Wase 3
“Kukuva Toka na Veiyalayalati”
Lako Yani, Biuvanua, ka Tawavanua
Ena ika 27 ni June, 1844, era a kaba kina e dua na ilawalawa dauvakacaca e dua na valeniveivesu lailai e Carthage mai Illinois, na vanua a vesu tiko kina vakatawadodonu o Josefa Simici kei na tuakana o Hyrum vata kei rau o Elder John Taylor kei Elder Willard Richards. Ni ra biuta mai kea na ilawalawa oqo, rau sa mate toka o Josefa kei Hyrum ka mavoa o Elder Taylor.
Na nodrau vakamatei ena vuku ni nodrau vakabauta o Josefa kei Hyrum Smith a sega ni muduka na nodra vakabauta kei na yalodina na Yalododonu. E sega talega ni ivakatakilakila ni sa na oti e kea na nodra vakacacani na lewe ni Lotu. Me vaka ni sa toso tikoga na veivakacacani, sa mani veivakasalataki kina na iliuliu vou ni Lotu, o Peresitedi Brigham Young, me ra sa biuti Nauvoo e Illinois na Yalododonu ki na dua na nodra itikotiko vou, na vanua era nuitaka me ra na sokalou kina ena vakacegu. E vuqa era muri Peresitedi Young, ka tekivu na nodra lako yani ena Feperueri ni 1846.
Ni roro mai na veigauna dredre oqo, sa mani muduki na kena tauyavutaki tiko na iSoqosoqo ni Veivukei. Ia, na nodra gagadre na marama me vukei na bula dredre, vaqaqacotaki na matavuvale, ka me ra yalodina tiko ga ka bula savasava, a caucaudre ka serau tikoga. Era muria na ivakaro a solia na Turaga vua na imatai ni nodra peresitedi ena iSoqosoqo ni Veivukei: “Mo nanuma tiko na veiyalayalati ko sa cakava.”1
Lako Yani: Tokoni ena Veiyalayalati
O ira na marama lewe taumada ni iSoqosoqo ni Veivukei, era a vakataki ira na tamata i Amoni ena gauna e liu, “sa dokai sara na nodra yalodina vua na Kalou” ka sa “tudei sara na nodra vakabauti Karisito.”2 Era vakavulici mai vua na Parofita o Josefa Simici, ka ra vakalougatataki ena nodra sa tauyavutaki ena veivakadonui ni matabete. Ia oqo era gadreva na veivakalougatataki ni valetabu.
E sivia ni 5,000 na Yalododonu era osota yani na Valetabu e Nauvoo ni oti na kena vakatabui me rawa ni ra ciqoma na cakacaka vakalotu ni edaumeni kei na veivauci ni bera ni ra gole yani ena ilakolako ki na dua na vunilagi tawamacala. Era lako mai ki na valetabu ena siga taucoko ka yacova yani na bogi levu. E vola o Peresitedi Brigham Young ni ra sa nanamaki vakalevu me ra taura na nodra cakacaka vakalotu “Au sa soli au vakatabakidua ki na cakacaka ni Turaga ena Valetabu ena bogi kei na siga, ka sega ni sivia na va na auwa na gauna ni moce balavu duadua ena dua na siga, kau dau lako ga ki vale vakadua e veimacawa.”3
Na igu, kaukauwa, kei na veivakalougatataki ni veiyalayalati ni valetabu ena tokoni ira tu na Yalododonu Edaidai ena nodra ilakolako, ena nodra na sotava na batabata, na katakata, viakana, tauvimate, vakacala ka, kei na mate. Era a vaqaqacotaki ka vakaukauwataki—vakarautaki vakayalo me ra biuti Nauvoo ena nodra ilakolako dredre ki na lekutu.
