Wase 5

“Sa Sega ni Mudu na Loloma”

Ni kacivi o Sisita Emmeline B. Wells ena 1910 me ikalima ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, sa vakarau tu ki na itavi. Ni a vakaitavi ena laki tawavanua ki na Bucabuca ni Salt Lake, sa dau cakacaka kina vakaveivolekati kei ira na marama ka ra taukena tu na ivakadinadina tudei ni kosipeli i Jisu Karisito ka ra kila na yavu ivakavuvuli ni iSoqosoqo ni Veivukei. Sa veiqaravi oti vakasekeriteri vei rau e rua na peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, o Zina D. H. Young kei Bathsheba W. Smith, mai na 1888 ki na 1910.

Ena nodratou ivakadinadina ni a tauyavutaki na iSoqosoqo ni Veivukei ena ivakatakila, eratou sa yalataka kina o Sisita Wells kei rau na nona daunivakasala, o Clarissa S. Williams kei Julina L. Smith, me ratou maroroya na ivakavuvuli ka vakayavutaki kina na isoqosoqo. Ena Okotova ni 1913 eratou kaya kina:

“Keitou sa vakadeitaka ni neitou inaki me keitou maroroya vakavinaka na yaca taumada kei na kena yalo kei na inaki ni isoqosoqo cecere oqo, ka taura matua na ivakavuvuli vakauqeti ni Parofita o Josefa Simici ena nona vakatakila na ituvatuva me ra vakadeitaki kina na marama mai na veikacivi ni matabete me ra wasewasei kina ki na veisoqosoqo veiganiti ena inaki me ra qaravi kina na tauvimate, vukei o ira na vakaleqai tu, vakacegui o ira na qase, ra vakasalataki o ira na lecaika, ka ra qaravi na luveniyali.”¹

Ena vica na vula yani ki liu, na vakasama oqo ni kena inaki a vakavuna me ratou tauyavutaka o Sisita Wells kei rau na nona daunivakasala e dua na ibole ka na yaco me dau ivakananumi tiko e veigauna ni yavu ivakavuvuli ni isoqosoqo kei na kena ivuvu vakauqeti. Eratou a digitaka kina na itukutuku vakaivolanikalou: “Sa sega ni mudu na loloma.”² Na tolu na malanivosa oqo e koto kina na ivakaro sa solia na Parofita o Josefa Simici vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei: me ra “vukei na dravudravua” ka “vakabulai na yalo.”³

Ena veigauna e liu, era sa dau vakatovotovotaka na loloma cecere vei ira era tiko veivolekati na marama painia. Ena gauna oqo era sa tauyavutaki ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra vakatetea tiko na loloma cecere, “na loloma savasava i Karisito,”⁴ vei ira talega na wekada e vuravura raraba.

Eratou a tauyavutaka o Sisita Wells kei rau na nona daunivakasala na ibole oqo ena dua na gauna ni bula vakacegu kei na sautu. Eratou sega ni kila ni na vakatovolei na ibole oqori ena veika ena qai yaco ena veiyabaki mai muri.

Bula Sautu ena Gauna ni Veivaluvaluti

A kacabote na ivalu mai Iurope ena 1914. Ena gauna qai mudu kina na ivalu ena Noveba ni 1918, era sa curu yani ena veilecalecavi oqori e vuqa na veimatanitu, ka qai mai kilai mei iMatai ni iValu Levu. Ena gauna oqori, ni a rawa me vakatanitaki na yalo ni loloma dau namaki vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei ena rarawa kei na sega ni veivosoti, eratou qai kacivaka o Emmeline B. Wells kei rau na nona daunivakasala e dua na itukutuku vei ira kece na marama ena Lotu:

“Veiqaravi ena yalo ni loloma kei na vosota vei ira na watimuni kei na luvemuni; vakatawai ira na lalai; kakua ni vakatara me curumi ira na yalo ni sega ni dau veivosoti se veicati me baleta e dua na matanitu se dua na matatamata; me ra kakua ni tara na dakai; kakua ni vakatara me nodra ka ni qito na ivalu me kakua talega ni nodra ka ni veilasamaki na nodra vakatotomuria na mate ena ivalu; tea ki yalodra na yalodina ki na vanua kei na kuila, ia vukei ira me ra vakila ni ra sotia ni Kauveilatai kevaka me ra na tauri iyaragi me baleta na kena taqomaki na bula galala, ni vanua kei na vuvale me ra kakua ni kitaka vakakina ena cudru kei na yaloca. … Vakavuvulitaka na veika kecega ni noqu matanitu ka vukei ira vagumatua cake na vakaleqai tu.”⁵

Ena nona vakauta na itukutuku oqo, a vakauqeti ira na marama o Sisita Wells me ra vakaraitaka na loloma cecere , me vaka ga a vakavuvulitaka na Parofita o Josefa Simici ena sivia na 70 na yabaki sa oti. E vakauqeti ira me ra dau yalovosota ena vukudra na nodra daulomani ka dau yalovinaka ena vukudra na wekadra—oka kina o ira na meca—ka veiqaravi ena vukudra era vakaleqai tu. Era muria na ivakasala oqo na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei. Era segata me ra ciqoma ka wasea vata na loloma savasava i Karisito, ka ra kila ni na sega ni laivi ira.⁶ Ena tokoni ira tiko na loloma oqo ena gauna ni veivaluvaluti kei na gauna ni sautu.

