“Punavai o le Malamalama ma le Faamoemoe,” mataupu 14 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 3, Lototele, Faatamalii, ma le Tutoatasi, 1893–1955 (2021)

Mataupu 14: “Punavai o le Malamalama ma le Faamoemoe”

Mataupu 14

Punavai o le Malamalama ma le Faamoemoe

Tamaitai matua i luma o se taavale solofanua ma se faleteuoloa

Ina ua aluese ma autafa o le moega o Iosefa F. Samita, sa toe foi Hipa J. Kurene i le fale. Sa le mafai ona moe o ia, o lea sa ia faitau ma toe faitau ai i le lauga a Peresitene Samita o le konafesi aupito lata mai, ma tagi a o ia mafaufau i le perofeta ua vaivai. A o laitiiti, sa fiafia o ia i soo se taimi lava sa talanoa atu ai Iosefa F. Samita, a o avea ma se aposetolo talavou, i lana uarota. E oo lava i le taimi nei, sa maofa Hipa i le talaiga a le peresitene. Sa talitonu o ia e le’i taitai lava ana lauga pe a faatusatusa atu i ai.

Na moe Hipa ina ua tea le afa o le ono i le taeao na sosoo ai. Ina ua ala a‘e, sa ia iloa ai na maliu Peresitene Samita i le limonia.¹

Sa faapotopoto aiga ma uo a le perofeta i le fanuamaliu i ni nai aso mulimuli ane. Faatasi ai ma le pepesi o le fulū i Iuta atoa, sa tapu ai e le aufaatonu o le soifua maloloina a le setete ia faatasiga faitele uma, o lea sa faia ai e tagata faanoanoa se sauniga patino i le tuugamau.² Sa faamamaluina e Hipa lana uo i se saafiafiga puupuu. “Ou te pei o le ituaiga tagata sa i ai o ia,” o lana tala lea. “E leai se tagata na soifua mai sa i ai se molimau sili ona malosi e uiga i le Atua soifua ma lo tatou Togiola.”³

I le aso 23 Novema, 1918, o le aso na sosoo ma le falelauasiga, na vaetofia ai e aposetolo ma le peteriaka pulefaamalumalu ia Hipa o se peresitene o le Ekalesia, faatasi ai ma Anthon Lund ma Charles Penrose o ona fesoasoani.⁴ A o faaalia e ana uo le talitonu i lana taitaiga, sa i ai ni lagona masalosalo o Hipa e uiga i le mulimuli i tulagaaao o Peresitene Samita. E ui ina sa auauna atu o ia i le Korama a Aposetolo e Toasefululua talu mai le luasefulu-lima o ona tausaga, ae sa lei auauna lava Hipa i le Au Peresitene Sili. O Peresitene Samita, i le isi itu, sa auauna atu o se fesoasoani mo le tele o tausaga a o lei valaauina o ia o se peresitene o le Ekalesia.⁵

Sa tumu le vaitaimi o peresitene Iosefa F. Samita i faamanuiaga. Na toeitiiti faaluaina tagata auai i le Ekalesia i le taimi o lana taitaiga ma ua latalata atu nei i le lima selau afe. Sa ia amataina se toefaatulagaina lautele o korama o le perisitua, ma faamanino ai tiute o tofi o le Perisitua Arona ma faalaugatasia sauniga ma lesona mo korama ma faalapotopotoga a le Ekalesia.⁶ Sa ia fesoasoani foi i tagata ia vaai i le Ekalesia i se malamalama sili atu e ala i le faia o faatalanoaga i le au faasalalau ma talanoaina feeseeseaiga i faiga ua mavae ma aoaoga a le Ekalesia. Ma i le 1915, sa ia amataina ai “afiafi faaleaiga,” ma fai atu i aiga e faataatia ese se afiafi se tasi i masina taitasi mo tatalo, pesepesega, aoaoga o le talalelei, ma taaloga.⁷

I le lofituina ai i lenei talatuu, na atili le lava ai le moe a Hipa. Ina ia faamāmā le avega o lona valaauga fou, sa latou faamatuu atu ai ma ona fesoasoani nisi o tiutetauave faaletaitai e tele a Peresitene Samita i isi. Sa auauna atu Hipa o le peresitene o le Fono Faatonu Aoao o Aoga a le Ekalesia, e pei ona sa i ai Peresitene Samita, ae sa ia valaauina le aposetolo Tavita O. MaKei ina ia avea ma se taitai aoao o le Aoga Sa. Sa ia tofia foi le aposetolo o Anthony Ivins e taitaia le Asosi o le Faaleleia Faatasi o Alii Talavou.⁸ Ae talu ai ona sa tele ni tausaga o le poto masani o Hipa o se tagata faipisinisi i faletupe ma inisiua, sa ia filifili ai e vaaia kamupani e pulea e le Ekalesia lava ia.⁹