Me vakataki ira e vuqa na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, a vakayaloqaqataki Sarah Rich na veivakalougatataki ni valetabu ena nona sotava na bolebole ni lako yani. Ni vakarau me biubiu mai Nauvoo, a ciqoma e dua na ilesilesi mai vei Brigham Young me cakacaka ena valetabu. A qai kaya e muri o koya:
Sarah Rich
“E vuqa na veivakalougatataki keimami sa ciqoma ena vale ni Turaga, ka sa vakavuna na neimami reki kei na vakacegu ena maliwa ni neimami rarawa ka rawa kina ni keimami vakabauta na Kalou, ka kila ni na tuberi keimami ko Koya ka tokoni keimami ena ilakolako tawakilai sa tu e matai keimami. Kevaka me a sega na vakabauta kei na kila ka ka soli vei keimami ena valetabu oya ena veivakauqeti kei na veivuke ni Yalo ni Turaga, na neimami ilakolako ena vaka ni dua e rika yani ki na vanua butobuto. Me tekivu yani … ni vulaibatabata tu ena dela ni keimami ituvaki dravudravua, ena vaka ni da lako yani ki na gusui mate. Ia keimami vakabauta na Tamai Keimami mai Lomalagi, ia keimami vakararavi Vua ni keimami nanuma ni sai keimami na Nona tamata digitaki ka keimami sa ciqoma na Nona kosipeli, sa sega kina na rarawa, keimami nanuma me keimami reki ni sa yaco mai na neimami siga ni veisereki.”4
Me vaka e vakaibalebaletaka o Sisita Rich, na lako yani e sega ni “rika yani ki na butobuto” vei ira na marama yalodina ena Yalododonu Edaidai. Era a tokoni mai na nodra veiyalayalati. Me vakataki ira na luvei Isireli ena gauna e liu, era a muria e dua na parofita ki na lekutu ena nodra vakanuinui me ra sereki. A kacivaka o Peresitedi Brigham Young na itukutuku oqo vei ira na Yalododonu me vakarautaki ira ki na lako yani: “Oqo na noda veiyalayalati—ni da na lako voli ena nona cakacaka vakalotu kece sara na Turaga.”5 Era lako yani ki na loma ni lekutu na Yalododonu Edaidai ka ra vauci tu ena veiyalayalati vua na Kalou, na nodra matavuvale, kei ira era lako vata kaya.
Biuvanua: Vakabauta, Loloma Cecere, kei na Veitokoni ni Duavata
Ni bera ni ra biuti Nauvoo, era qai vola na itukutuku oqo e dua na ilawalawa Yalododonu Edaidai ena lalaga ni vale ni soqoni ni nodra valetabu: “Sa raica na Turaga na neimami solibula: muri keimami mai.”6 Na veimalanivosa oqori e umana vata na nodra yalodina kei na sasaga cokovata. Era lako na Yalododonu ena ilakolako ena yalo ni solibula, sorosorovaki, kei na vakabauta na Kalou. Era sega ni lako vakatamata yadua ia me vaka na “Keba kei Isireli,” e dua na mataitikotiko ka wasewasei ki na veilawalawa lalai, vakatokai me kabani, me baleta na veitokoni ni duavata.
Ena dua na ivakatakila a soli vei Brigham Young “sa vakaoqo na ivakaro kei na loma ni Turaga ena vuku ni Keba ni Isireli, ena nona ilakolako ki na Ra,” sa vakaroti ira na painia na Turaga me ra “wasei vakatautauvata ki na veiwasewase yadua, me vaka na ka era dui taukena, ia me ra kau talega ko ira na vakaloloma, na yada, na luveniyali, kei ira na nodra vuvale na a lako ki na ivalu.”7
E vakavuqa ena gauna ni biuvanua, ena dau tu sara e ra na ivakatautauvata ni tagane ki na yalewa kei na gone. Ena vulaitubutubu ni 1847, ni oti na nodra a vakaruru toka e vuqa na Yalododonu ena vulaibatabata ena dua na vanua era vakatoka ko Winter Quarters, e rauta ni 520 na tagane, kei na 35 na marama kei na 42 na gone, era curu ki na Mormon Battalion me rogoci kina na kaci ni laki veiqaravi ki na mataivalu ni Amerika. E rauta tale ni 143 na tagane, 3 na marama, kei na 2 na gone era a sa toso sara tiko ena kabani painia, ka vakarautaka na sala vei ira na kena vo. A nanuma lesu e dua na marama ka yacana o Presendia Kimball: “Sa vo tu ga mai e vica na tagane me ratou tea na kakana sorenikau kei na kakana draudrau, ka taqomaki ira na marama kei na gone. … Era sa biu tu mai vakaoqori na qase, na wamalai, o ira na marama kei na gonelalai.”8
Era vakalougatataki na Yalododonu ena kaukauwa ni matabete ena veitabaki ni liga mai vei ira na turaga ka tu vei ira na matabete. Era tokoni talega mai na nodra vakabauta na Kalou, loloma cecere, nodra igu, kei na masu na marama.
