tz’aqonk sa’eb’ li partido, ut rik’in raatinankileb’ laj k’anjenel, eb’ li partido, ut eb’ li yookeb’ chixsik’b’al junaq opiis. Re taak’anjelaq chi us, tento naq sa’ jun tenamit taa’uxq chixjunil li na’leb’ a’in, a’ut ink’a’ tento sa’ xb’een jun chaab’il aj tenamit naq tixb’aanu chixjunil.

Wankeb’ naab’al li na’leb’ aajeleb’ ru, ut maajun partido, maajun paay chi na’leb’, ut maajun aj sik’ol opiis naru chixk’eeb’al li k’a’ru neke’raj chixjunileb’. Jo’kan naq tento sa’ xb’een li junjunq aj tenamit naq tixsik’ ru, sa’ li kutan wan wi’, li k’a’ru mas aajel ru jo’ naxk’oxla. Chirix a’an, eb’ li komon tento te’xsik’ xna’leb’ rik’in li Dios chirix k’a’ru li te’xwaklesi, a’ yaal li neke’xk’oxla naq us. Wan naq ch’a’aj xb’aanunkil a’in. Maare taa’ajmanq ru xjalb’al aapartido, malaj xjalb’al ani taaxaqab’ xwankil sa’ li junjunq chi juch’uk.

Wan naq taa’ajmanq ru naq sa’ juch’uk, eb’ li kristiaan te’xxaqab’ xwankil jun aj sik’ol opiis malaj junaq partido li napaab’ank re li k’a’aq chik re ru li ink’a’ nawulaq chiqu.⁹ A’in rajb’al naq naqaye reheb’ li qakomon naq ink’a’ te’xraq aatin chirib’ileb’ rib’ sa’ li k’a’aq re ru chirix li politica. Maajo’q’e naru naqaye naq jun chaab’il aj santil paab’anel ink’a’ naru chi wank sa’ junaq partido malaj tixxaqab’ xwankil junaq kristiaan li nasik’ok jun opiis. Laa’o naqak’ut li yaalil na’leb’, ut naqakanab’eb’ li qakomon chixsik’b’al ru chan ru xk’anjelankil li na’leb’ a’an jo’ chanru li wankeb’ wi’ sa’ li junjunq kutan. Jo’kan ajwi’ naqataqla, ut naqapatz’ reheb’ laj b’eresinel sa’ li junjunq chi na’ajej naq te’xk’ut, naq li na’leb’ chirix li politica maajo’q’e taawanq chi k’utb’il malaj chi waklesinb’il sa’eb’ li ch’utam re li qa’Iglees.

A’ut wan naq lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan taa’aatinaq re xwaklesinkil malaj re xka’pak’alinkil junjunqeb’ li na’leb’ li naqak’oxla naq naxjal xk’ulub’il li paab’aal malaj li k’a’ru ajb’il ru xb’aaneb’ li jar iglees.

Ninch’olob’ xyaalal naq lix na’ xchaq’rab’il li ch’och’ Estados Unidos musiq’anb’il xb’aan li Dios, ut nintz’aama naq taqak’e reetal li Dios li kimusiq’ank re, ut naq junelik taqaxaqab’eb’ ut taqakoleb’ rix li xninqal ru na’leb’ li wankeb’ chi sa’. Sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.