Ena iMatai ni iValu Levu, era duavata kina mai vu ni yalodra na iSoqosoqo ni Veivukei e Amerika kei na veisoqosoqo eso me vaka na Matabose ni Veitaqomaki ena Matanitu (National Council of Defense) kei na Kauveilatai Damudamu ni Amerika. Era vakaitavi na marama ena caka ni kakana kei na kena maroroi, na kumuni ilavo, na tiko savasava, cakacaka ni welefea me baleti ira na gone, kei na veiqaravi tale eso. E mana ka ra gugumatua ena nodra vakadauavatataki ira ena veisasaga vakaitikotiko oqo. Ia, e vakananuma vei ira na nodra parofita me ra kakua sara ni guilecava na itekitekivu vakalou ni iSoqosoqo ni Veivukei.

E kaya o Peresitedi Joseph F. Smith, na ikaono ni Peresitedi ni Lotu, ni veisoqosoqo vakavuravura “e cakava na tagane, se cakava na yalewa,” ia na iSoqosoqo ni Veivukei “e cakava na Kalou, vakadonui vakalou, cicivaki vakalou, tabaki vakalou mai vua na Kalou me qarava na nodra vakabulai na yalo ni marama kei na tagane.” E sega ni vinakata o Koya “me raica na gauna era na muria kina na noda iSoqosoqo ni Veivukei, se ra veimaliwai ka vakayalia na kedra ivakatakilakila ena nodra waki ira vata kei na veisoqosoqo era cakava na marama ka ra sa babasika tiko mai. … Oqo e baleti kemuni,” e tukuna vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, “me ra liutaka na vuravura ka liutaki ira vakauasivi cake na marama e vuravura, ena veika kecega e rogorogo vinaka, veika kecega e va-Kalou, ena veika kecega e veilaveti ka veivakasavasavataki vei ira na luve ni tamata. O kemuni na uluna, ka sega ni buina.”⁷ E wasea o Sisita Emmeline B. Wells na rai oqo. A tubera na iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra duavata kei na veimataisoqosoqo tale eso, ia a veivuke talega o koya ena kena taqomaki na inaki bibi kei na ituvaki vakalou ni isoqosoqo.

Me ikuri ni nodra cakacaka vata kei na veimataisoqosoqo, era cakava na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei eso na ka vakataki ira ka vakakina kei na nodra tabanalevu me vakarautaki kina na veika vinaka eso ka rawa ilavo me baleti ira era vakaleqai tu. Eso na marama era culā ka volitaka na ivinivo, eparoni, isulu ni gone, isulutali, isala kei na ibutubutu tali. Eso era susuga ka volitaka na bulumakau kei na sipi.

E qai kila e dua na marama mai Tooele e Utah, ni sa laki veivakacegui sara vakalevu ena dua na matavuvale mai Peritania ena gauna ni ivalu na lacadrau a cula. A cula na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei oqo na lacadrau oya ena 1906, ciqira kina e dua na ivola, ka vakauta ki San Francisco e California, me vukei ira na vakaleqai ena dua na uneune rerevaki. Ena tinikadua na yabaki i muri, a soli na lacadrau oqo vei iratou na Kauveilatai Damudamu ka vakau yani ki Peritania. Ni raica na kai Peritania na ivola, a vakauta e dua na nona ivola ni vakavinavinaka ka kaya ni sa mai “yaga sara vakalevu na lacadrau, me vaka ni sa mai yali ena ivalu na turaga watiqu.” Ni sa biu tu mai kei na walu na gone ka sega ni rawa na cakacaka, e vakadinadinataka na yada oqo, “Sai koya sara ga na ka au rawa ni cakava keitou bula tiko kina.”⁸

Era voladia e vuqa na marama ni Peritania me ra culacula ka talitali me baleti ira na sotia, ia e sega na ilavo me voli kina na iyaya era gadreva. Era a cau ena lomasoli na iSoqosoqo ni Veivukei e Amerika kei Kenada ki na dua na umailavo ni leqa tubukoso me ra veivuke. Era vakau ilavo ki na veitabana e Peritania me rawa kina ni ra volia na isulu na marama ni Peritania me caka kina na iubi ni loga, waqa ni lokoloko, kei na isulu.

Ni volitaka na iSoqosoqo ni Veivukei na vo ni witi e tu vua ki na matanitu o Amerika ena 1918 (raica na wase 4), e dikeva rawa o Sisita Wells, “Ena veiyabaki kece oqo a sega soti ni gadrevi vakalevu na kakana sorenikau a maroroi tu ena kena inaki, ia ena vuku ni o loaloa ka solegi vuravura tu ena gauna oqo, eda rawa ni raica na yalomatua vakaparofita nei Peresitedi Young ena nona kerei ira na marama me ra maroroi kakana sorenikau me baleta e dua na gauna ni leqa.”⁹

Na volitaki ni witi e sega walega ni ra vakacegui kina na tamata era viakana tu. A vakatura o Sisita Clarissa S. Williams e dua vei rau na daunivakasala nei Sisita Wells ena mataveiliutaki, me maroroya na iSoqosoqo ni Veivukei na ilavo mai na veivoli oya ena dua na akaude ka me qai vakayagataki na kena tubu me vakailavotaki kina na sasaga me vakatorocaketaki kina na ituvaki ni bula vei ira na marama kei na gone. E muri, ni veiqaravi vakaikaono ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita Williams, a qai liutaka na kena vakayagataki na ilavo oqori ena inaki oqori.