Ni sa veitauvi vakalevu sara na matetaka, era veiqaravi na marama vakavuniwai kei na nasi vei ira na nodra matavuvale kei ira vakataki ira, me vaka era a vakayacora mai Nauvoo. E nanuma lesu kina o Drusilla Dorris Hendricks, “E sega ni dua na qiqidreti ena keba taucoko me sega ni dua na tauvimate e tu kina, [ia] keimami colata voli ena yalovosota nei Jope.”9 Sa tu sara e cake na levu ni mate, vakauasivi vei ira na gonedramidrami.10
A vakasucuma o Eliza Partridge Lyman e dua na gonetagane ena ika 14 ni Julai, 1846, ena dua na qiqidreti. Me vakataki ira e vuqa na gonedramidrami vei ira na painia, a sega ni mani bula na gonetagane lailai. A vakamacalataka o Eliza na veika a sotava ena dua na ivolaniveisiga:
14 ni Julai, 1846: “Sa rui logaloga ca vakalevu vua e dua na marama tauvimate na vanua au toka kina. Na katakata ni siga e cila curuma na qiqidreti ena siga taucoko kei na cagi batabata ena bogi, sa rui sivia na veisau oqori me da logavinaka kina.”
15 ni Okotova, 1846: “Keitou sa taura na neitou vale tolonikau nikua. Na imatai ni vale me qai curu kina na luvequ. Au vakavinavinaka vakalevu ena galala meu dabe ena yasa ni dua na matadravu buka ka sega ni rawa ni liwava na cagi ki na veiyasana kecega, ka rawa vei au meu vakatakata e dua na yasaqu ka sega ni cevata mai na yasana kadua. E sega na buturara ni neitou vale kei na vuqa tale na iyaya ni lomanivale ia e taqomaki keitou mai na cagi na lalaga ka sega na delavuvu co kei na qele mai na uca.”
6 ni Tiseba, 1846: “Sa tauvimate na luvequ ka torosobu tikoga na kena ituvaki. E tagitagi tikoga ena siga taucoko kau sega ni kila se cava e vakaleqai koya tiko.”
Eliza Partridge Lyman
12 ni Tiseba, 1846: “Sa mate na luvequ kau sa lolosi vakalevu ena nona sa yali. Keitou sa cakava na veika kece keitou kila na cakava ena vukuna, ia e sega ni dua na kena yaga; sa lutu sobu tikoga na nona bula me tekivu mai na gauna a tauvimate kina. Keirau dau yadravi koya e veibogi kei na taciqu o Caroline ka tovolea me keirau vakabulai koya me kakua ni mate, ni keirau sega ni rawa ni laivi koya me biuti keirau, ia sa sega ga na neirau kaukauwa. …
“Era se tu na itokani au dau lomana. Kevaka a sega ke sa rairai vinaka meu vakamoce ki na vuravura oqo, ni sa rui sinai tu ena veika vakamosiyalo kei na rarawa. Ia au vakabauta ni dua na kaukauwa e vakatawai keda voli ka vakadodonutaka tiko na veika kecega.”11
Me vaka e tukuna o Eliza, ni a tokoni ena nodra veitokani na marama dau veikauwaitaki. E muri a qai solia na veitokani vata oqori kei na yalololoma, ena nona vukei ira eso na marama ka ra sotava voli na yaluma vata oqori. Ena 1 ni June, 1847, a vola kina: “Sisita Elvira Holmes’ ka mate na luvena. Ciqoma e dua na veisureti … meu lako ka tiko vata kei koya ena dua na siga, au a ciqoma. Keirau lai sikova vata na ibulubulu kei luvena.”12
Ena veituvaki ni bula dredre vakaoqori, era vakararavi na marama ena kaukauwa ni nodra veiyalayalati. A qai nanuma lesu e muri o Bathsheba W. Smith, na ikava ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei na veika a sotavi oqori:
