Rongorongon te Tembora
N taai ake ngkoa n uaia ma taai aika ngkai ana aomata ni berita te Uea a kantaninga kateakin taian tembora bwa te mwakuri ae kainanoaki mairouia
Te Tabo ae Kamatoaaki
Te iango ae tau ibukin te tembora e bon iangoaki bwa te tabo are katauaki ni kamatoaaki ibukin te mwakuri ae tabu; inanon te kantaninga riki ae matoa, te tembora bon te kateitei ae kateaki ibukin ao ni kaokoroaki ni katabuaki nakon taian bootaki aika tabu ao taian bukamaru.
Te Taetae n Ratine temburam (karaoki n te taetae n Ratine) bon titebo ma te taetae n Ebera beth Elohim (karaoki n te taetae n Ebera) ao ni kanikinaea Ana tabo te Atua; ibukina aio e nanonaki n taekana ae Ana auti te Uea.
Taian kateitei aikai a tia ni kateaki inanon ririki aika kakaokoro, irouia taan taromauri boua ao irouia taan rimwiin te Atua ae koaua ao E maiu. Ngkai e kamanenaaki tinanikun taian tembora bwa taabo ibukin taian bobootaki ni kabuta, ao aia bukamaru te botanaomata, boni iai n taainako te tabo ae otabwaniniaki inanona are a kona n rin iai ibonga aika tia ni katabuaki, ike taekinaki, bwa e kaotaki iai rokon te Atua. Ana aki iangoaki taian tembora bwa taian tabo ibukin bobotakiia aomata n aaro nako ma taabo aika katabuaki ni kainaki ibukin taian bootaki aika moan te kakaawaki ibukin te aeka ni katei n taromauri anne.
Ana Taebanaeko Iteraera Ngkoa
Inanon taai ake ngkoa, aomatan Iteraera a rang karietataki ibuakoia taian aba bwa taan katei taabo ni kamaiu nakon Aran te Atua ae maiu. Te mwakuri aei e tangiraki mai rouia aomatan Iteraera iroun Iehova, are a kamatoa ni beku i Bukina. Karakinan Iteraera bwa te aba ae moanaki man te Otinako. E aki waetata ngke a birinako man ana aro n taromauri bouan Aikubita nakon are a tangiraki bwa ana katuraoa umwan te Atua ae tabu, ike E na kaota rokona iai Iehovao ao E na kaota Nanona bwa aia Uea ao aia King ae a kantaningaia.
E tabu te taebaenaeko nakoia Iteraera bwa umwan Iehova ae tabu. E a tia ni kateaki ni kaineti nakon tamneina ae kaotaki ao ni kaokoroaki (tara Te Otinako 26–27). Bon te bwai ae kakai rukumaki man uotaki, bon te umwa n rianna, e karaoaki man te kabanea n tamaroa, moan te boobuaka, ao ni kaboaki bwaina mairouia aomata. Arona ae tamaroa aio bon ana anganano te aba nakon te Uea. E bon tamaroa ni bwaina nako are a kona n anga aomata, ao Iehova E katabua te anganano ni bwaintangira anne man Ana kariaia ae mimitong.
Imwin kateakin Iteraera n te aba ni te berita, ngke, abwi te ririki n tiotionako inanon te rereua, aomatan te berita n tokina a bwaina Kanaan bwa ai oin aia bwai, te taebanaeko e anganaki nnena ni motirawa i Tiiro; ao nakon te aba anne a roko taian baronga n reiakina Nanon ao Ana taeka te Atua (tara Iotua 18:1; 19:51; 21:2; Taan Motikitaeka 18:31; 1 Tamuera 1:3, 24; 4:3–4). Imwiina are e kamwaeaki nako Kibeon (tara 1 Rongorongo 21:29; 2 Rongorongo 1:3) ao ngkanne rimwi nakon ana kaawa Tawita, ke Tion (tara 2 Tamuera 6:12; 2 Rongorongo 5:2).