Ae, sa tumau pea lona popole. I le faatauanau atu o uo ma uso a taitai o le Ekalesia, sa la o ai ma lona faletua, o Augusta, i se tafaoga i le talafatai o Kalefonia. O iina na mafai ai e Hipa ona moe lelei mo le taimi muamua talu mai le maliu o Peresitene Samita. Ina ua la toe foi mai ma Augusta i le Aai o Sate Leki i ni nai vaiaso mulimuli ane, sa malolo o ia ma sauni e toe foi i le galuega.¹⁰

I masina popofou o le 1919, o le faama‘i oti o le fulū na taofia ai Hipa mai le saunoa atu i le Au Paia i le tele o taimi e pei ona sa ia manao ai. Ua silia ma le afe tagata o le Ekalesia ua fano i le fulū, ma sa tonu ia Hipa ma ona fesoasoani e tolopo le konafesi aoao i le vaiaso muamua o Iuni ona o le popole mo le soifua maloloina o tagata lautele. E mafai foi ona latou maua le mafanafana i le iloaina na folasia mai e Peresitene Samita ni faiga musuia o le a puipuia ai le soifua maloloina o le Au Paia i le taimi lava e amata ai ona latou toe faia sauniga masani o le faamanatuga.

Mo se faataitaiga, i le tele o le talafaasolopito o le Ekalesia, sa feinu le Au Paia mai se ipu masani pe a tagofia le faamanatuga. Ae i le amataga o le vaitau o le 1910, a o faasolo ina lauiloa faamatalaga e uiga i siama, sa fautuaina ai e Peresitene Samita ia ipu faamanatuga taitasi na faia i tioata po o uamea. Sa mafai ona iloa e Hipa ia aogā faalesoifua maloloina o se fatufatuga faapena i le tetee atu i faamai pipisi.¹¹

Ia Novema, ina ua tau māmā le mau a le faama‘i oti i le lalolagi, sa malaga atu Hipa i Hawaii e faapaia le malumalu i Laie. Sa le mafai foi ona taofiofi lona toe faatusaina o ia lava ia Peresitene Samita, o le sa tautala i le gagana a tagata ma malamalama i a latou agaifanua.¹²

Sa faatumulia le malumalu ma taumasuasua mo le faapaiaga. Mo le toatele o tagata, o mea na tutupu i le aso o le taualuga lea o tausaga o tatalo faatauanau ma auaunaga faamaoni. O le Au Paia o e na siitia atu i le kolone a Hawaii i Iosepa, Iuta, ina ia latalata atu i le Malumalu o Sate Leki ua tuua nei le nuu ma toe foi atu i lo latou atunuu moni e tapuai ma auauna atu i le malumalu fou.

E pei o e na muamua atu ia te ia, sa muai saunia ai e Hipa le tatalo o le faapaiaga. A o ia faalau atu le tatalo i lana failautusi, sa ia lagonaina le musumusuga a le Agaga. “Ua sili mamao atu nai lo soo se tatalo e masani ona ou faia,” na ia fai atu ai ia Augusta, “ou te faafetai ai i le Alii ma lou loto atoa mo Lana fesoasoani ia te au i le sauniaina.”¹³

A o tu ai i le potu selesitila, sa ia saunoa ma le agaga faafetai e uiga i a Iosefa F. Samita, George Q. Cannon, Ionatana Napela, ma isi o e sa faatuina le Ekalesia i Hawaii. Sa ia ole atu i le Alii e faamanuia tagata o le Ekalesia i Atumotu o le Pasefika i le mana e faamautu ai o latou gafa ma faia sauniga faaola mo o latou tagata ua maliliu.¹⁴

Mulimuli ane, sa tusi atu ai Hipa i ona afafine e uiga i le aafiaga. “Sa tele lo‘u popole ma le fefe ina nei aluese musumusuga i a matou sauniga i le faatusa atu i le tulaga semanu e i ai pe ana auai Peresitene Samita ma i matou,” na ia tautino atu ai. “Peitai, ua ou lagona nei, sa leai se taimi mo lo‘u atuatuvale.”¹⁵