“Au na sega ni tovolea meu vakamacalataka na ivakarau ni neimami lakova na cava ni ucacevata, kei na uca; na kena caka na gaunisala, tara na wavu, ka viri na ibilibili; na nodra toso tu na neimami manumanu vakaloloma me vica na siga ka ra kana sara tu vakalalai; ka sega talega na ivakarau keimami sotava tu kina na veika rarawa mai na dravudravua, na tauvimate, kei na mate. Keimami vakacegui … ena neimami qarava na neimami soqoni raraba ena sautu, keimami masu ka lagata vata na sere kei Saioni, ka reki ni keimami sa biuti ira tu yani vakayawa ko ira era dau vakacacani keimami. Keimami qai vakacegui vakalevu tale ena neimami raica ni vakavotui na kaukauwa ni Kalou ena veitabaki ni ligadra na italatala qase, me ra vakabulai kina na tauvimate, ka ra lako na gera. A tiko vata kei keimami na Turaga ka vakavotui mai e veisiga na nona kaukauwa.”13
Era kunea talega na marama na kaukauwa vakayalo ena nodra dui loloma kei na yalololoma. Ena loma ni ilakolako taucoko, ni ra sotava na veivakatovolei ni tauvimate kei na mate, era veimasulaki vakataki ira ena vakabauta ka veivakacegui. “E drodro na loloma ni Kalou mai na yalo ki na yalo,” e vola ko Helen Mar Whitney, “me yacova ni sa sega na nona kaukauwa na vunica me curu maliwai au kei na Turaga, kei na nona gasauvidi ni ca, ena so na gauna sa kau laivi na kedra gaga.”14
Ni ra nanuma na ivakaro vakauqeti mai vua na Parofita o Josefa Simici, era raivotutaka na marama painia yalodina oqo na nodra kaukauwa kei na nodra rawata me ra veiqaravi. Era veivuke ena kena tauyavu na vale kei na itikotiko. Mai na cakacaka ni vakabauta kei na loloma cecere, era vakabula kina na yalo. E basika na revurevu veivakasavasavataki ni nodra solibula vei ira ka vakakina vei ira era ciqoma na nodra vakacacabo.
Ni sega mada ga ni vakayacori tiko na nodra veisoqoni na iSoqosoqo ni Veivukei, era a muria na marama painia na ivakavuvuli vakaparofita ka rokova tiko na nodra veiyalayalati ni valetabu, ia ni ra vakayacora vakakina era sa cau kina ki na dua na iwase matalia ni itukutuku ni Lotu kei na Ra kei Amerika. E vola kina e dua na daunitukutuku makawa sega ni Yalododonu Edaidai: “Niu sega ni ciqoma na nodra vakabauta e sega ni kena ibalebale niu vakabekataka na nodra dau yalodina kei na yaloqaqa ena nodra veiqaravi. Vakauasivi o ira na nodra marama. Era vakasakiti na nodra marama.”15
Tawavanua: “Tu Vakarau … me Vakaitavi ena Cakacaka ni Loloma kei na Loloma Cecere”
Ni ra tadu yani ki na Bucabuca ni Salt Lake na imatai ni kabani ni painia, era tei kakana ka tara ivakaruru me baleti ira. Era sotava talega na nodra gagadre na tani. E vakasalataki ira na Yalododonu o Peresitedi Brigham Young me ra vukei ira era vakaleqai tu vakayalo ka vakayago talega. Na nona ivakasala e vaka na veivakauqeti nei Amuleki ena iVola i Momani vei ira na Soramu dravudravua: “Dou qai sega ni vukei ira na dravudravua, vakasulumi ira sa luvaiwale, ka sega ni vukei ira sa tauvimate ka rarawa tu, ka wasea na veika sa tu vei kemudou vei ira sa dravudravua, au sa kaya vakaidina vei kemudou, kevaka dou sa sega ni kitaka na veika oqo, sa tawayaga na nomudou masu, ia dou sa vakataki ira ga na dauveivakaisini, ni ra sa cakitaka na ka dina.”16