Vaqaqacotaki ni Tamata Yadua kei na Matavuvale

Ena mua ni iMatai ni iValu Levu, era sa vakaleqai tu e vuqa na veimatavuvale kei na tamata yadua—vakailavo, vakayago, e lomadra, ka vakayalo. Me sotavi na veigagadre oqori, era tauyavutaka kina na iSoqosoqo ni Veivukei na Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo ni Veivukei (Relief Society Social Service Department) ena 1919, ena veitokoni taucoko nei Peresitedi Heber J. Grant, na ikavitu ni Peresitedi ni Lotu. A veiqaravi vakadairekita ni tabacakacaka o Sisita Amy Brown Lyman, o koya a qai ikawalu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei. Mai na Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba, era duavata kina na iSoqosoqo ni Veivukei kei na veitabanalevu kei na iteki ena veisasaga me vaka na nodra vukei na marama kei na goneyalewa era vakaleqai tu me ra kune cakacaka ka ra biu na gone me ra vakubeci. Ia na kena inaki bibi duadua, me ra tuberi kina na veimatavuvale. E kaya o Sisita Lyman ni Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo ni Veivukei e sega ni “tabana ni veivukei” ia na “tabacakacaka ni veiqaravi,” ka vakabibitaka “na vulici ni ituvaki ni veimatavuvale, na tuvalaki ni cakacaka kei na ilavovakarau, na tuvalaki ni veivukei vei ira na matavuvale ni YDE, kei na nodra tuberi na liganicakacaka.”¹⁰

Ni vakasamataki tiko na takete oqo, eratou vakarautaka na Tabacakacaka ni Bula Vakaveimaliwai e dua na parokaramu ni veituberi me ono na macawa ena welefea ni matavuvale. Era taura na kalasi oqo na liganicakacaka mai na iteki ka ra lesu yani ki na nodra tabanalevu kei na itikotiko ka vakavuvulitaka. E sivia ni 4,000 na marama era a tuberi kina.

Me tekivu ena 1902, eratou a cicivaka kina na mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei e dua na parokaramu ni nodra tuberi na nasi. Ena 1920, sa rabailevu sara na nodra tuberi na nasi cakacaka saumi, eratou sa mani tauyavutaka kina na iSoqosoqo ni Veivukei e dua na parokaramu ni veituberi me baleti ira na ivukevuke ni nasi. Na vuli yabaki dua oqo, ka tekivu ena Valenibula ni YDE ena Siti o Salt Lake e Utah, a sega ni saumi na kena icurucuru. Ia, e gadrevi ga vei ira na kena gonevuli me ra na solia e 30 na siga ni veiqaravi vakanasi sega ni saumi ena nodra veitikotiko. Ni oti e 4 na yabaki, ka ra tuberi kina e 46 na ivukevuke ni nasi, sa muduka na iSoqosoqo ni Veivukei na parokaramu ka tokia na nodra veitokoni ki na vuli ni veiqaravai vakanasi e vale ni Kauveilatai Damudamu. Me vaka ga ena veiparokaramu tale eso, era vakayagataka na iSoqosoqo ni Veivukei na parokaramu oqo me sotavi kina e dua na mataqali leqa vakayago ena gauna ko ya ka qai solia yani ki na dua tale na tabana.

Era veivakauqeti na veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei vei ira na marama me ra tomana na nodra veiqaravi vei ira vakataki ira ena veisala eso ni loloma cecere, me vaka era dau vakayacora ena veisiga taumada mai Nauvoo. Era veiqaravi na marama ena vukudra na tauvimate, culacula ena vukudra era gadreva tu na isulu, ka soli veivuke ena veisala tale eso vei ira era leqa tu. Me vaka oqo, ena 1921 eratou a biuta kina na nodratou itikotiko eso na Yalododonu Edaidai ka ra vakaitikotiko mai Turkey. A vukei ira ena nodra toki ki Aleppo e Siria o Joseph W. Booth, na peresitedi ni Tabana ni Kaulotu na Palestine-Syrian, ka tauyavutaka kina e dua na tabana ka ra lewena na kena iSoqosoqo ni Veivukei e rauta ni 30 na marama. E vuqa vei ira na marama oqo era sa rui dravudravua sara vakalevu, ia era nanuma ni nodra galala ka nodra itavi me vaka ni ra marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra qaravi ira era kalouca vakalevu cake mai vei ira. Era sa mani soqoni vata kina ka cula isulu mai na isulu e 100 na iyate na kena levu a volia vei ira o Peresitedi Booth. Era vakarautaka e dua na kakana me baleti ira na ise ni valu era kana tu vaka ca.

Ena Epereli ni 1921, a sosomitaki Sisita Emmeline B. Wells kina vakaperesitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita Clarissa S. Williams. Me vaka ni sa veiqaravi oti vata kei Sisita Wells ena mataveiliutaki, sa vakarau tu kina me sotava na bolebole ena yaco mai. A kilai tu o koya ena maqosa ni nona dau tuvatuva kei na nona dau lomani ira ka vakaitokanitaki ira na tamata kecega.

A kauwaitaka vakalevu o Sisita Williams na nodra mate tiko vakayauyau na tina kei ira na gonelalai. A kauwaitaka tale tiko ga na lailai ni madigi me baleti ira na vakaleqai tu vakayago kei na ivakatagedegede lolovira ni nodra bula eso na marama. Ena ruku ni nona veiliutaki yalomatua, era a tomana kina na iSoqosoqo ni Veivukei na nodra sasaga me ra valuta na veileqa oqori. Ena 1924, ena veitokoni kei na veivakayaloqaqataki mai vei ira na veiliutaki ni matatebe raraba, kei ira ena nodra veivanua kei Sisita Williams, eratou a tauyavutaka kina na iSoqosoqo ni Veivukei ena iTeki na Cottonwood e dua na valenibula ni vakasucu. A yaco na valenibula oqori me dua vei ira na veivalenibula ni Lotu.