Ana Tembora Toromon
Tawita, ae te kauoman n uea irouia Iteraera e baireia ao ni iangoa katean te auti nakon te Uea, e taekinna bwa e aki tau bwa ngaia, te uea, e na maeka inanon te bareti ae karaoaki man te tiira, ngkai umwan te Atua bon te umwa n rianna (tara 2 Tamuera 7:2). Ma E taetae te Uea ni wiin Natan are te burabeti, n rawa n te bwaitangira ae katautauaki, bukina bwa Tawita, ae aia uea Iteraera, ibukin bwaai nako te aomata ae na iriira nanon te Atua, e a tia ni bure; ao e tuai ni kabwaaraaki ana bure (tara 2 Tamuera 7:1–13; 1 Rongorongo 28:2–3). E ngae n anne, E kariaiakaki ni boboti bwaai ibukin Ana auti te Uea, are e na kateia tiaki ngaia ma Toromon, natina, ae na kateia.
N te tai ae waetata n tokan Toromon n te kaintoka ni uea e wakina katean te tembora. E kawenea aan te kateitei n te ka aua n ririki n ana tai ni uea, ao te kateitei e bobonga inanon itiua te ririki ao te iterana. Katean ana tembora Toromon bon te tai are moanaki karaoaki taekana ae boou, tiaki ti ngaia ni karakin Iteraera ma ma ni karakin te aonaaba.
Ni kaineti nakon ataakin bongin bwaai aika ana riki, e bobonga te tembora tao 1005 b.c. Inanon karaoakin tamneina ao kateakina, inanon korotamneiana ao mwaitin boona, e aranaki bwa teuana te kateitei ae kamimi inanon taian rongorongo. Te katabu ae karaoaki e kabanea itiua te bong—te wiiki ni kimwareirei ae tabu iaon Iteraera. Ana kakaitau te Uea ni butimwaia e kaotaki inanon te nang are kaoni nanon taian ruu ao taian ibonga a bane n otinako, “bwa mimitongin te Uea e kaona Umwan te Atua” 2 Rongorongo 5:14; tara naba Te Otinako 40:35; 2 Rongorongo 7:1–2).
Uruakakin Ana Tembora Toromon
Rianakon mimitongin te kateitei ae tikiraoi aio e bon uarereke taina. Tenibwi ma aua te ririki imwiin katabuana, ao ma bon ti nimaua te ririki imwiin maten Toromon, e moanna ni kekerikaaki, ao keerikakina aio e a rikirake nakon kuribwaiakina ao n tokina e a bon uruakaki. E a tia ni kairaki nako Toromon irouia aine aika kamwane aika taan taromauri boua, ao kawaina aika e bon tangiri ni karaoi aika buakaka e a karika te buakaka iaon Iteraera. E waekoa ni bua tabun te tembora, ao Iehova E katoka rorokona man te tabo are e aikoa manga tabu.
Kaain Aikubita, ike a kainaomataaki iai aomata man tautoronakiia irouia, a manga kariaiakaki ni bwainikiriniia Iteraera. Uean Aikubita ae Titiaka, e taua Ierutarem, “ao e anai kaubwain Ana auti te Uea” (1 Uea 14:25–26). Te mwakuri n urua te bwai ae tabu e waaki nako rinanon bubua n ririki aika a mwaiti. Uabubua tebwi ma onoua te ririki imwiin ana kuribwai kaain Aikubita, Aati, uean Iuta, e kamwaea te baonikarea ao te nei ni bwabetito ao ni kitana te tabo are e mena ngkoa iai te te tembora (tara 2 Uea 16:7–9, 17–18; tara naba 2 Rongorongo 28:24–25). Imwiina, Nebukaneta, uean Baburon, e kabobonga kuribwaian te tembora ao n urua te auti ni kabuekakina n te ai (tara 2 Rongorongo 36:18–19; tara naba 2 Uea 24:13; 25:9).
Ana Tembora Terubwabera
N te kawai aio, tao 600 te ririki imwaain rokon ara Uea iaon te aba, e tiku Iteraera n akea ana tembora. A riki aomata bwa taan taromauri boua ao ni bane ni buakaka, ao e totokoiia te Uea ao umwaia. Abanuean Iteraera, ae kaainaki ni kaania 10 ke 12 te baronga, a tautaekanaki iroun Aturia tao 721 b.c., ao tebubua n ririki imwiina abanuean Iuta e tauaki irouia kaain Baburon. Inanon 70 te ririki ana aomata Iuta—imwiina aranaki bwa Iutaia—a bon tiku n tautaekanaki, n aron are e a kaman taekinaki (tara Ieremia 25:11–12; 29:10).