A o i ai Hipa J. Kurene i Hawaii, sa toe foi mai le failautusi aoao o le Aualofa o Amy Brown Lyman sa lauga i se konafesi a tagata faigaluega faapolofesa. I le aluga o le tolu tausaga ua mavae, sa ia auai ai i konafesi faapena e aoao ai metotia aupito lata mai mo le fesoasoani atu i e matitiva ma e le tagolima. Sa talitonu o ia o auala fou e mafai ona fesoasoani e faaleleia atili ai le galuega agaalofa na faia e le Aualofa, lea na faateleina lata mai nei le faalagolago i faalapotopotoga i fafo atu, e pei o le Koluse Mumu, e fesoasoani ai i le Au Paia pagatia.¹⁶

Na amata ona fiafia Amy i galuega faaagafesootai i tausaga na muamua atu a o a’oga lona toalua, o Richard Lyman, o se enisinia i Chicago. I lena taimi, e toatele tagatanuu i le Iunaite Setete sa fiafia i suiga na lagolagoina vaifofo faasaienisi mo le mativa, ola le mama, polokiki piopio, ma isi faafitauli faaagafesootai. Sa galulue Amy ma ni vaega agaalofa ao i ai i Chicago, ma sa latou musuia o ia e fai ni galuega faapena i Iuta.¹⁷

Talu mai lena taimi na tofia ai e le fono faatonu aoao o le Aualofa ia Amy e taitaia le Matagaluega fou faatoa faatuina a le Ekalesia o le Tautua Lautele e vaaia fesoasoaniga i le Au Paia e le tagolima, aoao faamasani tagata o le Aualofa i metotia faaonapo nei mo toomaga, ma galulue faatasi ma isi faalapotopotoga agaalofa. O lenei tofiga na fesopoa‘i ma le auaunaga a Amy i le Komiti Faufautua o Agafesootai a le Ekalesia, lea sa i ai sui o le Toasefululua ma sui mai faalapotopotoga taitasi o le Ekalesia ma lea sa saili e faaleleia atili ai amioga mama ma le soifua manuia faaletino o tagata o le Ekalesia.¹⁸

Ina ua toe foi mai mai le konafesi o galuega faaagafesootai, sa taumafai Amy e faataitai mea sa ia aoaoina. Peitai, sa le o tagata uma sa i ai i le fono faatonu aoao a le Aualofa na naunau tele i ai. Talu ai ona sa totogi nisi o le aufaigaluega faaagafesootai, sa talitonu Susa Gates o lena mea ua faapisinisiina ai le mea sa tatau ona ofofua atu. Sa popole foi o ia o le a suia e galuega faaagafesootai le mamanu na faaalia mai a le Ekalesia mo le faatinoina o auaunaga alofa, faatasi ai ma epikopo e i ai le tulaga faatausimea i le aoina mai ma le tuuina atu o fesoasoaniga i e le tagolima. Ae o le mea na sili ona popole ai o ia ona o le galuega faaagafesootai na foliga mai na taulai atu i le uelefea faaletino nai lo le tuputupu ae faaleagaga o fanau a le Atua, o se maatulimanu o le savali a le Aualofa.¹⁹

Sa mafaufau le laulau i manatu o Susa ma Amy ma na iu lava ina malilie i se talosaga fetuutuunai. Latou te lei manatu o faalapotopotoga e pei o le Koluse Mumu e tatau ona taitai i le tausiga o le Au Paia e le tagolima a o avea ma tiute paia o le Aualofa le faia o lena mea. Ae sa latou faamaonia le aoaoina o Aualofa a uarota i metotia o galuega faaagafesootai i ona po nei, faafaigaluegaina o se aofaiga faatapulaa o tagata faigaluega totogi, ma iloilo talosaga taitasi mo se fesoasoani ina ia mautinoa ai a talafeagai le tufatufaina atu o fesoasoani. Sa iu lava ina nafa lava epikopo ma le filifiliga po o fea na alu i ai taulaga anapogi, ae o le a latou faamaopoopoina a latou taumafaiga ma peresitene o Aualofa ma tagata faigaluega faaagafesootai.²⁰

