2010
Teuteu ki he Ngaahi Tāpuaki ʻo e Temipalé
2010


Teuteu ki he Ngaahi Tāpuaki ʻo e Temipalé

Ko e temipale kotoa pē ko ha fakataipe ia ʻo ʻetau tui ki he ʻOtuá mo ha fakamoʻoni ʻo ʻetau tui ki he moʻui hili ʻa e maté. Ko e temipalé ʻa e taumuʻa ʻo e ʻekitivitī, lēsoni pe mo e sitepu kotoa pē ʻo e fakalakalaká ʻi he Siasí.

Koeʻuhí ʻoku teuteuʻi e ngaahi temipalé maʻá e kakaí, ʻoku fie maʻu ke teuteuʻi ʻe he kakaí kinautolu ki he temipalé

ʻOku tohiʻi ʻi he temipale takitaha ʻa e ngaahi lea ko e “māʻoniʻoni ki he ʻEikí.”1 ʻOku fakahā ʻe he fakalea ko iá ʻoku fakatou māʻoniʻoni ʻa e temipalé mo hono ngaahi taumuʻá. ʻOku fie maʻu foki mo kinautolu ʻoku hū ki he temipalé ke nau maʻu ʻa e ʻulungāanga māʻoniʻoni.2 Koeʻuhí ʻoku teuteuʻi e ngaahi temipale maʻá e kakaí, ʻoku fie maʻu ke teuteuʻi ʻe he kakaí kinautolu ki he temipalé.

ʻOku kehe ʻa e temipalé ia mei he ngaahi fale faiʻanga lotu kehé. ʻOku ʻikai ke tatau e temipalé mo e ngaahi falelotú, he ʻoku tāpuni ia ʻi he ʻaho Sāpaté kae lava ke ʻalu e kakaí ki he lotú pea fakataha mo honau ngaahi fāmilí ʻi he ʻaho māʻoniʻoni ko iá. ʻOku ava e ngaahi temipalé ʻi he ngaahi ʻaho kehe ʻo e uiké ke fakahoko ha ngāue toputapu. Ko e moʻoni ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻEikí, kuo tuku mavahe ia ki he ngaahi ouau ʻoku taʻengata hono mahuʻingá. ʻOku kau ʻi he ngaahi ouau ko iá ʻa e papitaisó, malí, ʻenitaumení mo e silá.

Ko e temipale kotoa pē ko ha fakataipe ia ʻo ʻetau tui ki he ʻOtuá mo ha fakamoʻoni ʻo ʻetau tui ki he moʻui hili ʻa e maté. Ko e temipalé ʻa e taumuʻa ʻo e ʻekitivitī, lēsoni pea mo e sitepu kotoa pē ʻo e fakalakalaká ʻi he Siasí. ʻOku fakataumuʻa ʻetau ngaahi ngāue kotoa pē ʻi hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí, fakahaohaoaʻi ʻo e Kāingalotú mo e huhuʻi ʻo e pekiá, ki he temipale māʻoniʻoní. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻaupito e ngaahi ouau ʻo e temipalé. He ʻikai lava ke tau foki ki he nāunau ʻo e ʻOtuá taʻe te nau kau ai.

Ko e ouau fakatemipale kotoa pē ko hano fakahoko ia ʻo ha palōmesi molumalu

ʻOku tau maʻu ʻi he temipalé ha ʻenitaumeni, ʻa ia ʻoku pehē ko ha meʻaʻofa. ʻOku fie maʻu ke mahino kiate kitautolu hono ʻuhinga fakalaumālié mo e mahuʻinga ʻo hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava toputapú mo e ngaahi tufakanga naʻa tau fai ʻi hono maʻu mai ʻo e meʻaʻofa ko ʻení. “Ko e “ouau fakatemipale [kotoa pē] ʻoku fakahoko ʻoku ʻikai ko ha ouau pē ke fai, ka ko hano fakahoko ia ʻo ha palōmesi molumalu.”3