Ngkanne, iaan ana tua ae iraorao Cyrus (tara Etira 1, 2) aoTaraiati (tara Etira 6), a kariaiakaki n oki nako Ierutarem ao ni manga katea te tembora ni kaineti nakon aia onimaki. Ni kauringa te tia kaira te mwakuri, te tembora ae e a manga kaokaki e aranaki n te rongorongo bwa Ana Tembora Zerbbabel. Ngkai te tembora aio e bon rang korakora mangorina ni kabotauaki ma ana tembora Toromon ae moan te tamaroa, engae n anne bon anne te kabanea n tamaroa ae a kona aomata ni kateia, ao E butimwaia te Uea bwa te anganano ni kaota te tangira ao katabuaia Natina n te berita.
Ana Tembora Erote
Tao 16 te ririki imwaain bungiakin Kristo, Erote I, uean Iutaia, e a manga moana manga kateakin te tembora ae mka man uruaki Ana Tembora Terubwabera. Inanon nimabubua n ririki are tei iai te kateitei arei, ao n akea te nanououa iai e uruaki n te aki tarabwai ao ananaun te tai.
E mwaiti te bwai ae riki n Ana tai ni maiu te Tia Kamaiu ae irekereke ma Ana Tembora Erote. E kakoauaki man te boki ae tabu bwa ngke kaitara kamangorakin kamanenaakin te tembora bwa te tabo ni boobwai are e a tia ni kamanenaaki iai te tembora, E atia n ataia ma ni kamatoa Kristo bwa e tabu nanon te tembora. Man te ara ae ngaa ae na ataaki iai, bon Nakoina Ana auti te Uea.
Uruakan raoi te tembora e a kaman taekinaki iroun ara Uea ngke E maeka inanon te maiu n rabwata (tara Mataio 24:1–2; Mareko 13:1–2; Ruka 21:6). Inanon te ririki a.d. 70 taian tembora aika uruakaki n te ai ni itoman nakon taauakin Ierutarem irouia kaain Rom iaan Tito.
Taian Tembora i Amerika Ngkoa
Ana Tembora Erote bon te kabanea n tembora ae tararuaki ni Mwakoron te Aonaaba mai Mainiku inanon taai ake ngkoa. Man uruakakin te kateitei ae kakannato aio ni waakinakon te tai are e a manga kateaki iai Ana Ekaretia Iesu Kristo inanon te 19 n tienture, ti ara rekooti ibukin katean te tembora e tia ni kaotaki are kuneaki inanon Ana Boki Moomon, are kamatoa bwa taian tembora ake a kateaki iaona are aranaki ngkai bwa Ana Kontenanti Amerika, ma iai iroura tabeua taekan kateitei ao koaua tabeua ni karaoan otenanti ni kaineti nakon tembora i maeao. A katei tembora aomata tao 570 b.c., ao aio are ti reiakinna bwa e karaoaki ni katotonga Ana Tembora Toromon e ngae ngke e rangi ni mangori nakon te kateitei ae tikiraoi aio ae tikiraoi ma ni boobuaka (tara 2 Nibwaaii 5:16).
Ngke kaotia te Uea ae ae uti nakoia taian Nibwaite n te kontenanti are i maeao, E kuneia ni bootaki n uakaan ma te tembora (tara 3 Nibwaai 11:1–10).
Ana Boki Moomon, engae ngke e aki kaoti tembora e ngae ngke e iremwe n te tai are uruakaki iai te tembora are Ierutarem; ao, n reitaki ma anne, abaia Nibwaite e a roko n tokina tao aua te tienture imwiin Kristo. E koaua, ma ngaia are iaon taian tembora ni mwakoron aonaaba aika uoua a toki ni waaki ni moan taai n tain te Bwaka man te Koaua ao te iango ae korakora ibukin te tembora ni iangoana ae kakaawaki e a mauna nako maibuakoia aomata.