E vakamacalataka o Sisita Emmeline B. Wells, ka qai veiqaravi e muri vaka ikalima ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, na nodra yalovinaka kei na veiqaravi na marama: “Ni ra biuti Nauvoo na Yalododonu kei na loma ni nodra ilakolako, sa yaga me muduki tu mada na nodra dau soqoni na iSoqosoqo ni Veivukei, Era sega vakadua ni guilecava na marama na isoqosoqo, ka sega vakakina na yalayala e vakayacora vei ira o Peresitedi Josefa Simici, ia era tomana tikoga na nodra cakacaka vinaka ena veivanua kei na veigauna e basika kina e dua na madigi era sa dau tu vakarau ena ligadra kei na yalodra dauloloma me ra qarava na cakacaka ni loloma kei na loloma cecere, ka lewevuqa era gadreva tu na veicakacaka yalovinaka vakaoqori ni oqori na veigauna dredre, ka levu kina na veika rarawa, lailai na ka e tu kei na bula dredre.”17
Ena 1854, a kidava o Matilda Dudley ni tu e vuqa na leqa vei ira na kai Idia ni Amerika e kea. Taumada a muria na veika e votu mai nona vakasama e muri a qai dusimaki koya o Peresitedi Brigham Young, a tauyavutaki ira na marama ena veidusimaki nei bisopi me cula isulu me baleti ira na marama kei na gone itaukei ni vanua. A basika talega ena veitikotiko tale eso na mataqali ilawalawa vakaoqo ni ra sa muria na marama Yalododonu Edaidai na yalo ni loloma e votu mai ka veiqaravi me sotavi kina na nodra gagadre o ira era tu wavoliti ira.
A tomani tiko na ivakarau oqori ni ra sa tadu yani ki na Bucabuca ni Salt Lake na Yalododonu Edaidai. Era kacivi ira na tamata o ira na veiliutaki ni Lotu me ra laki tawavanua ki na mua ni veiwasewase, ka robota yani na veivanua ena vualiku kei na ceva kei Salt Lake City. Era nanuma na marama na iyau kei na ivakavuvuli ka vakayavutaki kina na iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo, ka ra tauyavu e vuqa na ilawalawa ena veitikotiko oqori me ra qaravi kina na tani ka vukei ira na dravudravua.
Me kena ivakaraitaki a liutaka o Lucy Meserve Smith, e dua na ilawalawa marama ni Yalododonu Edaidai e Provo mai Utah. Era a rogoca o koya kei ira na vo ni marama na kaci me ra laki vukei na Yalododonu Edaidai era sa yaco yani ki Utah. Ena koniferedi raraba ni Okotova 1856, a kacivaka kina o Peresitedi Brigham Young ni ra sa mai tao tu na painia ena qiqidreti ena vica na drau na maile mai kea. E kaya kina vaqo: “Na nomu vakabauta, nomu lotu, kei na lotu o kacivaka tiko, ena sega ni vakabula e dua na yalo vei kemuni ena matanitu selesitieli ni noda Kalou, vakavo kevaka o ni cakava na ivakavuvuli au sa vakavuvulitaka yani oqo vei kemuni. Ni lako yani ka kauti ira mai na tamata era sa tu oqo ena bucabuca, ka qarava vakavinaka sara na veika eda vakatoka me ka vakayago, se itavi vakayago, de na qai tawayaga na nomu vakabauta.”18
A vola o Sisita Smith ena kena itukutuku ni oti na nona veivakauqeti o Peresitedi Young, era sa maqusa na tiko e kea me vakarautaki na ka ni veivuke vei ira na tacidra kei na ganedra. Era “luvata na marama na nodra likueloma [na liku e loma lelevu ka takalevu tu ena isulusulu ni gauna ko ya ka dau veivakatakatari talega], na sitokini kei na veika kece e rawa ni ra solia, e kea ena Valecavu, ka binia yani ki loma ni qiqidreti ena ose me vakau yani vei ira na Yalododonu e ulunivanua.”