Na amata i le 1920, sa suesue ai e sui auai o le Aualofa se kosi faalemasina i galuega faaagafesootai. Sa faatulagaina foi e le Komiti Faufautua Faaagafesootai se inisitituti e ono vaiaso i le taumafanafana i le Iunivesite o Polika Iaga e aoao ai tagata faigaluega fou faaagafesootai. Toeitiiti fitusefulu sui mai Aualofa a siteki e onosefululima na auai i le inisitituti. Sa latou aoao i auala e iloilo ai manaoga o se tagata po o se aiga ma filimaoti le auala sili ona lelei e fesoasoani ai. Na vaaia e Amy vasega o le inisitituti i le soifua maloloina, uelefea faaleaiga, ma autu e faatatau i ai. Sa aumaia foi e le inisitituti se pule i galuega faaagafesootai mai le Aai o Niu Ioka e tuuina atu ni lesona.

Ina ua uma le kosi ia Iulai 1920, sa mafai ona maua e tamaitai le ono itula o togi a le kolisi mo le faamaeaina. I le faamalieina o Amy, ua mafai nei ona latou liliu atu i o latou Aualofa i le lotoifale ma faasoa atu mea na latou aoaoina, e faaleleia atili ai le galuega a le faalapotopotoga i le Au Paia.²¹

I le tolu masina talu ona maea le inisitituti o le taumafanafana, sa fofoga mai ai e Peresitene Kurene e faapea, o le aposetolo o Tavita O. MaKei o le a malaga i Asia ma le Pasefika atoa e aoao atili e uiga i manaoga o le Au Paia i na eria. “O le a ia faia se iloiloga lautele o misiona, suesue tulaga iina, ao mai faamatalaga e faatatau ia i latou, ma i se faapuupuuga, ia maua mai faamatalaga lautele,” na tau atu ai e Peresitene Grant i le Deseret News. O Hugh Cannon, o se peresitene o le siteki i le Aai o Sate Leki, o le a auauna atu o se soa a Elder MaKei i le malaga.²²

Na tuua e nei alii e toalua le Aai o Sate Leki i le aso 4 o Tesema, 1920, ma sa afe muamua i Iapani, o le aiga i le tusa ma le 130 le Au Paia. Ona la malaga taamilo lea i le Penisula o Korea ma asiasi atu i Saina, lea na faapaiaina ai e Elder MaKei le laueleele mo le galuega faafaifeautalai i le lumanai. Mai iina sa laua asiasi atu ai i le Au Paia i Hawaii ma maimoaina ai se sauniga o le sisiga o le fu‘a na faia e tamaiti Hawaii, Amerika, Iapani, Saina, ma Filipino mai le Aoga o Laie Mission, o se tasi o le anoanoai o aoga laiti na onaina e le Ekalesia na fuafua Elder MaKei e asiasia i le taimi o ana malaga.²³

O le sauniga na musuia ai le aposetolo, o le sa i ai se fiafia faapitoa i aoga a le Ekalesia.²⁴ Sa valaauina talu ai nei o ia e Peresitene Grant e avea ma komesina o aoga a le Ekalesia, o se tofiga fou na o faatasi ma lana galuega o se peresitene aoao o le Aoga Sa. I le avea ai ma komesina, sa pulea e Elder MaKei le ofisa o aoga a le Ekalesia, lea sa faia i ai ni suiga se tele.

Mo le silia ma le tolusefulu tausaga, sa faagaoioia ai e le Ekalesia ni aoga e faatautaia e siteki i Mekisiko, Kanata, ma le Iunaite Setete faapea foi aoga e faatautaia e misiona i le Pasefika. Peitai, i totonu o le sefulu tausaga mulimuli mai, na amata ai ona auai atu se numera toatele o le Au Paia talavou i totonu ma faataamilo i Iuta i aoga maualuluga e le totogia a le malo. Talu ai sa lei tuuina atu e nei aoga ni aoaoga faalelotu, e tele siteki na faatuina se “seminare” e latalata i se aoga maualuga i le lotoifale e faaauau ai ona tuuina atu aoaoga faalelotu i tamaiti aoga o le Au Paia o Aso e Gata Ai.