Te Bwaka man te Koaua ao Kaokan Bwaai
Inanon tienture aika mwaiti akea te anganano ibukin te tabo ae tabu ae karaoaki nakon te Uea; ni bon te koaua, e oti bwa akea kainanoana ae ataaki. Te koaua, kateitei aika bati, mwaitiia a boobuaka, ao ni kakannato, a kateaki. Tabeua mai buakon aikai a katabuaki nakon Betero ao Bauro, nakon Iakobo ao Ioane; tabeua nakon Mwaketara ao te Kibono; ma akea teuana ae kateaki n te kariaia ao n te karinerine ibukin Iesu, te Kristo. Ibuakoia mwaiti kurikuri n umwantabu ao kanuringa, n taian ekaretia, ao umwantabu aika bubura, Natin te Atua akea Ana tabo n Aranna bwa Ana bwai.
Akea ni karokoa e kaokaki te euangkerio inanon 19 n tienture, ma mwaakana ni kawai ao baika reke irouna, te nakoanibonga ae tabu e a manga kaotaki riki ibuakoia aomata. Ao e na ururingaki bwa te kariaia ni mwakuri inanon Aran te Atua e bon tau nakon te tembora ao te tembora bon akea bongana ngkana akea kariaiakan te nakoanibonga ae tabu. Rinanon Iotebwa Timiti, te euangkerio ni kawai e a kaokaki nako aon teaba, ao te tua ni kawai e a manga moan kateaki. N taina ni koaua, inaon ana tai ni mwakuri te Burabeti, Ana Ekaretia Iesu Kristo Ibukiia Aika Itiaki Ni Boong Aika Kaitira e a waakinaki ma ni kateaki mani kaotiotin te mwaaka ae mimitong.
Tembora ni Boong Aika Kaitira
E moanaki te Ekaretia aio ni moan bongin rongorongona ni katauraoa kateakin te tembora (tara Doctrine ao Covenants 36:8; 42:36; 133:2). Ni moan bongin Tuun 1833 n te kaotioti nakon te Burabeti ae Iotebwa Timiti, E tuatua te Uea ni kawaetata kateakin te auti ae tabu are E berita iai ni kabaeia ana toro n te mwaaka ao te kariaiakaki (tara Doctrine ao Covenants 95). A kaeka aomata nakon te wewete ma te moti n nano ao te boutoka. N aki ongea te maiu ni kainnano ae korakora ao ibukin kakamakun te bwainikirinaki ae korakora e uotaki te mwakuri nakon kabobongana, ao ni Maati 1836 te moan tembora n taai aika boou e katabuaki i Kirtland, Ohio (tara Doctrine ao Covenants 109). Te mwakuri ni katabu e kanikinaeaki ni kaotioti ni kabotau nakoia ake a ira moan kaukan te moan tembora n taai ake rimoa, ao iaona ni baika riki imwina a kaoti kaain karawa inanon te aono ae tabu ma taian kaotioti aika tabu nakoia aomata. Inanon te tabo anne Te Uea ae Iesu Kristo E a manga nooraki ao n ongo te aba bwanaana (tara Doctrine ao Covenants 110:1–10).
Inanon uoua te ririki mai mwiin katabuakina, Te Kirtland Tembora e kitanaki irouia aomata ake a kateia; a kairoroaki n nako ibukin te bwaainikirinaki, ao n nakoia e a manga riki te tembora bwa kaanga manga te auti teuana.
Mwanangaia Aika Itiaki bon nako Missouri moa ao rimwii nako Nauvoo, Illnois. Aki rang ni maeka raoi n aia tabo ae boou ngke e ongo te aba bwanaan te kaotioti ni weteia aomata ni manga katea riki te auti ae tabu nakon Aran te Atua.
E ngae ngke e kakoauaki bwa aomata a na bon manga kairoroaki ni birinako riki, ao e ngae ngke ataia bwa te tembora e na manga bon kitanaki ni waetata imwiin tiana, a mwakuri ma te korakora ao te wanawana ni katia ao ni katauraoi bwain nanon te kateitei. E katabuaki n Eberi 30, 1846, ma e bon ngae imwaain kabobongaan te kateitei, e a moanaki te otinako irouia aomata.
E kitanaki te tembora irouia te koraki ake a kananoanga ao man te anganano are a tararuaia iai. Inanon Novembwa 1848 e a riki bwaa konan te ai ae kabuokaki, ao inanon May 1850 e a uruakaki nikiran oona aika roroo n te ukeukenanti.