A raica o Sisita Williams na kena gadrevi vakalevu me vakatorocaketaki na ituvaki ni bula, na madigi, kei na dua na ivakatagedegede vinaka ni bula me baleti ira kece eda veitaratara kaya.” E kaya kina, “Na mataqali cakacaka vakaoqo ni veivakatorocaketaki raraba ena gadrevi kina na vakavakarau vakavinaka, na veituberi, na cakacaka ni veivakavulici, kei na veiqaravi sara ga.”¹¹ Na veisasaga oqori a veivuke ena kena sotavi na gagadre ni gauna oqo, ka soli kina vei ira na bisopi e dua na ivakarau me vakarautaki kina na veivuke me baleti ira na veimatavuvale era vakaleqai tu. Era vakarautaka talega na Lotu me sotava na veika dredre ena yaco mai ena vica na yabaki mai muri.

Vakabulabulataki ni Bula Rawati Koya

Era a cakacaka na iSoqosoqo ni Veivukei me ra vakatorocaketaka na ivakatagedegede ni bula vei ira na marama kei na veimatavuvale ni oti e sivia ni tini na yabaki mai na iMatai ni iValu Levu, era vakanamata ena ituvaki ni bula, na cakacaka, kei na vuli. Era tomana talega na iSoqosoqo ni Veivukei na nodra vakayaloqaqataka tiko na bula dodonu kei na ivalavala ni loloma cecere ni tamata yadua. Oti, qai dokoulu na vuravura ena dua na leqa levu ni bula vakailavo ena mua ni 1929 ka lailai sara na kena ivakatakilakila taumada.

A baci vaqaqacotaka tale na tamata yadua kei na matavuvale ena gauna ni leqa tubukoso na veitovo ni bula talei e vakavuvulitaki ka vulici ena iSoqosoqo ni Veivukei. Era kunea na marama na igu ena nodra vakabauta na Tamada Vakalomalagi kei Jisu Karisito, ena nodra goleva na kila ni bula rawati koya, ka cakacaka me ra vakaraitaka na loloma cecere e yalodra. Ni tu na ivakavuvuli oqori me dusimaki ira, a rawa me ra qaravi ira vakataki ira kei na nodra matavuvale ena gauna vata era tarai ira tiko yani kina na tani.

Ena 1928, a kacivi Sisita Louise Y. Robison kina o Peresitedi Heber J. Grant me veiqaravi vakaikavitu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei. E sega ni ka vou vei Sisita Robison na dredre ni bula vakailavo. A tubu cake o koya ena dua na vale tolonikau vakaloloma mai Scipio e Utah, na vanua e vulica kina na teitei, tei senikau, culacula, cakacaka vagumatua, bula ni lailai tu na ka, ka dau mamarau.

Ni se vo e vitu na yabaki me qai kacivi Sisita Robison me peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni veivukei, a vakatikori koya taumada o Peresitedi Grant me ikarua ni daunivakasala ena mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei. A vakila tu o koya na nona malumalumu, me vaka e nanuma lesu na luvena yalewa:

“Ni lako o Nana ki na valenivolavola nei Peresitedi Grant me laki vakatikori, e vakila deivaki ni cala beka na itukutuku e soli vua me baleta na nona kila ka, e mani tukuna vua ni na marautaka me cakava na nona vinaka duadua ena cava ga e kerea vua me cakava, ia e vinakata mada ga me kila ni a yala koso ga na nona vuli, ka lailai sara na nona ilavo kei na nona itutu ena bula raraba, ka leqataka de sega vua na ivakaraitaki era namaka na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra raica vua e dua na iliuliu. A tinia ena nona kaya ‘O au e dua ga na marama yalomalumalumu!’ e sauma vaqo o Peresitedi Grant, ‘I Sisita Louizy, e 85% ni marama ena noda Lotu era marama yalomalumalumu. Keitou kacivi iko mo nodra iliuliu.’”¹²

Ni vakayaloqaqataki mai na vosa nei Peresitedi Grant, e wasea o Sisita Robison na nona isolisoli ka veiqaravi e yalona taucoko, taumada vakadaunivakasala qai muri vakaperesitedi. E yalomatua, yalololoma, ka daucakacaka. Na lailai ni nona vuli kei na iyau vakavuravura a rawa kina vua me kila na nodra leqa ka vukei ira era tu ena ituvaki ni bula vata oya. Na nona ivakasala vei ira na dauqaravi vale kei ira na tina e rawarawa ka kilai vinaka. E kila o koya na dredre ni noda bula ena dua na ilavo lailai, ia e kila talega na bibi ni nona veivakauqeti e dua na tina e vale. O koya sa vakayaloqaqataki ira kina na tina me ra cakava na veika kece era rawata me ra tiko e vale kei ira na gone ka me kua ni ra biu tu ka laki cakacaka.