Era tomana na kena sokumuni na iyaya ni moce kei na isulu me baleti ira na Yalododonu era na yaco yani ena veiqiqidreti lalai ka vica wale na veika era taukena. E vola kina o Sisita Simici: “Keimami cakava na veika kece keimami rawata, ena nodra veivuke na turaga kei na marama vivinaka, me ra vakacegui kina na vakaleqai tu ena nodra lako mai ena qiqidreti e liga ena mua ni vulaimago. … Me vaka ni leqa tu vakailavo ena gauna oya na neimami isoqosoqo, e sega soti ni levu na ka e rawa ni keimami cakava, ia a voleka ni ratou sega ni kauta rawa na va na bisopi na iyaya keimami a kumuna ena imatai ni gauna keimami sota kina. Keimami sega ni muduka na neimami cakacaka me yacova ni ra sa vakacegui kece.” E kaya o Sisita Smith ni gauna era yacoyaco mai kina na kabani ni qiqidreti e liga, a vakavodoki ena dua na vale ena loma ni tauni na “iyaya me baleti ira.” E tomana ko koya: “Au sega vakadua ni bau kunea na vakacegu levu cake kei na, e rawa niu kaya, marau ena dua na cakacaka au cakava ena noqu bula, me basika kina na yalo au vakila tiko oqo. Meu lako ga ki na dua na sitoa ka tukuna na ka au vinakata; kevaka e isulu, ena vakarautaki ga yani ka sega ni saumi. [Keimami] butu ucacevata wavoki tiko me yacova ni sa dua na fute na suasua ni neimami isulu ena kena kumuni tiko na iyaya.”19
“Na Cava e Tarava Mai me ra Cakava na Liga sa Vakarau Tu?”
Era vakaraitaka na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na ibalebale ni loloma cecere, na “loloma savasava i Karisito,”20 ena nodra solia na nodra liku e loma kei na kote tali me ra maroroi kina mai na batabata na Yalododonu waloloi tu ena viakana ka ra se bera ni sotavi ira vakadua. Era kune marau ena veiqaravi oqo. Ni ra sa cakava na veika kece sara era rawata me ra vukei ira kina na painia ena qiqidreti e liga, era tomana na nodra vukei ira tale eso. E vakaraitaka na ivakarau ni yalodra na malanivosa nei Lucy Meserve Smith: “Na cava ena tarava mai me ra cakava na liga sa vakarau tu?”21 Na taro oqo sa ivakaraitaki uasivi ni nodra yalovinaka na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei—ena gauna ko ya ka vakakina oqo.
E sivia ni 5,000 na Yalododonu era ciqoma na veivakalougatataki ni Valetabu mai Nauvoo e Illinois, ni bera ni ra lako ena ilakolako ki na Bucabuca e Salt Lake.
Ni ra lako yani na Yalododonu ki na Bucabuca ni Salt Lake, era veivuke vakataki ira na marama me ra qarava na nodra dui matavuvale.
E vuqa na marama Yalododonu Edaidai era vakasucu gone ena nodra ilakolako ki na Bucabuca ni Salt Lake.
O ira na marama “era sa dau tu vakarau e ligadra kei na yalodra dauloloma me ra vakaitavi ena cakacaka ni loloma” (Emmeline B. Wells).
Ena 1856, era kumuni isulu tali na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me baleti ira na painia ena qiqidreti e liga ka ra sotava tu mai na veika rarawa.
Era tomana na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na veiqaravi ka veivakayaloqaqataki vakataki ira ni ra yaco yani ki na Bucabuca ni Salt Lake.