Inanon Turai 24, 1847, bwaeoniia man te Moomon a katei aia maeka ike e tei iai ngkai Salt Lake City. Tabeua te bong imwiina, Bringham Young, te burabeti ao te tia kairiri, e kaota te tabo ni nen maangen te aroka ae te tiakeburati ao, e orea aontano ae kabuebue ma ana kai, ni katanoataa, “Ikai e na riki bwa Ana tembora te Atua.” Te tabo anne ngkai ai bon te kateitei ae tamaroa ae te tembora,ae katobibiaki n te kawa ae rikirake. Te Salt Lake Tembora bon 40 ririkin kateakina; e katokaki rabunan aon te oo n Eberi 6, 1892, ao te tembora ae e a bobonga e katabuaki teuana te ririki imwiina.
Te Mwakuri ae Mimitong
Inanon taai aika uoua aika taai ake ngkoa ao taai aikai aomatan te berita a iangoia bwa kateakin taian tembora bon te mwakuri ae tangiraki mai rouia. E bon matata bwa te tembora e moa riki arona nakon te tiaeboro, ke umwantabu, moa riki arona nakon te tinekaoki ke te katitero; bon te kateitei ae kateaki bwa Ana auti te Uea e tabu nakon te kabanea ni kaan imarenan te Uea ao te nakoanibonga ae tabu, ao ni kataua nakon te kabanea n rietata ao n taian otenanti aika moan te tabu. N reitaki ma anne, bon te tembora ni koaua ae tabu—e butimwaeaki iroun te Atua ao i Rouna e kamatoaaki bwa Ana auti—te anganano e na riai n tia ni weteaki ibukin, ao te bwaintangira n reitaki ma te tia anga ana riai n kororaoi.
Ana Ekaretia Iesu Kristo Ibukiia Aika Itiaki Ni Boong Aika Kaitira e katanoataa bwa te tia bwaibwai n te nakoanibonga ae tabu e a manga kaokaki nakon te aonaaba ao e karinaki n te mwakuri ae mimitong ni katea ao n tararuai taian tembora aika katabuaki nakon te ara ao te mwakuri nakon te Atua ae koaua ao ni maiu, ao ni mwakurii inanon taian kateitei aika tabu taian otenanti n te nakoanibonga, are tokina bwa kabaeakiia ni uoua i aonteaba ao ni iteran te ruanimate.
Nanon te Kirtland Tembora ngke raweaki inanon moan te ka 20 n tienture.
Mote ngke e kabira Aaron bwa e na beku bwa te ibonga inanon te taebanaeko.
E riki te taebenako bwa te tembora ae kona ni kamwaingaki inanon tiotioia nako Iteraera inanon te rereua.
Bobonga inanon 1005 b.c., Ana Tembora Toromon bon teuana mai buakon taian kateitei aika moan te kamimi inanon te rongorongo.
Mwakurian katabuakin ana tembora Toromon e kabanea itiua te bong—wiikin te kimwareirei iaon Iteraera.
Inanon aia tai n taua Baburon, a kariaiakaki taian Iutaia n oki nako Ierutarem ao ni manga katea riki te tembora.
Bwaai aika mwaiti aika riki ni maiun te Tia kamaiu iaon te aba e kaotia bwa E ataa kakaawakin te tembora.
Ngke kaoti te Tia Kamaiu ae e a tia n uti man te mate iaon te kontenanti are Amerika, E roko nakon te tembora.
Imwiin ririki n tain te Bwaka man te koaua, te kariaiakaki are kainnanoaki n te tembora ibukin te taromauri e kaokaki rinanon Iotebwa Timiti.
Te moan tembora ni boong aika kaitira e katabuaki i Kirtland, Ohio, inanon Maati 1836.
Imwiin rokoia ni Maruan Salt Lake, E katanoata Bringham Young, “Ikai e na riki bwa te tembora.”
Man 1893 nakon ngkai, e raka iaon 130 taian tembora aika a tia ni kateaki ao ni katabuaki ni katobibia te aonaaba.
Tampico Mexico Tembora. Katabuaki Meei 20, 2000.
Apia Samoa Tembora. Katabuaki Aokati. 5, 1983. Manga katabuaki Tebetembwa. 4, 2005.
Madrid Spain Tembora. Katabuaki Maati. 19, 1999.