A tauyavutaka na matanitu o Amerika e vuqa na parokaramu ni veivukei me tovolei me vukici kina na ua ni bula dredre vakailavo. Ena dua na gauna, a cakacaka vata kina kei na veitabana vakaitikotiko na Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra qaravi na veimatavuvale era vakaleqai tu, ia sa tubu cake na levu ni leqa ka sega ni qarava rawa na tabacakacaka oqo. A raica e dua na liganicakacaka ena tabacakacaka na tubu ni kisi me qarava mai na 78 na matavuvale ena 1929 ki na sivia na 700 ena 1934.¹³

A vakavinavinakataka na Lotu na nodra sasaga na veitabana ni matanitu. E kaya o Sisita Robison ni sa cakava tiko na matanitu o Amerika “e dua na ka vakasakiti” ena nodra vukei na tamata era vakaleqai tu. Ia, a mani duavata kei ira na veiliutaki ni matabete ena kena tukuni ni ra gadreva na lewe ni Lotu me ra tomana tikoga na ivakarau ni bula vinaka ni bula rawati koya. E kaya kina: “Sa ciwasagavulu katolu na yabaki na nona kaya tiko na iSoqosoqo ni Veivukei me da vukei ira na noda era vakaleqai tu. Au vakataroga de da sa rui vakararavi tiko vakalevu ena gauna oqo ki na matanitu.”¹⁴

Ena Epereli ni 1936, a tekivuna kina na Mataveiliutaki Taumada e dua na parokaramu ni welefea ena Lotu raraba. Oqo a biu kina na Lotu ena dua na itutu vinaka me vukei ira na lewenilotu era vakaleqai tu. Ena koniferedi raraba ni Okotova 1936, a vakamacalataka kina o Peresitedi Heber J. Grant na inaki ni parokaramu.

“Na noda inaki taumada,” e kaya o koya, “me da vakaduria, ena kena levu ga e rawa, e dua na ivakarau me na vakawabokotaki kina na cudru ni vakawelewele, ka bokoci laivi na ca ni ilavo soli wale ka tauyavutaki tale ena kedra maliwa na noda na tu vakataki koya, gugumatua, bula manini ka dokai koya vakataki koya. Na inaki ni Lotu me vukei ira na tamata me ra vukei ira vakataki ira. Me vakatikori tale me ivakavuvuli liu ena nodra bula na noda lewe ni Lotu na cakacaka.”¹⁵

Ena vica na yabaki ka tarava, a vakavoqataka kina na ivakavuvuli oqo o Peresitedi Thomas S. Monson, na ikatinikaono ni Peresitedi ni Lotu. “Nanuma tiko,” e kaya o koya, “Na veivuke ni Lotu e kena inaki me ra vukei kina na tamata me ra vukei ira vakataki ira. Na nodra vakacokotaki na lewenilotu sa nodra itavi na tamata yadua kei na matavuvale, ka veivuke kina na kuoramu ni matabete kei na iSoqosoqo ni Veivukei. Eda segata tiko me da vakatorocaketaka na bula vakataki keda ka sega ni bula vakararavi. E segata na bisopi me tara na bula dodonu, dokai keda, kei na tudei ni ivakarau ni bula ena tamata yadua e vukei, ka na rawa kina na bula rawati koya.”¹⁶

E dua na ivakavuvuli veidusimaki ni parokaramu ni welefea sai koya me ra cakacaka vata na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei kei ira na turaga ena matabete. A veivuke o Peresitedi Harold B. Lee, na ikatinikadua ni Peresitedi ni Lotu ena tauyavu ni parokaramu ni welefea ni veiqaravi voli vakaperesitedi ni iteki. E kaya kina:

“Na inaki bibi duadua me rawati [ena parokaramu ni welefea ni Lotu] sai koya me tarai cake na yalo ni cakacaka vata kei na duavata ena Lotu raraba. …

“Me vaka ni ra cicivaki tiko na iSoqosoqo ni Veivukei ena veitabanalevu ena veitokoni ni Veikuoramu ni Matabete kei na Matabisopi, sa tiko beka kina e dua na parokaramu ni welefea ena tabanalevu oqori.”¹⁷

A bibi vakalevu cake kina na nona itavi na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei, e kaya o Bisopi Joseph L. Wirthlin, a Bisopi Vakatulewa tiko kina ni Lotu ena gauna ko ya: “Ena ivakarau ni noqu vakasama, e dua ga e rawa ni lako ki na dua na vale, dikeva na veika e gadrevi kina, ka vakarautaka vei iratou na veika me ganiti iratou. Na tamata oqori sai koya eda rawa ni kaciva ka vakatoka me manidia ni matavuvale, na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei. … Ni dui tu sara mada ga na nodra matavuvale na marama vakasakiti oqori, era sa lakova oti na veika e baleta na bula vakatina kei na vakatulewataki ni matavuvale.”¹⁸

Era a conaki tu vakavinaka na iSoqosoqo ni Veivukei me ra vakaitavitaki vakalevu cake ena sasaga ni welefea ena tabanalevu. Ena nodra vakatulewa na bisopi, era fikataka na veika e gadrevi ena matavuvale ka vakarautaka na vuanikau kei na draunikau vakamamacataki ka maroroi, na isulu, kei na iyaya ni moce me vaka e gadrevi. Ena dua na gauna, era a kerei na marama era dau tawaitavayataki vuanaikau me ra solia e dua mai na veiyatini na tavaya ki na parokaramu ni welefea. E nanuma lesu o Sisita Belle S. Spafford, na ikaciwa ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei na nona kumuna vata na vuanikau era lutu ena kaukauwa ni cagi, ka maroroya ena tavaya, ka qai solia vei ira na marama era vakaleqai tu. Ena madigi ni veiqaravi oqori, a yaco me taleitaka vakalevu cake kina na inaki ni iSoqosoqo ni Veivukei.