O le manuia o le polokalama seminare na uunaia ai Elder MaKei e amata ona tapunia aoga faalesiteki. Ae sa talitonu lava o ia i le aoga o Laie ma isi aoga o misiona faavaomalo, e aofia ai le Juárez Stake Academy i Mekisiko, sa faia ni galuega taua ma e tatau ona faaauau pea ona maua le lagolago a le Ekalesia.²⁵

Mai Hawaii, sa latou malaga atu ai i Tahiti sosoo ai ma le motu i matu a Niu Sila, o Te Ika-a-Māui. O iina na latou malaga atu ai i se nofoaafi i le taulaga o Huntly, e le mamao mai se fanua tele lea sa faia ai e le Au Paia Māori la latou konafesi faaletausaga a le Ekalesia ma faafiafiaga. E leai se aposetolo na asiasi muamua i Niu Sila, ma na fai tau selau le Au Paia na o mai e faalogologo ao saunoa Elder MaKei. E lua faleie lapopoa ma nai faleie laiti sa faatutu i le fanua e faofale ai tagata uma.

Ina ua taunuu Elder MaKei ma Peresitene Cannon i le konafesi, sa taufetuli atu Sid Christy, o se atalii o le atalii o Hirini ma Mere Whaanga, e faafetaui i laua. Sa ola ae Sid i Iuta ma faatoa toe siitia atu talu ai nei i Niu Sila. Sa ia taitai atu alii uma e toalua i faleie. A o ia faia lea mea, sa laua faalogoina ni alaga faafeiloai o le ““Haere Mai! Haere Mai!“ faataamilo atoa ia i laua.²⁶

O le aso na sosoo ai, na saunoa atu ai Elder MaKei i le Au Paia i se tasi o faleie tetele. E ui o le toatele o le Au Paia Māori sa tautatala i le gagana Peretania, sa popole o ia nei le malamalama nisi o tagata o le faapotopotoga ia te ia, ma sa ia faaalia le faanoanoa ona sa le mafai ona ia tautala atu ia i latou i la latou lava gagana. “O le a ou tatalo a o ou tautala i la‘u lava gagana, ia outou maua le meaalofa o le faamatalaupu ma le iloatino,” na ia saunoa ai. “O le a molimau atu le Agaga o le Alii ia te outou e uiga i upu ou te tuu atu ia te outou i lalo o musumusuga a le Alii.”²⁷

A o saunoa le aposetolo e uiga i le lotogatasi i le Ekalesia, sa ia matauina le toatele o le Au Paia sa faalogologo ma le toto’a. Sa ia vaaia loimata i o latou mata, ma sa ia iloaina o nisi o i latou sa musuia e malamalama i le uiga o ana upu. Ina ua uma, o lana faamatalaupu, o se Māori e igoa ia Stuart Meha, na ia toe faamatalaina atu vaega autu o le lauga mo le Au Paia o e sa lei malamalama i ai.²⁸

I ni nai aso mulimuli ane, sa toe saunoa ai Elder MaKei i le konafesi. Sa ia aoao atu e uiga i galuega sui mo e ua maliliu. O lea la ua fausia se malumalu i Hawaii, ua sili atu ona mafai ona maua e le Au Paia i Niu Sila ia sauniga o le malumalu. Ae sa faitau afe lava maila le mamao ese o Hawaii ma sa le mafai ona asia e aunoa ma se osigataulaga tele.

“E leai se masalosalo i lo’u loto ae o le mea e maua ai se malumalu,” na ia tau atu ai ia i latou. Sa manao o ia i le Au Paia e saunia i latou lava mo lena aso. “E tatau ona outou saunia i ai.”²⁹

I le amataga o le 1921, o John Widtsoe e fasefulu-iva tausaga le matua sa lata i le iuga o lona lima tausaga na avea ai ma peresitene o le Iunivesite o Iuta. Ina ua uma ona aveese mai le Kolisi Faifaatoaga o Iuta i le 1905 ma faiaoga puupuu i le Iunivesite o Polika Iaga, sa toe foi atu o ia i le Kolisi o Faifaatoaga e avea ma ona peresitene fou. Ona tofia ai lea o ia e avea ma peresitene o le Iunivesite o Iuta i le 1916, o lea na la siitia atu ai ma Leah ma le la fanau e toatolu i le Aai o Sate Leki.

Ina ua latou faatoa o mai i le aai, sa nonofo le tina o Ioane, o Ana, le uso o lona tina o Petroline, ma lona uso, o Osborne, e felatai i le tasi ma le isi. O Osborne, o le sa faaipoipo ma se fanau e toalua, o le ulu o le Matagaluega o le Igilisi i le iunivesite.³⁰

Ae sa puupuu se taimi na la faatasi ai. Na ma‘i Ana i le tautotogo o le 1919. Ina ua tulaga faaletonu o ia i le taumafanafana, sa ia valaau atu faatasi Ioane ma Osborne. “O le talalelei toefuataiina o le olioli sili lea o lo‘u olaga,” na ia tau atu ai i ona atalii. “Faamolemole ia faailoa atu lena molimau mo au ia i latou uma o e o le a faalogo.”

