Historia e Kishës
Paqja dhe Dhuna mes Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme të Shekullit të 19-të

Paqja dhe Dhuna mes Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme të Shekullit të 19-të

Kisha e Jezu Krishtit e Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme e ka themelin në mësimet e Jezu Krishtit. Virtytet e paqes, dashurisë dhe faljes janë në qendër të doktrinës dhe praktikës së Kishës. Shenjtorët e ditëve të mëvonshme i besojnë deklaratës së Shpëtimtarit, që gjendet te Dhiata e Re dhe te Libri i Mormonit, që “lum ata që përpiqen për paqen, sepse ata do të quhen bij të Perëndisë”1. Në shkrimet e shenjta të shenjtorëve të ditëve të mëvonshme, Zoti i ka urdhëruar ndjekësit e Tij që të “h[eqin] dorë nga lufta e [të] shpall[in] paqe”2. Shenjtorët e ditëve të mëvonshme përpiqen ta ndjekin këshillën e profetit dhe mbretit Beniamin të Librit të Mormonit, i cili dha mësim se ata që kthehen në besim në ungjillin e Jezu Krishtit, “nuk do të ken[ë] një mendje për të dëmtuar njëri-tjetrin, por për të jetuar në paqe”3.

Pavarësisht nga këto ideale, shenjtorët e ditëve të mëvonshme të hershëm nuk e fituan lehtë paqen. Ata u përndoqën, shpesh dhunshëm, për bindjet e tyre. Dhe tragjikisht, në disa raste në shekullin e 19-të, veçanërisht në Masakrën e Livadheve Malore, disa anëtarë të Kishës morën pjesë në dhunë të ashpër kundër njerëzve që i perceptonin si armiq të tyre. Kjo ese shqyrton edhe dhunën e kryer kundër shenjtorëve të ditëve të mëvonshme, edhe dhunën e kryer prej tyre. Ndërkohë që konteksti historik mund të ndihmojë për të hedhur dritë mbi këto vepra dhune, ai nuk i shfajëson ato.

Përndjekja Fetare në Vitet 1830 dhe 1840

Në dy dekadat e para pasi u organizua Kisha, shenjtorët e ditëve të mëvonshme qenë shpesh viktima të dhunës. Shpejt pasi Jozef Smithi organizoi Kishën në Nju-Jork në vitin 1830, ai dhe anëtarë të tjerë të Kishës filluan të vendoseshin në zonat drejt perëndimit, në Ohajo, Misuri dhe Ilinois. Shpesh, shenjtorët u përpoqën ta ndërtonin komunitetin e tyre të Sionit ku mund ta adhuronin Perëndinë dhe të jetonin në paqe dhe në mënyrë të përsëritur i panë shpresat e tyre të veniteshin nëpërmjet zhvendosjes me forcë dhe të dhunshme. Turmat i përzunë ata nga Konteja Xhekson, Misuri, në vitin 1833; nga shteti i Misurit në vitin 1839, pasi guvernatori i shtetit lëshoi një urdhër në fund të tetorit të vitit 1838 që mormonët të dëboheshin nga shteti ose të “shfaroseshin”4; edhe nga qyteti i tyre i Navusë në Ilinois, në vitin 1846. Pas dëbimit të tyre nga Navuja, shenjtorët e ditëve të mëvonshme bënë rrugëtimin e vështirë më këmbë nëpër Rrafshinat e Mëdha drejt Jutës.5

Teksa shenjtorët e ditëve të mëvonshme përballeshin me këto vështirësi, ata u përpoqën të jetonin sipas zbulesave të dhëna Jozef Smithit, që i këshillonte ata ta jetonin fenë e tyre në paqe me fqinjët e tyre. Megjithatë, kundërshtarët e tyre në Ohajo, Misuri dhe Ilinois i kishin zët bindjet e ndryshme fetare të shenjtorëve dhe praktikat e tyre shoqërore e ekonomike. Ata u ndien gjithashtu të kërcënuar nga numrat në rritje të shenjtorëve, që do të thoshte se mormonët mund t’i kontrollonin gjithnjë e më tepër zgjedhjet vendore. Këta kundërshtarë i sulmuan shenjtorët, në fillim gojarisht dhe më pas fizikisht. Udhëheqësit e Kishës, përfshirë Jozef Smithin, i lyen me zift dhe i mbuluan me pupla, i rrahën dhe i burgosën padrejtësisht. Anëtarë të tjerë të Kishës qenë gjithashtu viktima të krimeve të dhunshme. Në incidentin më famëkeq, së paku 17 burra dhe djem, duke filluar nga mosha 9 deri 78 vjeç, u therën në Masakrën e Hauns Millit.6 Disa gra shenjtore të ditëve të mëvonshme u përdhunuan ose në mënyrë tjetër u sulmuan seksualisht gjatë përndjekjeve në Misuri.7 Vetëgjyqtarët [ata që bënin vetëgjyqësi] dhe turmat shkatërruan shtëpi dhe vodhën prona.8 Shumë prej kundërshtarëve të shenjtorëve u vetëpasuruan me toka dhe prona që nuk ishin të tyret me të drejtë.9

Dëbimi nga Misuri – që përfshiu së paku 8.000 shenjtorë të ditëve të mëvonshme10 – ndodhi gjatë muajve të dimrit, duke i shtuar vuajtjet e mijëra refugjatëve të cilëve u mungonte ushqimi dhe streha e përshtatshme dhe ndonjëherë u nënshtroheshin sëmundjeve epidemike.11 Në mars të vitit 1839, kur Jozef Smithi, i burgosur në Liberti të Misurit, mori raporte për vuajtjen e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme të mërguar, ai thirri: “O PERËNDI, ku je ti?” dhe u lut: “Kujtoji shenjtorët e tu të përvuajtur, O Perëndia ynë”12.