O ira na veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei era sa tiki bibi sara ni ivakarau ni welefea ena Lotu. Ena ivakatagedegede raraba, na iteki, kei na tabanalevu, era na vakaitavi ena matabose ni welefea, ka ra veivakauqeti ena vakatulewa e tau ka ra raica na kena sasagataki. A yaga me caka na vakataulewa oqo ni sa tubu cake na ivakarau ni welefea ena Lotu me vaka na iteitei, vanua ni buli iyaya, sitoa ni lotu, kei na veitabana tale eso ni iyauqaqa. A semati talega ki na Veiqaravi Raraba kei na Welefea ni Lotu na Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo ni Veivukei ena 1969.

Vaqaqacotaki na iVau ni Loloma Cecere

A robota tu e dua na iwase levu kei vuravura mai na 1939 ki na 1945 na iKarua ni iValu Levu. A tara e levu sara na parokaramu ni Lotu na veilecavi qaqa e vuravura raraba oqo. Ena Maji ni 1940, a sota kina kei ira na peresitedi ni veimataisoqosoqo o Peresitedi J. Reuben Clark Jr., na iMatai ni Daunivakasala nei Peresitedi Heber J. Grant, me dikevi tale mada na veiparokaramu kei na itaviqaravi kece. Era tuvalaka kina e va na sasaga taumada ni veitabana yadua ena Lotu: “me yalani na ‘icolacola sa levu cake tikoga’ vei ira na lewenilotu ena kena qaravi na itaviqaravi ni lotu, me vakalailaitaki na nodra icolacola na bisopi, me musuki sobu na veiparokaramu e dau gadrevi kina na veivalenilotu lelevu ka isau levu, ka me toka ga na Lotu ena loma ni ilavo e rawa mai.” Era sa kerei kina na iSoqosoqo ni Veivukei kei na isoqosoqo tale eso me ra “vakalailaitaka, vakaduavatataka, musuka laivi, vakarawarawataka, ka veimoiyaka na nodra cakacaka me ra dauavata kina kei na Mataveiliutaki [Taumada] ena kena rawati na sasaga sa tukuni e cake.”¹⁹

Taqomaki na Matavuvale

Na nodra inaki taumada na veiliutaki ni Lotu ena kena vakarawarawataki na nodra parokaramu me taqomaki kina na matavuvale. Era sa kauwaitaka tiko vakalevu na veiliutaki ni matabete kei na veimataisoqosoqo ni sa tatasereka tiko na vuvale kei na matavuvale na iKarua ni iValu Levu. Ni ra sa laki valu na tagane, me ra sa na qarava na marama na matavuvale ka sega kina na nodra veivuke na watidra kei na luvedra tagane qase cake. Era sa veivakayaloqaqataki kina na veiliutaki ni Lotu vei ira na tina ka ra tiko e vale na luvedra me ra vaqara na veisala eso, kevaka e rawa, me ra vakarautaka na veika me ra bula kina na gone ka kakua ni cakacaka kina e taudaku ni nodra vale ena gauna taucoko.

Cakacaka Vata kei na Veisoqosoqo Vakaitikotiko kei na Tagane ena Matabete

Me vaka ena veivalu levu sa oti yani, era sa dau rogoca na lewe ni iSoqosoqo ni Veivukei e Amerika na kaci ni voladia me tokoni kina na sasaga ni veisoqosoqo yaga tale eso. Ena 1942, e sivia na 10,000 na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei era vakacavara na matavuli eso ni Kauveilatai Damudamu me baleta na veiqaravi vakanasi e vale, na veivuke taumada, kei na kakana bulabula. A cicivaka talega na Lotu na kena valuti na vakatavako kei na gunu yaqona ni valagi me taqomaki kina na nodra bula na Yalododonu Edaidai era veiqaravi tiko ena mataivalu. Mai na nodra tokona na veiparokaramu oqo kei na nodra veiqaravi ena yalololoma kei na loloma cecere, era rawata kina na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na bulabula vinaka kei na vakanuinui donu.

Oqo e dua na gauna ni cakacaka vata vakalevu vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, ena veitikotiko ka vakakina vata kei ira na veiliutaki ni matabete. E kaya kina o Sisita Amy Brown Lyman, ka a veiqaravi vakaikawalu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei ena dua na iwase levu ni iKarua ni iValu Levu:

“Au vakabauta ni dua vei ira na ka au dau taleitaka vakalevu duadua … oya na veitokoni era dau ciqoma na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai vei ira na matabete—mai vei ira na Vakaitutu Raraba ni Lotu ka vakatalega kina mai vei ira na matabete ena noda veivanua, vakabibi mai vei ira na bisopi ni veitabanalevu.

“Era sa dau solia na Vakaitutu Raraba vei ira na marama veiliutaki ni Momani ena veimataisoqosoqo sega walega na veimadigi digitaki ena loma ni Lotu, ia era sa vakayaloqaqataki ira talega ena nodra cakacaka vata kei na veitabana ni veiqaravi raraba.”²⁰

E dua na ivakaraitaki ni duavata oqo sai koya na nodra mai vakatikori na gonevuli ni Idia, ka tekivu ena 1947 ena veitokoni nei Elder Spencer W. Kimball, ka se lewe kina ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua. Ena parokaramu oqori, era sureti kina na itabagone ni Idia mai na veitikotiko lalai me ra mai tiko vata kei ira na veimatavuvale Yalododonu Edaidai ena veivanua e rawarawa kina na vuli kei na veivanua talega sa tauyavu vinaka tu kina na Lotu. Na veiparokaramu oqori era vakayaloqaqataki kina na itabagone oqo me ra vakarabailevutaka na nodra kila, ka vulici talega kina me ciqomi na duidui ni itovo ni bula.