Sa maliu o ia i ni nai vaiaso mulimuli ane faatasi ma lona uso, fanau, ma fanau a fanau i ona autafa. O Hipa J. Kurene, o le sa auauna atu o se peresitene o le Misiona a Europa i le taimi o le misiona a Anna i Nouei, sa saunoa i le falelauasiga. A o mafaufau Ioane i le olaga o lona tina, sa faatumulia lona loto i le lotofaafetai mo ia.

“Sa ia ositaulagaina o ia lava e le mafai ona faamatalaina mo ia lava ma i latou sa manaomia le fesoasoani,” sa ia tusi faamaumauina i i lana api talaaga. “O lona tuuto atu i le galuega o le upumoni sa maoae.”³¹

I le na o le valu masina mulimuli ane, na mafatia ai Osborne i le faafuasei ona piliki le faiai. Na maliu o ia i le aso na sosoo ai. “Na maliu lo‘u uso e toatasi,” o le faanoanoa lea o Ioane. “Ua tuua moni a na o a‘u.”³²

I le aso 17 o Mati, 1921, i le tasi le tausaga talu le aso na sosoo ma le falelauasiga o Osborne, na iloa ai e Ioane sa taumafai le aposetolo o Richard Lyman e faafesootai atu ia te ia i le taeao atoa. Sa vave ona valaau atu Ioane ia te ia i le telefoni. “Sau i lo‘u ofisa e aunoa ma le faatuai,” na fai atu ai Richard ma le faanatinati.³³

Sa alu loa Ioane ma feiloai ma Richard i le fale fou o le pulega a le Ekalesia.³⁴ Ona la o atu ai lea i le auala i le Malumalu o Sate Leki, lea sa fono ai le Au Peresitene Sili ma le Korama a Aposetolo e Toasefululua. Sa saofai Ioane faatasi ma i latou, ma le le mautinoa pe aisea na i ai o ia iina. I le avea ai ma se sui o le fono faatonu aoao a le YMMIA, sa masani ona latou fono ma tagata o aufono aupito maualuga a le Ekalesia. Ae o le fonotaga masani lenei o le Aso Tofi a le Au Peresitene Sili ma le Toasefululua, ma sa le masani ona valaaulia i ai o ia.

Sa talanoaina e Peresitene Kurene, o le sa taitaia le fonotaga, ni nai mataupu faapisinisi a le Ekalesia. Ona ia faliu atu lea ia Ioane ma valaau atu ia te ia e faatumu se avanoa i le Toasefululua na tuua i le maliu talu ai nei o Anthon Lund. “Pe ua e malie e talia le valaauga?” Sa fesili ai Peresitene Grant.

Sa faafuasei ona foliga mai na tu le taimi mo Ioane. Sa fetaomi atu le tele manatu e uiga i le lumanai i lona mafaufau. Afai na te taliaina le valaauga, sa ia iloaina, o lona olaga o le a a le Alii lea. O lana matata faaleaoaoga o le a taatia i le ala, e ui i le tele o tausaga sa ia tuuto atu i ai. Ae faapefea ona tapulaa patino? Pe sa agavaa ea o ia mo le valaauga?

Ae, sa ia iloaina lava sa ave e le talalelei lona olaga. E aunoa ma le toe faatuai, sa ia fai atu, “Ioe.”³⁵

Sa vave ona faauuina o ia e Peresitene Kurene, ma folafola atu ia te ia le malosi ma le mana sili atu i le Atua. Sa ia faamanuiaina Ioane mo le faalogo i fautuaga a lona tina ma lotomaualalo i taimi uma ma mafai ona iloatino le poto faalelalolagi ma upumoni o le talalelei. Ma sa ia saunoa e uiga i le galuega o le a faia e Ioane i le avea ai o se aposetolo. “Pe a outou malaga i siteki eseese po o atunuu o le lalolagi,” na folafola atu ai le perofeta, “o le a outou maua le alofa ma le talitonuga o le Au Paia o Aso e Gata Ai ma le faaaloalo o i latou e le auai i la tatou faatuatuaga atonu tou te fesootai i ai.”³⁶