Pasi u përzunë nga Misuri, shenjtorët u mirëpritën fillimisht nga njerëzit në shtetin fqinj të Ilinoisit dhe gjetën paqe për disa kohë në Navu. Megjithatë, përfundimisht, përplasjet u ngritën sërish teksa jomormonët dhe kundërshtarët e Kishës i përtërinë sulmet e tyre. Jozef Smithi dhe vëllai i tij, Hajrëmi, u martirizuan egërsisht nga një turmë në një burg të Ilinoisit pavarësisht nga premtimi i guvernatorit të shtetit që vëllezërit do të ishin të mbrojtur ndërkohë që ishin të arrestuar.13 Tetëmbëdhjetë muaj më vonë, duke filluar nga muaji i ftohtë dimëror i shkurtit të vitit 1846, grupi kryesor i shenjtorëve u largua nga Navuja nën trysni të pamasë. Ata u vendosën në kampe të përkohshme – që tani do të quheshin kampe refugjatësh – në rrafshinat e Ajouas dhe Nebraskës. Me përafërsi 1 nga 12 shenjtorë vdiqën në këto kampe gjatë vitit të parë.14 Disa nga të moshuarit e të varfrit në fillim qëndruan në Navu dhe shpresuan t’i bashkoheshin grupit kryesor të shenjtorëve më vonë. Por një turmë i dëboi ata me forcë nga Navuja në shtator të vitit 1846 dhe më pas e përdhosi tempullin.15 Një jomormon që kaloi nëpër kampet e shenjtorëve menjëherë pas kësaj, shkroi: “Të nënshtruar e të zënë ngushtë nga alternimi i të ftohtit dhe djegies nga dielli teksa çdo ditë e natë drobitëse kalonte ngadalë, ata ishin, shumica prej tyre, pretë e gjymtuara të sëmundjes. … Ata nuk mund t’i përmbushnin dëshirat e pakta të të sëmurëve të tyre: ata nuk kishin bukë për t’i qetësuar britmat e grindjeve të fëmijëve të tyre nga uria.”16 Shkalla e kësaj dhune kundër një grupi fetar ishte e pashembullt në historinë e Shteteve të Bashkuara.

Udhëheqësit dhe anëtarët e Kishës u orvatën herë pas here të merrnin dëmshpërblim nga qeveritë vendore dhe të shtetit; kur këto kërkesa u hodhën poshtë, ata apeluan pa sukses në qeverinë federale për t’i ndrequr gabimet e së shkuarës dhe për të marrë mbrojtje në të ardhmen.17 Shenjtorët e ditëve të mëvonshme i kujtuan gjatë përndjekjet që përjetuan, dhe mungesën e gatishmërisë nga autoritetet qeveritare qoftë për t’i mbrojtur ata ose për t’i ndjekur penalisht sulmuesit e tyre. Ata shpesh pikëlloheshin që përjetonin përndjekje fetare në një vend që premtonte liri fetare.18 Përballë kësaj përndjekjeje të zgjatur, disa prej shenjtorëve, duke filluar nga viti 1838, u përgjigjën në disa raste me veprime mbrojtëse – dhe ndonjëherë hakmarrëse – nga ana e tyre.

Dhuna dhe Vetëgjyqësia në Shtetet e Bashkuara të Shekullit të 19-të

Në shoqërinë amerikane të shekullit të 19-të, dhuna në komunitet ishte e zakonshme dhe shpesh e shpërfillur. Shumë prej dhunës së kryer nga dhe kundër shenjtorëve të ditëve të mëvonshme përputhej me traditën ekzistuese të asaj kohe në Amerikë të vetëgjyqësisë së jashtëligjshme, në të cilën qytetarët organizoheshin për të vënë drejtësi me vetë duart e tyre kur besonin se qeveria ishte shtypëse ose nuk po reagonte. Vetëgjyqtarët në përgjithësi shënjestronin grupe minoritarësh ose ata që perceptoheshin si kriminelë ose të papranueshëm nga shoqëria. Vepra të tilla ndonjëherë merrnin zjarr nga retorika fetare.19

Ekzistenca e milicive të përbëra nga pjesëtarë të komunitetit dha ndihmesë gjithashtu në këtë kulturë vetëgjyqësie. Kongresi miratoi një ligj në vitin 1792 që i kërkonte çdo mashkulli të aftë fizikisht midis moshave 18 deri 45 vjeç që t’i përkiste një milicie të komunitetit.20 Me kalimin e kohës, milicitë u kthyen në Gardën Kombëtare, por në Amerikën e hershme, ata shpesh ishin jashtë kontrollit, duke kryer në mënyrë të parregullt vepra dhune kundër individëve ose grupeve që perceptoheshin si kundërshtarë të komunitetit.

Në vitet 1830 dhe 1840, komunitetet e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme në Ohajo, Misuri, Ilinois dhe Juta u vendosën të gjitha në krahinat kufitare të perëndimit të Shteteve të Bashkuara, ku dhuna në komunitet u miratua me gatishmëri.