Naʻe foaki mai e ʻenitaumeni fakatemipalé ʻi he fakahā. Ko ia, ʻoku toki mahino lelei taha pē ia ʻi he fakahā, ʻi haʻatau fekumi mālohi ki ai ʻi he loto maʻa. Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ʻo pehē “ko ho ʻenitaumení ke maʻu kotoa ia ʻi he fale ʻo e ʻEikí ʻa e ngaahi ouau ʻoku ʻaonga kiate koé, hili hoʻo mavahe mei he moʻuí ni, ke ke lava ai ʻo foki ki he ʻafioʻanga ʻo e Tamaí, ʻo ke fakalaka atu ʻi he kau ʻāngelo leʻó, …pea maʻu ho hakeakiʻi taʻengatá.”4

ʻOku fakafeʻungaʻi kitautolu ʻe he talangofua ki he ngaahi fuakava toputapu ʻi he temipalé ki he moʻui taʻengatá

ʻOku ngāue ʻaki ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he silá ʻi he temipale takitaha. Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻo pehē “ ʻoku ʻikai ha mafai ʻo ha tuʻi, palesiteni ʻo ha puleʻanga, taki ʻo ha faʻahinga kautaha ʻi he māmani ʻoku tau hoko ko hono kongá, ki he ngaahi meʻa hili ʻa e maté.ʻOku ʻikai lava ke hao ha taha ʻi he fehangahangai mo e maté, ka ʻe lava ʻe he taulaʻeiki lahi loto fakatōkilalo tahá, fai lelei, mo anga māʻoniʻoni kuó ne maʻu ʻa e mafai ke faisilá, ʻo fakamaʻu ʻi he langí ʻa ia ʻoku fakamaʻu ʻi māmaní.”5

ʻOku tatau pē ʻa e taʻengata ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko iá, ʻo ʻikai hano kamataʻanga pe ngataʻanga.6 Ko ia ʻoku taʻengata pehē pē ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe ʻuhinga ʻa e ʻuluaki fakahā naʻe fai ʻe he ʻāngelo ko Molonaí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he mafai ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.7 Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻi ha ngaahi fakahinohino naʻe fai ki mui ki he Palōfitá ʻo kau ki he temipalé, ʻo pehē:

“Tuku ke langa ʻa e falé ni ki hoku hingoá, koeʻuhí ke u lava ʻo fakahā ʻi ai ʻa ʻeku ngaahi ouaú ki hoku kakaí;

“He ʻoku ou loto ke fakahā ki hoku siasí ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia kuo fūfuuʻi talu mei muʻa ʻi he teʻeki ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní, ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá.”8

ʻOku tau lolotonga moʻui ʻi he kuonga ko iá. Kuo fakafoki mai e ngaahi temipalé, ngaahi ouaú, ngaahi fuakavá, ngaahi ʻenitaumení mo e ngaahi silá ʻo hangē tofu pē ko ia ne kikiteʻí. ʻOku fai ʻe he ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻa e fakalelei mo e ʻEikí mo silaʻi fakataha e ngaahi fāmilí ki he taʻengatá. ʻOku fakafeʻungaʻi kitautolu ʻe heʻetau talangofua ki he ngaahi fuakava toputapu naʻe fai ʻi he temipalé ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá—ko e meʻaʻofa mahuʻinga taha ia ʻa e ʻOtuá ki he tangatá.9