Na tuua e Ioane le malumalu, ua saunia e amata se vaega fou i lona olaga. O le a le faigofie. Sa i ai pea a la aitalafu ma Leah, na sauni lana fanau matutua e auauna atu i ni misiona, ma o le a ia fesuiaia lona totogi i le iunivesite mo le totogi feololo e ola ai le au pulega aoao mo la latou auaunaga tumau. Ae sa filimaoti o ia e tuuina atu mea uma sa ia te ia i le Alii.³⁷

Sa malie foi i ai Leah. “Ua ou iloa, o le a fai si ese o lo‘u olaga, ma ou te mafaia, pe afai ou te tuu a’u lava, e fā’atu i le tele o valavalaga e tatau ai,” sa ia tau atu ai ia Peresitene Kurene i se taimi puupuu mulimuli ane, “ae ou te fā’alo ma le fiafia i le avanoa e galue ai e le gata mo o‘u tagata e pei ona sa ou faia i le taimi ua tuanai, ae sili atu ona tuusao ia i latou.”

“E leai se faanoanoa i lo‘u loto,” sa ia faaopoopo atu ai, “mo soo se suiga o mea tautupe, po o galuega faitele, po o tiute o aso taitasi e ono oo mai ia te a’u o se toalua a se alii ua valaauina i lenei auaunaga maoae.”³⁸

Sa matua fiafia Susa Gates ina ua ia iloa e uiga i le valaauga o lona atalii faaletulafono i le Korama a Aposetolo e Toasefululua. O ona popolega sa i ai ina nei faamuamua e Ioane lana galuega i lona aiga ma le Ekalesia, ua leva ona mou ese, ua suitulaga i se alofa loloto ma tumau mo ia ma lona tuuto atu ia Leah, le la fanau, ma le talalelei toefuataiina.

E tumu i fautuaga, sa ia tusi atu ai ia Ioane se tusi umi, ma faailoa atu ona faamoemoega mo lana auaunaga fou. Sa popole pea o ia e uiga i suiga o loo tutupu i le Aualofa ma isi faalapotopotoga a le Ekalesia. “Ua i ai le lalolagi i se tulaga matelaina faaleagaga i le asō,” na ia tau atu ai ia Ioane. Sa ia talitonu e toatele atu tagata i le Ekalesia sa vaai i le faaolataga o se mataupu o le atinaega faaleatamai ma faatulagalelei nai lo le alualu i luma faaleagaga.

Sa ia uunaia lona atalii faaletulafono ia fagua ia alii ma tamaitai ua umi ona momoe faaleagaga, o e ua i ai le “fatu o le ola e faavavau” ua totoina i totonu o i latou. “E mo oe e atiaeina, o le faifaatoaga atamai ua avea ai oe,” na ia tusi atu ai. “Aua o le mea moni lava, o loo i ai i nei agaga taitoatasi se tamai pupū, loloto o le upumoni ma le alofa o le Atua lea e manaomia ai sina tafitafi ese o laauiti faalemafaufau o le le toaga ina ua tutumu ae i ni punavai o le malamalama ma le faamoemoe.”³⁹

Na oo mai le valaauga o Ioane i se taimi na lagona ai e Susa ana lava faatosinaga i le Ekalesia ua seesee malie ese atu, aemaise lava a o faaauau pea ona taitai e Amy Lyman ma isi le Aualofa i ni itu fou. I le faamoemoe ai e tuuina atu se olaga fou i le faalapotopotoga, sa uunaia lemu ai foi e nisi o sui auai o le aufono a le Aualofa ia Hipa J. Kurene e faamalolo ia Emeline Wells o se peresitene aoao o le Aualofa.

O lenei ua ivasefulu-tolu tausaga o lona matua, o Emeline sa na o ia le taitai o le Ekalesia na soifua pea sa iloaina le perofeta o Iosefa Samita. O le vaivai faaletino ma le le lelei o le soifua maloloina, sa masani ai ona faataotolia o ia, ma tuua ai i le tele o taimi ia Clarissa Williams, o lona fesoasoani muamua, e taitaia pisinisi a le Aualofa i fonotaga a le aufono.