Lufta Mormone në Misuri dhe Danitët

Veprat e izoluara të dhunës së kryer nga disa shenjtorë të ditëve të mëvonshme mund të shihen përgjithësisht si pjesë e një dukurie më të gjerë të dhunës kufitare në Amerikën e shekullit të 19-të.21 Në vitin 1838, Jozef Smithi dhe anëtarë të tjerë të Kishës u arratisën nga turmat në Ohajo dhe u shpërngulën në Misuri, ku shenjtorët e ditëve të mëvonshme kishin vendbanime të themeluara tashmë. Jozef Smithi besonte se kundërshtimi prej të larguarve nga Kisha dhe kundërshtarëve të tjerë e kishte dobësuar dhe përfundimisht e kishte shkatërruar komunitetin e tyre në Kirtland të Ohajos, ku vetëm dy vite më parë ata kishin përfunduar një tempull me sakrificë të madhe. Deri në verën e vitit 1838, udhëheqësit e Kishës panë shtim të kërcënimeve të ngjashme kundër synimit të tyre për krijimin e një komuniteti paqësor në Misuri.

Në vendbanimin e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme në Far-Uest, disa udhëheqës dhe anëtarë organizuan një grup paraushtarak jozyrtar të njohur si danitët, objektivi i të cilit ishte ta mbronte komunitetin nga shenjtorët e ditëve të mëvonshme që qenë larguar nga Kisha dhe ishin shkishëruar si dhe nga misurianë të tjerë. Historianët në përgjithësi pajtohen me faktin se Jozef Smithi i miratonte danitët, por ndoshta nuk ishte në dijeni të të gjitha planeve të tyre dhe me gjasë nuk e miratoi të gjithë shkallën e veprimtarive të tyre. Danitët i trembnin të larguarit nga Kisha dhe misurianët e tjerë; për shembull, ata i paralajmëruan disa të larguar nga Kisha që të iknin nga Konteja Kolduell. Gjatë vjeshtës së vitit 1838, teksa përshkallëzohej tensioni gjatë asaj që tani njihet si Lufta Mormone e Misurit, danitët me sa duket u bënë pjesë e milicive që përbëheshin kryesisht nga shenjtorë të ditëve të mëvonshme. Këto milici u kacafytën me kundërshtarët e tyre në Misuri, duke sjellë disa vdekje nga të dyja palët. Përveç kësaj, vetëgjyqtarët mormonë, përfshirë shumë prej danitëve, mësynë dy qyteza të cilat besoheshin se ishin qendra të veprimtarisë kundër mormonëve, duke djegur shtëpi e duke vjedhur të mira materiale.22 Ndonëse ekzistenca e danitëve ishte jetëshkurtër, ajo solli një mit të vjetër e shumë të zbukuruar rreth një shoqërie sekrete vetëgjyqtarësh mormonë.

Si rrjedhojë e përvojës së tyre në Misuri, shenjtorët e ditëve të mëvonshme krijuan një milici të madhe, të miratuar nga shteti, Legjionin e Navusë, që të mbronin veten pasi u shpërngulën në Ilinois. Kësaj milicie i druheshin shumë prej atyre që i shihnin shenjtorët e ditëve të mëvonshme si armiq. Por legjioni i shmangte veprimet sulmuese ose hakmarrëse; nuk reagoi as në krizën që çoi në vrasjen e Jozef Smithit dhe vëllait të tij, Hajrëmit, nga turma në qershor të vitit 1844 ose pas pasojave të atyre vrasjeve. Kur guvernatori i Ilinoisit urdhëroi që legjioni të shpërbëhej, shenjtorët e zbatuan udhëzimin.23

Dhuna në Territorin e Jutës

Në Juta, agresioni ose hakmarrja nga shenjtorët e ditëve të mëvonshme kundër atyre që i perceptonin si armiq, ndodhi më shpesh gjatë dhjetëvjeçarit të parë të vendosjes atje (1847–1857). Për shumë njerëz, plagët e përndjekjeve të mëparshme dhe rrugëtimi drejt Maleve Shkëmbore ishin ende të hapura dhe personale. Teksa përpiqeshin të krijonin jetesën në shkretëtirën e Jutës, shenjtorët përballeshin me përplasje të vazhdueshme. Shumë faktorë vepruan kundër suksesit të sipërmarrjes së shenjtorëve të ditëve të mëvonshme në Juta: tensioni me indianët e Amerikës, të cilët ishin zhvendosur nga vendosja dhe ekspansioni i mormonëve; trysnia nga qeveria federale e SHBA-së, veçanërisht pas lajmërimit publik të martesave me shumë bashkëshorte në vitin 1852; të drejtat ligjore të pasigurta për toka dhe një popullatë që po zgjerohej me shpejtësi. Udhëheqësit e komunitetit ndien një barrë të pareshtur përgjegjësie, jo vetëm për mirëqenien shpirtërore të Kishës, por edhe për mbijetesën fizike të popullit të tyre. Shumë prej këtyre udhëheqësve, përfshirë presidentin e Kishës dhe guvernatorin territorial, Brigam Jangun, mbanin njëkohësisht detyra kishtare dhe qeveritare.

Marrëdhënia e Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme me Indianët e Amerikës

Si banorët e tjerë në zonat kufitare, shenjtorët e ditëve të mëvonshme zunë zona që tashmë ishin të banuara nga indianët e Amerikës. Historia tragjike e asgjësimit të shumë fiseve indiane dhe rrënimi i të tjerëve nga duart e kolonëve imigrantë europianë dhe veprimtaria ushtarake e politike të Shteteve të Bashkuara janë dokumentuar më së miri nga historianët. Të ardhurit gjatë gjithë shekullit të 19-të, përfshirë disa shenjtorë të ditëve të mëvonshme, i keqtrajtuan dhe i vranë indianët në përleshje të shumta, duke i detyruar ata të iknin nga tokat e dëshiruara dhe vendbanimet që u takonin indianëve të Amerikës.