ʻE lava ke hū he temipalé ha taha ʻoku loto fiemālie ke ne teuteu lelei ki ai

Koeʻuhí ko e toputapu ʻa e temipalé, ʻoku kole mai ai e ʻEikí ke tau maluʻi ia mei hano ʻuliʻi. ʻE lava pē ke hū ki ai ha taha ʻoku loto fiemālie ke ne teuteu lelei atu ki he faingamālie ko iá. ʻE lava ʻe he teuteú ʻo fakamālohia e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ngāué. ʻOku ou manatu ki heʻeku kei siʻí, ʻeku talaange ki heʻeku ongomātuʻá ʻoku ou fie hū ki he ʻunivēsití. Naʻá na talamai te u lava ʻo hū ki ai, ka ʻe toki lava pē kapau te u ngāue mālohi ʻi he ngaahi akoʻanga ʻi laló mo fakahoko e ngaahi fie maʻu kotoa ki he hū ki he ʻunivēsití. Ko e meʻa tatau pē, kuo pau ke tau feʻunga ke hū ki he temipalé. ʻOku tau teuteu fakatuʻasino, fakaʻatamai, mo fakalaumālie. Ko e feʻunga ʻa e tokotaha takitaha ʻoku kole lekomení, ʻoku fakapapauʻi fakafoʻituitui pē ia.

ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e mafai mo e tufakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke tau teuteu ʻaki ʻenau fai ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku tokanga e kau takí ni kiate kitautolu pea ʻoku nau tokoni mai ke fakapapauʻi pe ʻoku tau mateuteu koā ke hū he temipalé. ʻOku nau ʻofa foki ki he ʻEikí mo fakapapauʻi “ke ʻoua naʻa tuku ha meʻa taʻemaʻa ke hū ki [Hono] falé.”10 Ko ia, ʻoku fakahoko e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení ʻi he laumālie ʻo hono tauhi ʻo e ngaahi ngafá.

ʻOkú ke teuteu fēfē ke maʻu ha lekomeni temipale? ʻE lava ke ke talanoa mo hoʻo kau pīsopelikí, pehē ki hoʻo mātuʻá, fāmilí, kau palesitenisī fakasiteikí, faiakó pe ʻetivaisa ʻo e kōlomú. ʻOku faingofua pē e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻú. Ko hono fakanounoú, ʻoku fie maʻu ʻa e fakafoʻituituí ke ne tauhi e ngaahi fekau ʻAʻana ʻoku ʻoʻona ʻa e falé. Ko Ia ʻokú Ne fokotuʻu e ngaahi tuʻunga moʻuí. ʻOku tau hū ki he temipalé ko ʻEne kau fakaafe.

ʻE fiefia ʻa e ʻEikí kapau ʻe moʻui taau ʻa e kakai lalahi kotoa pē ʻo e Siasí ke ne maʻu—mo toʻotoʻo—ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá. “Ko e ngaahi meʻa mahuʻinga ke aʻusia ʻa e ngaahi ʻinitaviu … lekomeni temipalé mo e [kau mēmipa ʻo hoʻo kau pīsopelikí] pea mo e kau mēmipa ʻo hoʻo kau palesitenisī fakasiteikí. Pea ʻe ala lava pē ke lau kinautolu ko ha ‘ngaahi teuteu’ mahuʻinga ki he fealēleaʻaki ʻe fai ʻi he taimi te ke tuʻu ai ʻi he ʻao ʻo e Fakamaau Lahí.”11

Teuteu fakatuʻasino ke ke ʻalu ki he temipalé

Ko ʻeni kuó ke maʻu ha lekomeni temipale, ʻokú ke mateuteu leva ki ha toe teuteu ʻe taha. ʻOkú ke teuteu fakatuʻasino ʻaki hoʻo tui ʻa e teunga totonú ke ke ʻalu ki he temipalé. ʻOku ʻikai ko ha feituʻu ia ke ke vala ngaholo ki ai. Kuo fakamamafaʻi mai ʻe he kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ke tau fakaʻapaʻapaʻi hotau sino fakamatelié. ʻOku totonu ke tauhi ʻaupito ʻa e fakaʻapaʻapa ko iá kae fakatautefito kiate kinautolu te nau hū ʻi ha temipale māʻoniʻoní.12