Sa faapena foi ona talitonu fesoasoani o Hipa ma le Korama a Aposetolo e Toasefululua, sa manaomia e le Aualofa se autaitai fou. Ae sa musu Hipa e faamalolo Emeline, ma sa ia aioi atu mo le onosai. O peresitene aoao uma o le Aualofa talu mai Eliza R. Snow sa auauna atu seia oo ina maliliu. Ma sa ia alofa ma faamemelo ia Emeline. A o avea lona tina ma peresitene o le Aualofa a le Uarota Lona Sefulutolu o le Aai o Sate Leki—o se tofiga sa ia umia mo le tolusefulu tausaga—sa avea Emmeline ma ana failautusi. O le faletua o Hipa o Emily, lea na maliu i le silia ma le sefulu tausaga na muamua atu, o se tasi o le aiga o Wells, ma sa lagona e Hipa se sootaga loloto ma i latou. E mafai faapefea ona ia mafaufau e faamalolo Emeline?⁴⁰

Peitai, ina ua uma ona fefautuaai atili ma sui o le fono faatonu aoao, sa tonu i le Au Peresitene Sili ma le Toasefululua o le a aoga i le Aualofa le faamalolo o Emeline. Sa tuuina atu patino e Hipa le faamalologa ia Emeline i lona fale. Sa ia mauaina ma le toafimalie le talafou, ae sa tiga tele ai o ia.⁴¹ O le aso na sosoo ai, i le konafesi a le Aualofa i le tautotogo o le 1921, sa lagolagoina ai Clarissa Williams e avea ma peresitene aoao fou o le Aualofa. O le toatele o sui auai o le fono faatonu aoao sa faamaloloina foi ma sa valaauina tagata fou e sui ia i latou.⁴²

O Susa o se tasi o tamaitai sa i ai pea i le fono faatonu aoao ina ua uma le toefaatulagaina. Sa talitonu o ia sa sa‘o lava Peresitene Kurene i le faamalolo o Emeline, ae sa faaeteete o ia i le mea o le a sosoo ai. I le aso 14 Aperila, 1921, i le fonotaga muamua a le aufaatonu fou, sa faasilasila atu ai e Clarissa ni suiga i le faalapotopotoga. O le mea aupito sili ona taua o le tofiga o Amy Lyman e avea ma pule faatonusili o gaoioiga a le Aualofa, na tuuina atu ia te ia le vaaiga o gaoioiga uma i totonu o ona matagaluega, e aofia ai le Mekasini a le Aualofa. Sa faatumauina e Susa lona tulaga o se faatonu o le nusipepa, ae i le taitaiga a Clarissa, na avea le avanoa ma se tofiga faaletausaga. O le lumanai o Susa i le mekasini sa lei toe mautinoa.

I le atuatuvale ai i suiga, sa mafaufau ai Susa pe sa i ai se mea e faatatau i lona le mafai ona malilie faatasi ma Amy i auaunaga faaagafesootai.⁴³

I le ono aso mulimuli ane, sa asiasi atu ai Susa ia Emeline, o le na faaaluina nei le tele o le taimi i le moega ma sa masani ona tagi i lona faamalologa. Sa nonofo pea lana fanau teine o Annie ma Belle i ona autafa i taimi uma, ma taumafai e faamafanafana ia te ia. Sa faia e Susa le mea sili na te mafaia e faafiafia ai lana uo mamae. “Aunt Em,” na ia fai atu ai, “e alolofa tagata uma ia te oe.”

“Talosia ae sa’o,” na tali atu ai Emeline. “Afai e leai, e le mafai ona ou taofia.”⁴⁴

Sa maliu filemu o ia i le aso 25 o Aperila, ma sa tusia e Susa se saafiafiga susulu mo le Improvement Era. Sa ia viia le tele o tausaga o Emeline o se tusisolo, o se faatonu o le Woman‘s Exponent, ma se fautua malosi mo le aia tatau a tamaitai e palota ai, lea sa lei leva ona tusia o se tulafono i le Faavae o le Iunaite Setete. Ae sa faasaoina e Susa lana viiga sili mo le galuega a Emeline i le teuina o saito, o se tofiga na maua muamua e Emmeline mai ia Polika Iaga i le 1876. O le saito a le Aualofa, na ta‘ua e Susa, na fesoasoani i tagata mafatia i le lalolagi atoa.

“O le uiga malosi o le soifuaga o Mrs. Wells o lona finagalo silisili lea,” na ia tusi atu ai. “Sa maualuluga ona faanaunauga, sa maualuga ona faamoemoega; ae o na mea uma o se tuuto atu lea i le upumoni i lana molimau, lea na faasaoina ai o ia, ma o le na faia ai o ia o se malamalama ua tu i luga o se mauga.”⁴⁵