Ndryshe nga shumica e amerikanëve të tjerë, shenjtorët e ditëve të mëvonshme i shikonin indianët si një popull i zgjedhur, edhe ata izraelitë që qenë pasardhës të popujve të Librit të Mormonit dhe rrjedhimisht trashëgimtarë të premtimeve të Perëndisë. Si president i Kishës, guvernator territorial dhe mbikëqyrës territorial i Çështjeve Indiane, Brigam Jangu, zbatoi një rregullore paqeje për ta lehtësuar vendosjen e mormonëve në zonat ku jetonin indianët. Shenjtorët e ditëve të mëvonshme mësuan gjuhët indiane, krijuan marrëdhënie tregtie, predikuan ungjillin dhe në përgjithësi kërkonin harmoni me indianët.24 Sidoqoftë, kjo rregullore nuk u zhvillua në mënyrë të barabartë dhe u zbatua në mënyrë të paqëndrueshme.25

Harmonia paqësore midis shenjtorëve të ditëve të mëvonshme dhe indianëve ishte në të njëjtën kohë situatë tipike dhe ideale. Megjithatë, nganjëherë, anëtarët e Kishës kacafyteshin dhunshëm me indianët. Këto dy kultura – europiane dhe indiane të Amerikës – kishin hamendësime tejet të ndryshme rreth përdorimit të tokës dhe pronës dhe nuk e kuptonin mirë njëri-tjetrin. Mormonët i akuzonin shpesh indianët për vjedhje. Ndërkohë, indianët besonin se mormonët kishin përgjegjësi t’i ndanin me ta të mirat materiale dhe bagëtinë që rritej në tokat e fiseve indiane. Në zonat ku u vendosën mormonët, përvoja e indianëve me europianët më përpara ishte përbërë më së shumti nga ndërveprime me dobi të përbashkët me gjuetarë dhe tregtarë, njerëz që kalonin përgjatë tokës ose banonin për pak kohë në të, jo me njerëz që pretendonin se e zotëronin atë përgjithmonë ashtu siç bënin mormonët. Këto keqkuptime çuan në fërkime dhe dhunë midis popujve.26

Në fund të vitit 1849, tensioni midis indianëve ute dhe mormonëve në Juta-Velli u përshkallëzua pasi një mormon vrau një indian ute që njihej si Peshkopi i Vjetër, të cilin e akuzonte se i kishte vjedhur këmishën. Mormoni dhe dy të njohur të tij më pas e fshehën trupin e viktimës në lumin e Provos. Hollësitë e vrasjes me gjasë iu mbajtën të fshehta, së paku fillimisht, Brigam Jangut dhe udhëheqësve të tjerë të Kishës. Sidoqoftë, të ardhurit në Fort-Juta raportuan njëmend vështirësi të tjera me indianët, përfshirë shkrehje armësh ndaj të ardhurve dhe vjedhje të bagëtisë dhe drithit të tyre. Brigam Jangu këshillonte durim, duke u thënë atyre që të “mbronin fortesën e tyre, të merreshin me punët e tyre dhe t’i linin indianët të merreshin me të vetat”27. Megjithatë, tensionet u shtuan në Fort-Juta, pjesërisht për shkak se mormonët e vendit nuk pranuan t’i dorëzonin tek indianët ute ata që u përfshinë në vrasjen e Peshkopit të Vjetër, ose për të paguar dëmshpërblimet për vdekjen e tij. Në dimrin e 1849–1850-ës, u përhap një epidemi fruthi nga të ardhurit mormonë te kampet e indianëve ute, duke vrarë shumë indianë dhe duke e rritur tensionin në kulm. Në një këshill udhëheqësish të Kishës në Solt-Lejk-Siti më 31 janar 1850, udhëheqësi i Fort-Jutës raportoi se veprimet dhe synimet e indianëve ute po bëheshin gjithnjë e më agresive: “Ata thonë që kanë për qëllim ta gjuajnë bagëtinë tonë dhe të shkojnë e t’i bindin indianët e tjerë që të na vrasin”28. Në përgjigje të kësaj, guvernatori Jang autorizoi një fushatë kundër indianëve ute. Një seri betejash në shkurt të vitit 1850 sollën vdekjen e duzina indianëve ute dhe të një mormoni.29 Në këto raste dhe të tjera, disa shenjtorë të ditëve të mëvonshme kryen dhunë të tepërt kundër popujve vendas.30

Prapëseprapë, në pjesën më të madhe të rasteve, shenjtorët kishin marrëdhënie më miqësore me indianët sesa kishin të ardhurit në zona të tjera të Perëndimit Amerikan. Brigam Jangu u gëzohej miqësive me disa udhëheqës indian të Amerikës dhe i mësoi popullit të tij të jetonte në paqe me fqinjët e vet indianë kurdoherë që ishte e mundur.31 Disa indianë madje bënin dallim mes “mormonëve” [siç i quanin ata] të cilët i konsideronin miqësorë, dhe të ardhurve të tjerë amerikanë, të cilët njiheshin si “meriketcat”32.