Era veivuke na veiliutaki ena iSoqosoqo ni Veivukei vakauasivi vei Sisita Belle S. Spafford, na ikaciwa ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei ena ruku ni veiliutaki nei Elder Kimball ena kena cicivaki na parokaramu. E vuqa na marama era veiqaravi vakadodonu vei ira na itabagone ena nodra susugi ira me vaka ga ni ra luvedra dina. A tomani tiko na parokaramu oqo me yacova na 1996. A qai dikeva e muri o Peresitedi Boyd K. Packer ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua: “Sa rawata vakavinaka na kena inaki na parokaramu ni veivakatikori vei ira na gonevuli ni Idia, ka sa mai muduki. Ni sa yaco qori. … Eda sa biuta sobu na ikabakabaka ni sa oti na tara vale.”²¹

“Na Loloma Savasava i Karisito”: Loloma Cecere ni Cakacakataki

Era sotava na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai Iurope na veivakacacani levu ena iKarua ni iValu Levu. Era vakaraitaka talega na yaloqaqa e dodonu me vakacaucautaki ena nodra veiqaravi vei ira vakataki ira e dina ni ra sotava tu na ituvaki ni bula vakaloloma. Era yalodina tikoga ka vakararavi ki na nodra ivakadinadina kei na Veisorovaki i Jisu Karisito. E veivakauqeti dina na nodra bula kei na nodra ivakadinadina mai na gauna oya.

Ni oti na ivalu, a vola vaqo o Maria Speidel, ka a veiqaravi vakaperesitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena Tikina na Germany Stuttgart:

“Sa bau gauna dredre dina na lima na yabaki sa sivi oqo sa yaco me keimami vakayalomalumalumutaki kina. Sa yaco me duru ni neimami kaukauwa na neimami vakararavi vua na Turaga kei na neimami ivakadinadina ni Nona Lotu. Sa maroroi keimami tiko ena Nona loloma cecere, e dina ni levu tu na veika rarawa keimami sotava, sa solia vei keimami o Koya e dua na ivakarau ni Nona kaukauwa. Eso vei keimami sa yali vakadua na iyau kece vakavuravura, na veika vakayago keimami dau vakamareqeta, ni keimami kaya ni vinaka cake me da lako vata kei na Kalou ena butobuto mai na noda sega ni lako vata kaya ena rarama,’ keimami kila na veika keimami tukuna tiko. …

“… Ena marau keimami lagata tiko na sere kei Saioni ka vakabauta na Turaga. Sa vakavinakataka o Koya na ka kecega.”²²

A lako vata kei na Kalou o Gertrude Zippro, e dua tale na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ni tikina ena vuqa na bogi butobuto me lomani ira ka qaravi ira na tacina. A vakaitikotiko mai Oladi ena gauna e liutaki tu kina vakaivalu na matanitu oya. Me vaka ni ra dau tarovi ira ka vakadikevi ira na dauveilakoyaki na sotia, sa dau kauta voli e dua na kena ivakatakilakila me rawa kina ni sikova na iSoqosoqo ni Veivukei ena veitabana ena tikina.

E kaya na luvei Sisita Zippro tagane o John ni sa “yaco me rerevaki sara na lako voli ena bogi ni toso tiko na veiliutaki vakaivalu ena lima na yabaki.” Ni nanuma na nona yalodina na tinana, e kaya kina, “E rawa beka ni o vakasamataka na nona dau vorata na tinaqu na ituvaki oya ka dau vodo baisikeli yani vakavuqa ena bogi, me sikova e dua tale na tabana?” E nanuma lesu o koya: “Veitalia na veika e vakila se na ituvaki e sotava, ena qarava ga na nona itavi. Sa dua na marama ka iliuliu cecere o koya! Au sega ni vakabekataka ena gauna oqo ni a digitaki koya sara ga mai na Turaga me Peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena gauna ko ya.”

E dikeva o Sisita Zippro, “E rairai ni a vakararavi sara ga vakatabakidua vua na Turaga me rawa kina ni lako yani ena veigauna ena ituvaki oya, ka sega tu ni kila na leqa e rawa ni sotava.”²³

Mai Denmark, e vinaka cake sara na nodra ituvaki ni bula na Yalododonu mai na vuqa na veimatanitu. E tu vei ira na kakana, era dau wasea kina vei ira na wekadra era sega soti tu ni kalougata. E kaya vaqo o Eva M. Gregersen, na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena Tabana ni Kaulotu na Danish: “Keimami sa taura me neimami itavi ena gauna ni valu me keimami dau vukei ira era waloloi tu ena viakana mai Norway na neimami vanua veitacini. Keimami dau cakacaka vata kei na valenivolavola ni kaulotu ena kena soli na ilavo me baleta na inaki oqo ia ena veivula sa dau kau na isole kakana vivinaka vei ira na ganei keimami kei na taci kemami mai Norway, ka ra sega ni dau vakamacalataka rawa na nodra vakavinavinaka.”²⁴