ʻOku teunga hinehina maʻa ʻa e kakai kotoa pē ʻi he temipalé. “ ʻOku pehē hono fakamanatu mai ʻe he fakataipe ʻo e maʻá ʻe he lanu hinehiná ʻoku fie maʻu ʻe he ʻOtuá ha kakai ʻoku maʻa.”13 ʻOku ʻikai ke mahuʻinga ʻa e taʻu motuʻá, matakalí, lea fakafonuá—naʻa mo e lakanga ʻi he Siasí. Kuó u kau atu ki ha ngaahi sēsini ʻenitaumeni naʻe ʻi ai e Palesiteni ʻo e Siasí. Naʻe fai ʻa e tokanga tatau ki he tangata kotoa pē naʻe ʻi he lokí ʻo hangē ko ia naʻe fai ki he Palesitení. Naʻa nau tangutu fakataha pea lau ʻoku nau tatau pē ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí. ʻI hono tui ʻo e teunga tataú, ʻoku fakamanatu mai ai ʻe he ʻalu ki he temipalé “ ʻOku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá.”14

ʻOku hū e kau fefine mo e kau tangata malí he temipalé ke nau mali ki he nofo taimí mo hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá. ʻOku tui ʻe he kau fefine malí ʻi he temipalé ʻa e ngaahi kofu hinehina, nima lōloa, tāu hono sīpingá mo e tupenu ʻoku tuitui ʻakí, pea ʻikai ke fuʻu teuteuʻi fēfē. ʻOku ʻikai tui takisito pe suti ʻa e houʻeiki tangatá. Naʻe tohi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka, ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá he taimi ní, ʻo pehē: “ ʻOku fakahōifua ki he ʻEiki ʻa e taimi ʻoku tau kaukauʻi ai hotau sinó pea tui ha vala ʻoku maʻá, neongo ʻoku ʻikai fakatau mamafa e valá. ʻOku totonu ke tau tui ha vala te tau ongoʻi fiemālie ai ʻi heʻetau ʻalu ki he houalotu sākalamēnití pe ko ha fakatahaʻanga ʻoku totonu mo fakaʻeiʻeiki.”15

ʻI heʻetau lau ki he vala ke tui ki he temipalé, ʻe lava ke hoko e ngaahi faʻeé mo e ngaahi kui fefiné ko ha ivi takiekina lahi ki heʻenau fānaú mo e makapuná. Te nau lava ʻo fakaʻaiʻai honau fāmilí ʻo fakatatau ki he poto ʻoku nau maʻú mo e tūkunga ʻoku nau ʻi aí. ʻE lava ke hoko ha meʻaʻofa ʻa e faʻeé hangē ko ha holoholo pe ko ha konga ʻo e teunga temipalé naʻá ne tuitui nima pē, ko ha meʻa fakaʻaiʻai mālohi ke tauhi ʻe ha fānau pe mokopuna ʻofeina.

ʻOku fakataipe ʻe he kāmeni ʻo e temipalé ʻa e tukupā hokohoko

ʻOku ʻomi ʻe hono tui ʻo e kāmeni ʻo e temipalé ha fakataipe mahuʻinga lahi mo fakafofongaʻi ha tukupā hokohoko. Hangē ko hono tuku mai ʻe he Fakamoʻuí kiate kitautolu ha sīpinga ʻo ʻEne malava ko ia ke kātaki ki he ngataʻangá, ʻoku hangē hono tui ʻo e kāmení ko ha founga ʻe taha ʻo ʻetau fakahaaʻi ʻetau kātaki ʻi he tui kiate Iá pea ki Heʻene ngaahi fuakava taʻengata mo kitautolú.

Naʻe teuteuʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha tohi ki he Siasí ʻo kau ki he kaveingá ni. Naʻa nau tohi ʻo pehē:

“ ʻOku tala ʻe he ngaahi founga ʻoku faʻa fakatokangaʻi hono fai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ke fuʻu mahino kakato ki ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻa e fuakava ko ia ʻoku nau fai ʻi he temipalé ke tui e kāmení ʻo fakatatau mo e laumālie ʻo e ʻenitaumeni māʻoniʻoní.