“Reformimi” dhe Lufta e Jutës

Në mesin e viteve 1850, një “reformim” brenda Kishës si dhe tensionet midis shenjtorëve të ditëve të mëvonshme në Juta dhe qeverisë federale të SHBA-së ndihmuan për një mendësi rrethimi dhe një ndjesi të përtëritur përndjekjeje që çoi në disa episode dhune të kryera nga anëtarët e Kishës. Të shqetësuar për përtacinë shpirtërore, Brigam Jangu dhe udhëheqës të tjerë të Kishës dhanë një sërë predikimesh në të cilat iu bënë thirrje shenjtorëve që të pendoheshin e t’i përtëritnin zotimet e tyre shpirtërore.33 Shumë njerëz dëshmuan se u bënë njerëz më të mirë për shkak të këtij reformimi.34

Amerikanët e shekullit të nëntëmbëdhjetë qenë mësuar me gjuhën e dhunës, si fetare, ashtu edhe të tjera. Gjatë gjithë shekullit, udhëheqësit që predikonin përtëritje shpirtërore, kishin përdorur shëmbëlltyra të dhunshme për t’i nxitur të pakthyerit në besim që të pendoheshin dhe për t’i nxitur përtacët në besim që të reformoheshin.35 Nganjëherë, gjatë reformimit, Presidenti Jang, këshilltari i tij, Xhededaja M. Grent, dhe udhëheqës të tjerë predikonin me retorikë të zjarrtë, duke paralajmëruar kundër të këqijave të atyre që ishin larguar nga Kisha ose i dilnin kundër asaj. Duke përdorur fragmentet biblike, veçanërisht nga Dhiata e Vjetër, udhëheqësit jepnin mësim se disa mëkate ishin aq të rënda sa duhej të derdhej gjaku i autorit të mëkatit në mënyrë që ai të merrte falje.36 Një predikim i tillë çoi në shtim të tendosjes midis shenjtorëve të ditëve të mëvonshme dhe jomormonëve relativisht të paktë në Juta, përfshirë edhe nëpunësit e emëruar nga qeveria federale.

Në fillim të vitit 1857, Presidenti i SHBA-së, Xhejms Bjukenën, mori raportime se disa nga nëpunësit federalë pohonin se guvernatori Jang dhe shenjtorët e ditëve të mëvonshme në Juta, ngritën krye kundër autoritetit të qeverisë federale. Një deklaratë me fjalë të fuqishme nga legjislatura e Jutës drejtuar qeverisë federale i bindi nëpunësit federalë që raportimet ishin të vërteta. Presidenti Bjukenën vendosi ta zëvendësonte Brigam Jangun si guvernator dhe dërgoi një ushtri drejt Jutës për ta shoqëruar zëvendësimin e tij në luftën që u bë e njohur si Lufta e Jutës. Shenjtorët e ditëve të mëvonshme druanin se ushtria që do të vinte – diku te 1 500 trupa, që do të vinin duke u shtuar – do t’i përsëritnin shkatërrimet e Misurit dhe Ilinoisit dhe do t’i nxirrnin përsëri shenjtorët nga shtëpitë e tyre. Përveç kësaj, Parli P. Prati, një anëtar i Kuorumit të Dymbëdhjetë Apostujve, u vra në Arkanzas, në maj të vitit 1857. Lajmi për vdekjen – si dhe raportimet e gazetave nga lindja e Shteteve të Bashkuara që kremtonin krimin – mbërritën në Juta në fund të qershorit të vitit 1857.37 Teksa shpaloseshin këto ngjarje, Brigam Jangu shpalli ligjin e luftës në territor, i udhëzoi misionarët dhe të ardhurit në zonat larg qendrës së Kishës që të ktheheshin në Juta dhe i drejtoi përgatitjet për t’i bërë ballë ushtrisë. Predikimet sfiduese të dhëna nga Presidenti Jang dhe udhëheqës të tjerë të Kishës, të ndërthurura me mbërritjen kërcënuese të një ushtrie, ndihmuan për t’u krijuar një mjedis frike dhe dyshimi në Juta.38

Masakra e Livadheve Malore

Në kulmin e këtij tensioni, në fillim të shtatorit të vitit 1857, një degë e milicisë territoriale në Jutën jugore (e përbërë tërësisht nga mormonë), së bashku me disa indianë që rekrutuan, i ngritën pritë një vargani karrosh të emigrantëve që udhëtonin nga Arkansasi drejt Kalifornisë. Teksa vargani i karrove udhëtonte drejt jugut nga Solt-Lejk-Siti, emigrantët ishin kacafytur me fjalë me mormonët vendas për vendin se ku mund ta kullotnin bagëtinë e tyre. Disa anëtarë të varganit me karro u mërzitën ngaqë e kishin të vështirë të blinin drithin dhe furnizimet e tjera aq të nevojshme nga kolonët që jetonin aty, të cilët qenë udhëzuar ta ruanin drithin e tyre si një rregullore në kohë lufte. Të fyer, disa prej emigrantëve kërcënuan se do të bashkoheshin me trupat që do të vinin për të luftuar kundër shenjtorëve.39

Ndonëse disa shenjtorë i shpërfillën këto kërcënime, udhëheqës dhe anëtarë të tjerë vendorë të Kishës në Sidër-Siti të Jutës, e përkrahën dhunën. Isak C. Hejti, një president kunji dhe udhëheqës i milicisë, e dërgoi Xhon D. Linë, një major të milicisë, që të udhëhiqte një sulm mbi kompaninë e emigrantëve. Kur presidenti ia raportoi planin këshillit të tij, udhëheqësit e tjerë e kundërshtuan dhe kërkuan që ai ta anulonte sulmin dhe në vend të tij t’i dërgonte një lajmëtar të shpejtë Brigam Jangut në Solt-Lejk-Siti për udhërrëfim. Por burrat që Hejti i kishte dërguar për të sulmuar emigrantët, i vazhduan planet e tyre përpara se të merrnin urdhrin për të mos sulmuar. Emigrantët u përgjigjën me luftë dhe ndodhi një rrethim.