O Peresitedi Hugh B. Brown e dua na ivakadinadina taumada ni loloma cecere vakaoqori. A veiqaravi vakaperesitedi ni tabana ni Kaulotu na British mai na 1937 ki na 1939, vakakodineita ni nodra isoqosoqo ni sotia na Yalododonu Edaidai e Iurope mai na 1939 ki na 1945, ka peresitedi tale ni Tabana ni Kaulotu na British mai na 1945 ki na 1946. E muri a qai veiqaravi ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua kei na Mataveiliutaki Taumada. A tukunika me baleta na veiqaravi a raica vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei ena iKarua ni iValu Levu:

“E drau na marama ni iSoqosoqo ni Veivukei ena vanua ni ivalu ka tadravi tu na nodra bula ena veika rerevaki, na veivakatovolei kei na bula dredre, ka rawa ni vakatautauvatataki kei na kena era sotava na noda tagane ena buca ni ivalu. Era toso tiko ga na marama yaloqaqa oqori ena veivanua dredre vakaca sara ni bula. …

“Me da tekiduru vata kei ira na marama oqo ena masu ka rogoca na nodra vakavinavinaka vua na Kalou ena veivakalougatataki lalai, na maroroi tiko ni nodra bula kei na nodra bula na nodra daulomani, kei na veika lalai e soli me ra bula kina kei na nodra veivale sega ni vakatubaleka sa dau veivakauqeti ka veivakavulici vua e vuqa vei keimami ka sivia vakalevu sara na veika e tu eke na veika e tu vei keimami, ia keimami dau vosakudrukudru ni sega e vica na veika talei ni bula.”²⁵

O Hedwig Biereichel, e dua na marama ena Tokalau kei Jamani, e dau vakarautaka na kakana me baleti ira na kaivesu ni ivalu ni Rusia ka ra waloloi tu, e dina ni a rawa me ratou bala ki valeniveivesu se lauvana o koya kei na nona matavuvale ena ivalavala ni loloma cecere oya.²⁶ Ena vica na yabaki i muri, a vakatarogi me baleta na veika a sotava, ka vakakina e vica vata tale era a sotava na veivakatovolei vata vaqori ena iKarua ni iValu Levu. Ni cava na veivakatarogi yadua, ena taroga o koya e veivakatarogi tiko, “O maroroya rawa tiko vakacava e dua na ivakadinadina ena gauna ni veivakatovolei vaqori?” E qai umana vata o koya e veivakatarogi na isau kece ni taro oqori a ciqoma: “Au a sega ni maroroya tiko e dua na ivakadinadina ena veigauna oqori—a maroroi au tiko na ivakadinadina.”²⁷

Ni mai cava na iKarua ni iValu Levu ena 1945, era sotava na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei e vuqa na veika rarawa kei na veivakuwai. Ena loma ni veika kece oqori, era ia tikoga na veiqaravi vei ira vakataki ira, vaqaqacotaki ni matavuvale, ka vakatataki cake na ivakadinadina.

Me vaka ni dua na ivakadinadina bula ni veika rarawa kei na veiqaravi sega ni nanumi koya ga, e kaya kina o Sisita Amy Brown Lyman:

“Na [noqu] ivakadinadina sa noqu ikelekele ka noqu ivakadei, na noqu ivakavakacegu ena gauna ni reki kei na marau, na noqu ivakalogavinaka ena gauna ni yaluma kei na yalolailai. …

“Au vakavinavinaka ena vuku ni veimadigi eso e soli vei au meu veiqaravi kina … ena iSoqosoqo ni Veivukei na vanua au sa cakacaka kina ena mamarau kei na vakacegu kei ira na udolu vakaudolu na lewena ena noqu gauna ni bula vaqase. Au dau veisiko ena nodra veivale, moce ena nodra imocemoce, ka kana ena nodra teveli, kau sa vulica mai kina na totoka ni nodra ivakarau ni bula, na nodra sega ni dau nanumi ira ga, na yalodra dauveiciqomi, na nodra yalodina, kei na nodra solibula. Au sega ni vakamacalataka rawa na noqu rokova na veitacini vakamarama cecere oqo ni veiqaravi.”²⁸

Ena veigauna ni vakatovolei kei na veilecayaki, era sa muria na veitacini marama ena iSoqosoqo ni Veivukei e vuravura raraba na ivakasala nei Momani me ra “kabita na loloma, ni sa uasivi sara.” Era sa vakaraitaka ni ra sa kila deivaki sara “ni na mudu mai na ka kecega … ia sa vu mai vei Karisito na loloma sa uasivi sara, ka sa ia tikoga ka sega ni mudu.”²⁹ Era sa dau dinata tiko ga na nodra ibole ena veigauna kecega: “Sa sega ni mudu na loloma.”

Era vakarautaka tiko na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na isulu ni gone me baleti ira na veimatavuvale era vakaleqai tu

O ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai Kidderminster e Igiladi

Era marautaka tiko na ivakatagi o ira na nasi kei na gonelalai ena Valenibula ni YDE e Salt Lake City, Utah, 1934

O Joseph W. Booth kei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai Armenia ena iteki ni 1920 vakacaca

Era maroroi kakana tiko na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai California me baleta na parokaramu ni welefea ena nodra iteki, rauta na 1940

Dua na nodra soqoni na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai Del Rio, Texas, rauta na 1950

Gertrude Zippro, e loma, kei na tacina kei na luvena

“Ia sa vu mai vei Karisito na loloma sa uasivi sara” (Moronai 7:47).