“Kuo fai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí kuo ʻosi fakakofuʻi ʻaki ʻa e kāmení ʻi he temipalé ha fuakava ke tui ia ʻi hono kotoa ʻo ʻenau moʻuí. Kuo fakaʻuhingaʻi ʻeni ʻo pehē ke tui ia ʻi loto ʻi he ʻaho mo e pō. … ʻE makatuʻunga ʻa hono maʻu ʻo e maluʻí mo e ngaahi tāpuakí ni ʻi he moʻui taau mo e faivelenga ʻi hono tauhi ʻo e fuakavá.

“Ko e tefitoʻi moʻoní ʻoku totonu ke tui ʻa e kāmení pea ʻoua naʻa kumi ha faʻahinga ʻuhinga ke toʻo ai. Ko ia, ʻoku ʻikai totonu ke vete ʻe he kāingalotú ʻa e kāmení, ʻo toʻo kakato pe fakakonga koeʻuhí ka nau ngāue ʻi tuʻa, pe ke nau tui holo pē ʻi honau ʻapí ha teunga kaukau tahi pe vala ʻoku ʻikai taau. Pe totonu ke nau toʻo ia ka nau kau ʻi ha ngaahi ʻekitivitī fakafiefia te nau lava lelei pē ʻo tui loto e kāmení ʻi honau vala angamahení. ʻI he taimi kuo pau ke toʻo ai e kāmení ʻo hangē ko ha kaukau tahi, ʻoku totonu ko ʻene ʻosí pē pea toe tui ia ʻi he vave tahá.

“ ʻOku ʻosi mahino pē ʻi he fuakavá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e teunga tāú mo hono ʻufiʻufi ʻo e sinó ʻi he founga totonú neongo ʻoku ʻikai fakamatalaʻi mai pea ʻoku totonu ke tokoni atu ʻi hono fili ʻo e faʻahinga vala ʻoku totonu ke tuí. ʻOku tui ʻa e kāmení ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí kuo maʻu ʻenitaumení ko e fakamanatu ʻo e ngaahi fuakava toputapu kuo nau faí mo e ʻEikí pea ke hoko foki ko ha maluʻi mei he ʻahiʻahí mo e koví. ʻOku fakahā ʻe he founga hono tuí ʻa e tukupā fakatāutaha ʻa ha taha ke muimui ʻi he Fakamoʻuí.”16

Teuteu fakaʻatamai mo fakalaumālie ke ʻalu ki he temipalé

Makehe mei he teuteu fakatuʻasinó, ʻoku fie maʻu ke tau mateuteu fakaʻatamai mo fakalaumālie. Koeʻuhí ko e toputapu ʻo e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakava ʻi he temipalé, ʻoku tau mātuʻaki haʻisia ai ke ʻoua naʻa talanoaʻi ʻi tuʻa he temipalé ʻa e meʻa ʻoku fakahoko ʻi loto he temipalé. ʻOku taau mo e ngaahi meʻa ʻoku toputapú ke tauhi ke toputapu.

ʻOku akoʻi kitautolu ʻi he founga ʻa e ʻEikí ʻi he fale ko ʻeni ʻo e akó. ʻOku ʻikai ko ʻEne foungá ʻa ʻetau ngaahi foungá.17 ʻOku totonu ke ʻoua naʻa tau ofo kapau ʻoku kehe ʻa e ngaahi founga ʻoku akoʻi ʻakí mo e ngaahi founga fakafaiako ʻoku tau angamaheni ange mo iá. Kuo akoʻi e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé ko ha konga ʻo e ongoongoleleí talu mei he kuonga ʻo ʻĀtama mo ʻIví. ʻI he kuonga muʻá, naʻe fakaʻaongaʻi e ngaahi fakaʻilonga ke akoʻi ʻaki e ngaahi moʻoni naʻe lolotó, pea ʻoku fakaʻaongaʻi e founga fakafaiako ko ʻeni ʻi he temipalé he ʻahó ni.