Gjatë ditëve vijuese, ngjarjet u përshkallëzuan dhe burrat e milicisë mormone planifikuan dhe kryen një masakër të paramenduar. Ata i joshën emigrantët nga karrot e tyre të vendosura në formë rrethi, me një flamur të rremë armëpushimi dhe, të ndihmuar nga indianët paiute që kishin rekrutuar, i vranë ata. Nga sulmi i parë deri te kërdia përfundimtare, masakra u mori jetën 120 burrave, grave dhe fëmijëve në një luginë të njohur si Livadhet Malore. U kursyen vetëm fëmijët e vegjël – ata që besoheshin se ishin tepër të vegjël për të qenë në gjendje të tregonin çfarë ndodhi. Lajmëtari i shpejtë u rikthye dy ditë pas masakrës. Ai solli një letër nga Brigam Jangu ku iu thuhej udhëheqësve vendorë që të “mos ngatërroheshin” me emigrantët dhe t’i lejonin ata të kalonin përmes Jutës jugore.40 Burrat e milicisë u përpoqën ta mbulonin krimin duke e hedhur të gjithë fajin te indianët paiute vendas, disa prej të cilëve ishin anëtarë të Kishës gjithashtu.

Dy shenjtorë të ditëve të mëvonshme u shkishëruan përfundimisht nga Kisha për pjesëmarrjen e tyre dhe një juri e madhe që përfshinte shenjtorë të ditëve të mëvonshme, akuzoi zyrtarisht nëntë burra. Vetëm një pjesëmarrës, Xhon D. Li, u dënua dhe u ekzekutua për krimin, gjë që ndezi deklarata të rreme se masakra ishte urdhëruar nga Brigam Jangu.

Në vitet e fundit, Kisha ka bërë disa përpjekje të zellshme për të mësuar gjithçka mundet rreth masakrës. Në fillim të viteve 2000, historianët në Sektorin e Historisë së Kishës së Jezu Krishtit të Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme, gërmuan arkivat në të gjithë Shtetet e Bashkuara për dokumente historike; çdo dokument i Kishës mbi masakrën ishte gjithashtu i hapur për hetim. Në librin që doli si rezultat i kërkimeve, botuar nga Shtypi Universitar i Oksfordit në vitin 2008, autorët Ronald W. Ualker, Riçard E. Tërli i Riu dhe Glen M. Leonard, arritën në përfundimin se, ndërkohë që predikimi i papërmbajtur rreth të jashtmëve [joanëtarëve] nga Brigam Jangu, Xhorxh A. Smithi dhe udhëheqës të tjerë, dha ndihmesë për krijimin e një klime armiqësie, masakrën nuk e urdhëroi Presidenti Jang. Përkundrazi, përballjet me fjalë midis individëve në varganin me karro dhe të ardhurve në Jutën jugore, krijuan një alarm të madh, veçanërisht brenda kontekstit të Luftës së Jutës dhe konflikteve të tjera me kundërshtarët. Drejt masakrës çuan një seri vendimesh tragjike të udhëheqësve vendorë të Kishës – të cilët gjithashtu mbanin role kyçe në udhëheqjen qytetare dhe të milicisë në Jutën jugore.41

Përveç Masakrës së Livadheve Malore, disa shenjtorë të ditëve të mëvonshme kryen vepra të tjera të dhunshme kundër një numri të vogël të larguarish nga Kisha dhe joanëtarësh. Disa shenjtorë të ditëve të mëvonshme kryen vepra dhune të jashtëligjshme, veçanërisht në vitet 1850, kur në territorin e Jutës mbizotëronte frika dhe tensioni. Retorika e nxehtë e udhëheqësve të Kishës drejtuar të larguarve nga Kisha mund t’i ketë shtyrë këta mormonë të besonin se veprime të tilla justifikoheshin.42 Autorët e këtyre krimeve në përgjithësi nuk u dënuan. E megjithatë, shumë deklarata për një dhunë të tillë janë të pabaza dhe shkruesit kundra mormonëve ua kanë hedhur fajin udhëheqësve të Kishës për shumë krime të pazgjidhura ose vdekje të dyshimta në fillimet e Jutës.43

Përfundimi

Shumë njerëz në shekullin e 19-të i karakterizonin shenjtorët e ditëve të mëvonshme pa të drejtë si njerëz të dhunshëm. Prapëseprapë pjesa më e madhe e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme, në shekullin e 19-të, ashtu sikurse tani, jetonin në paqe me fqinjët dhe familjet e tyre dhe synonin paqe në komunitetet e tyre. Udhëtarët në shekullin e 19-të shpesh e vunë re paqen dhe rendin që mbizotëronte në komunitetet mormone në Juta dhe gjetiu.44 Sidoqoftë, veprimet e relativisht pak shenjtorëve të ditëve të mëvonshme shkaktuan vdekje dhe lëndime, thyen marrëdhëniet në komunitet dhe e dëmtuan perceptimin për mormonët si një popull paqësor.45