ʻI heʻene peheé, ʻoku fie maʻu ke tau fakakaukauloto ki he ngaahi fakaʻilonga ʻoku fakaʻaliʻali ʻi he temipalé pea tau sio ki he ngaahi moʻoni kāfakafa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fakaʻilonga takitaha.18 “ ʻOku fonu e ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻi he ngaahi ʻuhinga ko e fakataipe ke ʻaonga ʻi haʻatau fakakaukauloto mo ako ki ai ʻi he kotoa ʻo ʻetau moʻuí.”19 ʻOku faingofua mo fakaʻofoʻofa e ngaahi akonaki ʻo e temipalé. ʻE mahino kiate kinautolu naʻe siʻisiʻi honau faingamālie ke ako fakaʻatamaí, ka ʻe lava ke fakafiefia ia ki he ʻatamai ʻo kinautolu ne ako leleí.

ʻOku ou fokotuʻu atu kiate kinautolu ko e fuofua taimi ʻeni ʻenau hū he temipalé ke nau lau e ngaahi fakamatala ʻi he Bible Dictionary ʻoku fekauʻaki mo e temipalé, hangē ko e “Anoint,” “Covenant,” “Sacrifices,” mo e “Temple.” ʻE fie maʻu foki ke lau mo e ʻEkesōtosi, vahe 26–29, mo e Levitiko, vahe 8. ʻOku fakamamafaʻi ʻi he Fuakava Motuʻá, pehē ki he ngaahi tohi ʻa Mōsese mo ʻĒpalahamé ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá, ʻa e tukuʻau fuoloa mai ʻo e ngāue fakatemipalé mei he kuonga muʻá pea mo e tolonga mai hono ngaahi ouaú.

ʻOku fakatou maluʻi mo fakaivia kitautolu ʻe hono tauhi ha fuakava mo e ʻOtuá

ʻOku ʻi ai e fakakaukau ʻe ua ʻoku fuʻu fie maʻu ke tau manatuʻi ʻi heʻetau teuteu atu ki he temipalé. ʻUluakí ko e fuakavá. ʻOku fie maʻu ke tau manatuʻi ko e fuakavá ko ha palōmesi. ʻOku ʻikai totonu ke tau lau ʻoku fakangatangata ʻe he fuakava mo e ʻOtuá e ngaahi meʻa ʻoku tau faí ka tau lau ia ko ha maluʻi. ʻOku hanga ʻe heʻetau ngaahi fuakava mo Iá ʻo maluʻi kitautolu mei he fakatuʻutāmakí.

ʻOku ʻikai ko ha fakakaukau foʻou ʻeni. Hangē ko ʻení, kapau ʻoku taʻepau pe ʻoku maʻa koā ʻetau vai inú, ʻoku tau sivi ia. Ko e meʻa tatau pē hono maluʻi kitautolu ʻe he ngaahi fuakava fakalangí mei he fakatuʻutāmakí. ʻI heʻetau fili ke fakafisi mei he anga taʻe-māʻoniʻoni kotoa peé20 he ʻikai mole meiate kitautolu ha meʻa ʻoku mahuʻinga pea te tau maʻu ʻa e nāunau ʻoku ʻilo ʻe kinautolu pē ʻoku nau maʻu e moʻui taʻengatá. ʻOku ʻikai ke fakakounaʻi kitautolu ʻe heʻetau tauhi ʻa e fuakava ʻo e temipalé ka ʻokú ne fakaivia kitautolu. ʻOkú ne ʻohake kitautolu ʻo tau mavahe hake mei he ngaahi ngataʻanga ʻo e meʻa ʻoku tau ʻiló pea mo hotau mālohí. ʻOku hangē ia ko e faikehekehe ʻo e aʻa ʻi ha feituʻu pelepela mo e puna he ʻataá ʻi ha vakapuna setí. ʻOku fakatou maluʻi mo fakaivia kitautolu ʻi hono tauhi ʻo e fuakava mo e ʻOtuá.