Kisha e Jezu Krishtit e Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme i dënon fjalët dhe veprimet e dhunshme dhe e pohon zotimin e saj për përparimin e paqes anembanë botës. Duke folur për Masakrën e Livadheve Malore, Plaku Henri B. Ajring, në atë kohë anëtar i Kuorumit të Dymbëdhjetë Apostujve, shpalli: “Ungjilli i Jezu Krishtit që ne përkrahim, e urren vrasjen me gjakftohtësi të burrave, grave dhe fëmijëve. Në të vërtetë, ai përkrah paqen dhe faljen. Ajo që u bë [te Livadhet Malore] shumë kohë më parë nga anëtarë të Kishës sonë, përfaqëson një shmangie të tmerrshme dhe të pashfajësueshme nga mësimet dhe sjellja e krishterë.”46

Gjatë gjithë historisë së Kishës, udhëheqësit e Kishës kanë dhënë mësim se udha e dishepullimit të krishterë është një shteg paqeje. Plaku Rasëll M. Nelson, i Kuorumit të Dymbëdhjetë Apostujve, e lidhi besimin e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme te Jezu Krishti me përpjekjet e tyre aktive për dashuri ndaj të afërmit dhe paqe me të gjithë njerëzit: “Shpresa e botës është Princi i Paqes. … Tani, si anëtarë të Kishës së Jezu Krishtit të Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme, çfarë pret Zoti nga ne? Si Kishë ne duhet të ‘h[eqim] dorë nga lufta e [të] shpall[im] paqe’. Si individë ne duhet ‘të ndjekim … ato që ndihmojnë për paqe’. Ne duhet të jemi paqebërës vetjakë.”47

  1. Mateu 5:9; 3 Nefi 12:9

  2. Doktrina e Besëlidhje 98:16.

  3. Mosia 4:13.

  4. Letër nga Lilburn W. Boggs-i drejtuar John B. Clark-ut, 27 tetor 1838, Mormon War Papers, Arkiva e Shtetit të Misurit. Në vitet 1830, një nga kuptimet e sotme të fjalës shfaros ishte “të nxjerrësh dikë nga kufijtë ose caqet e një zone/krahine”. (Noah Webster, An American Dictionary of the English Language [New York: S. Converse, 1828], në zërin “exterminate”.)

  5. Për trajtime akademike të këtyre dëbimeve, shih Stephen C. LeSueur, The 1838 Mormon War in Missouri (Columbia, MO: University of Missouri Press, 1987); dhe Alexander L. Baugh, A Call to Arms: The 1838 Mormon Defense of Northern Missouri, Dissertations in Latter-day Saint History (Provo, UT: Joseph Fielding Smith Institute for Latter-day Saint History; BYU Studies, 2000). Për tregime nga dëshmitarët, shih John Whitmer, History, f. 39–67, dhe “A History, of the Persecution”, 1839–1840, në Karen Lynn Davidson, Richard L. Jensen and David J. Whittaker, red., Histories, Volume 2: Assigned Historical Writings, 1831–1847, vëll. 2 of the Histories series of The Joseph Smith Papers, redaktuar nga Dean C. Jessee, Ronald K. Esplin and Richard Lyman Bushman (Salt Lake City: Church Historian’s Press, 2012), f. 52–76, 202–286.

  6. Joseph Young, Affidavit, Adams Co., IL, 4 qershor 1839, L. Tom Perry Special Collections, Harold B. Lee Library, Brigham Young University, Provo, Utah; Beth Shumway Moore, Bones in the Well: The Haun’s Mill Massacre, 1838, A Documentary History (Norman, OK: Arthur H. Clark Company, 2006).

  7. Parley P. Pratt, Testimony, 1 korrik 1843, f. 4, Nauvoo, IL, Records, Church History Library, Salt Lake City; Hyrum Smith, Testimony, 1 korrik 1843, f. 24, Nauvoo, IL, Records, Church History Library, Salt Lake City.

  8. Shenjtorët e ditëve të mëvonshme shkruan më vonë thuajse një mijë kërkesa dhe dëshmi nën betim ku e tregonin me hollësi vuajtjen e tyre. Një kërkesë ndaj legjislaturës së shtetit të Misurit, shkruar nga disa udhëheqës dhe anëtarë të Kishës, i përshkruante incidentet e disata të dhunës, përfshirë Masakrën e Hauns Millit dhe jepte me hollësi shkatërrimin e pronave: “Shumë prona u shkatërruan nga trupat në qytezë, gjatë qëndrimit të tyre atje [me veprime] të tilla si: djegia e shtëpizave prej druri, pirgjeve me dru, hambarëve të drithit, dërrasave për ndërtim etj., përdorimi i drithit dhe i kashtës, plaçkitja e shtëpive, vrasja e bagëtive, deleve dhe derrave të butë dhe gjithashtu marrjen e kuajve që nuk ishin të vetët, dhe e gjitha kjo pa asnjë konsideratë për të zotët e tyre ose pa kërkuar leje nga askush. Gjatë kësaj kohe, burrat u keqtrajtuan, gratë u fyen dhe u keqtrajtuan nga trupat.” (Edward Partridge dhe të tjerë, 10 dhjetor 1838, kërkesë ndaj Legjislaturës së Shtetit të Misurit, në Clark V. Johnson, red., Mormon Redress Petitions: Documents of the 1833–1838 Missouri Conflict [Provo, UT: Brigham Young University Religious Studies Center, 1992], f. 18.)

  9. Jeffrey N. Walker, “Mormon Land Rights in Caldwell and Daviess Counties and the Mormon Conflict of 1838: New Findings and New Understandings”, BYU Studies 47, nr. 1 (2008): f. 5–55.

  10. Karen Lynn Davidson, David J. Whittaker, Mark Ashurst-McGee and Richard L. Jensen, bot., Histories Volume 1: Joseph Smith Histories, 1832–1844, vëll. 1 nga seria Histories e The Joseph Smith Papers, redaktuar nga Dean C. Jessee, Ronald K. Esplin and Richard Lyman Bushman (Salt Lake City: Church Historian’s Press, 2012), 498n25.