Ko e fakakaukau hono ua ke fakamamafaʻi ʻi heʻetau teuteu fakaʻatamaí ko e Fakaleleí. Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e tefitoʻi ngāue mahuʻinga taha ʻi he hisitōlia kotoa ʻo e tangatá. Ko e uho ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí. Ka ne taʻeʻoua ʻa e Fakalelei taʻefakangatangatá, pehē kuo mole kotoa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo ʻikai toe lava ke fakahaofi. ʻOku akoʻi ʻi he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé ʻa e mālohi ʻo e Fakaleleí ki he huhuʻí.

ʻE lava ke tau maʻu e moʻui taʻengatá ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi fuakava naʻe fai ʻi he temipalé

ʻOku ʻomi kiate kitautolu ʻe he ngāue ʻi he temipalé ʻa e ngaahi tāpuaki ʻi he moʻuí ni pea ʻi he nofo taʻengatá. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá “ ʻoku ʻikai ko e ngāue fakatemipalé ke tau hao ai mei māmani ka ko hano fakamālohia ʻo e fie maʻu ko ia ke tau ngaohi ʻa māmani ke hoko ko ha māmani lelei ange lolotonga ko iá ʻoku tau teuteuʻi kitautolu ki ha maama ʻe taha ʻoku toe lelei ange ai. Ko ia, ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻi he fale ʻo e ʻEikí ke tau kehe mei māmani kae lava ke tau fai ha lelei lahi ange ʻi he māmaní.”21

Kapau te tau tauhi moʻoni mo faivelenga ʻi he moʻuí ni, ʻe lava ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. Ko e moʻui taʻe-faʻa-maté ko e moʻui ʻo taʻengata. ʻOku mahulu hake ʻa e moʻui taʻengatá ʻi he moʻui taʻe-faʻa-maté pē. Ko e moʻui taʻengatá ʻa hono maʻu ʻo e hakeakiʻí ʻi he langi taupotu tahá pea moʻui fakafāmili. Naʻe fakahā ʻe he ʻOtuá ʻa Hono misioná ʻo pehē—“ko ʻeku ngāué mo hoku nāunaú”—ke “fakahoko e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”22 ʻOku ʻikai fai tuʻunga ʻene meʻafoaki ʻo e moʻui taʻe-faʻa-maté—ko ha meʻaʻofa ia ʻo e fakamoʻuí ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻE ala lava ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá—ʻa e hakeakiʻí—ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi fuakava naʻa tau faí mo e ngaahi ouau naʻa tau maʻu ʻi he ngaahi temipale māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá.

ʻOku ʻuhingamālie taha pē ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ʻi he taimi ʻoku pekia ai ʻa kinautolu ʻoku tau ʻofa aí pea toʻo atu mei hotau ngaahi siakale fakafāmilí. ʻOku ʻomi ʻe hono ʻiloʻi ko ʻetau māvae fakataimi peé ʻa e melino ʻoku lahi hake ʻaupito ʻi he mahino ʻoku tau maʻú.23 Naʻe tohi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻo pehē, “ ʻI he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko ʻeni ne foaki ʻe ʻIlaisiaá, ʻoku lava ke silaʻi ai ʻa e husepānití mo e uaifí, pe mali ki he nofo taʻengatá; ʻoku lava ke silaʻi ai ʻa e fānaú ki heʻenau mātuʻá ki he nofo taʻengatá; ko ia ʻoku fakataʻengataʻi ai ʻa e fāmilí, pea he ʻikai fakamavahevaheʻi ʻe he maté hono kau mēmipá.”24 ʻI hono faitāpuekina kitautolu ʻaki e ngaahi sila taʻengatá, ʻe lava ai ke tau fehangahangai mo e maté ko ha konga pē ia ʻoku fie maʻu ʻi he palani lahi ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá.25

ʻOku ʻomi ʻe he ʻilo taʻengata ʻoku tau maʻu ʻi he temipalé ha ivi ke tau kātakiʻi e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí

ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe ha ʻilo ʻoku taʻengata ke tau tauhi kakato ki he ngaahi fuakava ʻoku tau faí. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Peeka “ ʻoku hoko e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ko ʻetau ngaahi tohi fakamoʻoni ia ke tau hū ʻaki ki he ʻafioʻanga [ʻo e ʻOtuá]. ʻOku tau ngāue ʻi hono kotoa ʻo ʻetau moʻuí ke tau taau ke maʻu kinautolu; pea ko e tukupā ia ʻo ʻetau moʻui fakamatelié ke tauhi kinautolu hili ʻetau maʻu iá.”26

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he kaunga ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé ki hotau nāunau taʻengatá ka ki heʻetau ngaahi kui ko ia kuo pekiá.“He ʻoku ʻaonga pea ʻoku kau lahi ʻa honau fakamoʻuí ki hotau fakamoʻuí, … ʻoku ʻikai lava ke fakahaohaoaʻi ʻa kinautolu taʻe kau ai ʻa kitautolu—pea ʻoku ʻikai lava foki ke fakahaohaoaʻi ʻa kitautolu taʻekau ai ʻa hotau kau pekiá.”27 ʻOku ʻomi ʻe he ngāue maʻanautolú ha faingamālie ke kei hokohoko atu ai ʻetau lotu ʻi he temipalé, ʻo tau fai ʻa e ngāue fakafofonga taʻesiokita ʻo fakatatau mo ia naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene fakahoko ʻa e Fakaleleí ke faitāpuekina ai ʻa kinautolu kotoa pē ʻe moʻui ʻi he māmaní.

ʻE ʻi ai e ʻaho kuo pau ke tau feʻiloaki ai mo hotau Tupuʻangá pea tuʻu ʻi Hono ʻaó ʻi he fakamāuʻangá. ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá “ko e tauhi ʻo e matapaá ʻa e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí; pea ʻoku ʻikai ke ne nō ha taha kehe ke ne tauhi ia; he ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha hala kehe ka ʻi he matapaá pē; he ʻoku ʻikai lava ke kākaaʻi ia, he ko e ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa hono huafá.”28 Ko e ʻEikí pē te ne fakapapauʻi mai pe naʻa tau tauhi moʻoni ki he ngaahi fuakava naʻa tau fai mo Ia ʻi he temipalé ʻo feʻunga ai ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki nāunauʻia kuó Ne talaʻofa mai ʻaki kiate kinautolu ʻoku nau tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.

ʻOku ʻomi ʻe he ʻilo ko ʻení ha mālohi kiate kitautolu ke kātakiʻi e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Pēka, “Ko e tefitoʻi taumuʻa ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku tau akonaki ʻakí ke fakatahaʻi ʻa e mātuʻá mo e fānaú ʻi he tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ke nau fiefia ʻi ʻapi, silaʻi kinautolu ʻi ha mali taʻengata, fakafehokotaki kinautolu ki honau ngaahi toʻu tangatá, mo fakapapauʻi ʻoku nau maʻu ʻa e hakeakiʻí ʻi he ʻafioʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní.”29

ʻOku hoko ʻa e temipale takitaha ko ha fakaʻilonga ʻo ʻetau kau ki he Siasí, ko ha fakaʻilonga ʻo ʻetau tui ki he moʻui hili ʻa e maté, pea mo ha sitepu ki he nāunau taʻengatá maʻatautolu mo hotau fāmilí. ʻOku ou lotua ʻe teuteu ʻa e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ki he ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa ʻo e temipalé.

Temipale Hiusitoni Tekisisí. Fakatapui he ʻaho 26 ʻo ʻAokosi, 2000.

Temipale Sohanesipeeki ʻAfilika Tongá. Fakatapui he ʻaho 24 ʻo ʻAokosi, 1985.

Temipale Helesingikī Finilaní. Fakatapui he ʻaho 22 ʻo ʻOkatopa, 2006.

Temipale Lesife Palāsilá. Fakatapui he ʻaho 15 ʻo Tīsema, 2000.

Paaki