  11. Për një tregim të hollësishëm mbi dëbimin e vitit 1838–1839 nga Misuri, shih William G. Hartley, “The Saints’ Forced Exodus from Missouri”, në Richard Neitzel Holzapfel and Kent P. Jackson, red., Joseph Smith: The Prophet and Seer (Provo, UT: Brigham Young University Religious Studies Center, 2010), f. 347–389.

  12. Doktrina e Besëlidhje 121:1, 6.

  13. Letër e Thomas Ford-it drejtuar Joseph Smith-it dhe të tjerëve, 22 qershor 1844, Joseph Smith Collection, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  14. Richard E. Bennett, Mormons at the Missouri, 1846–1852: “And Should We Die…” (Norman, OK: University of Oklahoma Press, 1987), f. 141.

  15. Glen M. Leonard, Nauvoo: A Place of Peace, A People of Promise (Salt Lake City and Provo, UT: Deseret Book and Brigham Young University Press, 2002), f. 600–621.

  16. Thomas L. Kane, The Mormons: A Discourse Delivered before the Historical Society of Pennsylvania: 26 mars 1850 (Philadelphia: King & Baird, 1850), f. 9–10. Deklarata e Kejnit erdhi gjatë një fjale që ai mbajti katër vjet pas vizitës së tij nëpër kampe. Letrat e tij të asaj kohe drejtuar familjes së vet, të shkruara nga kampet kryesore të refugjatëve në Ajoua në korrik dhe gusht të vitit 1846, pasqyrojnë ndjenja të ngjashme. Ai u shprehu pikëllim prindërve të tij që një popull “kaq i pafajshëm, duhet të rrihet, grabitet, përdhunohet dhe vritet për hir të bindjeve në shekullin tonë të 19-të”. (Letër e Thomas L. Kane-it drejtuar John K. Kane-it dhe Jane D. Kane-it, 20–23 korrik 1846, Thomas L. Kane Papers, American Philosophical Society.)

  17. Marvin S. Hill, Quest for Refuge: The Mormon Flight from American Pluralism (Salt Lake City: Signature Books, 1989), f. 41–44, f. 101–102; Kenneth H. Winn, Exiles in a Land of Liberty: Mormons in America, 1830–1846 (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1989), f. 96–105, 145, 154–156.

  18. Shih, për shembull, “Prospects of the Church”, The Evening and the Morning Star, mars 1833, [4]; “Extract, from the Private Journal of Joseph Smith Jr.”, Times and Seasons, nëntor 1839, f. 9, në dispozicion në josephsmithpapers.org; dhe Parley P. Pratt, History of the Late Persecution Inflicted by the State of Missouri upon the Mormons (Detroit, MI: Dawson & Bates, 1839), f. iv–v, në dispozicion në josephsmithpapers.org.

  19. Mbi vetëgjyqësinë e jashtëligjshme amerikane, shih Paul A. Gilje, Rioting in America (Bloomington: Indiana University Press, 1996); David Grimsted, American Mobbing, 1828–1861: Toward the Civil War (New York: Oxford University Press, 1998). Literatura akademike mbi dhunën e frymëzuar nga feja ose retorika fetare është e shumtë. Për reflektime mbi temën në përgjithësi, shih R. Scott Appleby, The Ambivalence of the Sacred: Religion, Violence, and Reconciliation (Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 2000). Për studime që përqendrohen tek Amerika në shekullin e 19-të, veçanërisht për dhunën e frymëzuar nga feja në jug, shih Donald G. Mathews, “Lynching Is Part of the Religion of Our People: Faith in the Christian South”, në Beth Barton Schweiger and Donald G. Mathews, red., Religion in the American South: Protestants and Others in History and Culture (Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press, 2004), f. 153–194; Orlando Patterson, Rituals of Blood: Consequences of Slavery in Two American Centuries (Washington DC: Civitas/Counterpoint, 1998); Edward J. Blum and W. Scott Poole, red., Vale of Tears: New Essays on Religion and Reconstruction (Macon, GA: Mercer University Press, 2005); and Patrick Q. Mason, The Mormon Menace: Violence and Anti-Mormonism in the Postbellum South (New York: Oxford University Press, 2011).

  20. Akti i Milicisë i Vitit 1792, Statuti 1 kap. 33 (1792).

  21. Për një studim klasik mbi dhunën në kufirin amerikan, shih Richard Maxwell Brown, Strain of Violence: Historical Studies of American Violence and Vigilantism (New York: Oxford University Press, 1975).

  22. Danitët e shikonin këtë vjedhje si përvetësim të të mirave materiale të nevojshme në një atmosferë lufte. (Shih Baugh, Call to Arms, f. 36–43; Richard Lyman Bushman, Joseph Smith: Rough Stone Rolling, me ndihmën e Jed Woodworth [New York: Knopf, 2005], f. 349–355; Dean C. Jessee, Mark Ashurst-McGee dhe Richard L. Jensen, red., Journals, Vëllimi 1: 1832–1839, vëll. 1 nga seria Journals e The Joseph Smith Papers, redaktuar nga Dean C. Jessee, Ronald K. Esplin dhe Richard Lyman Bushman [Salt Lake City: Church Historian’s Press, 2008], f. 231, 292–293, në dispozicion në josephsmithpapers.org; dhe “Danites”, The Joseph Smith Papers, kontrolluar së fundi më 23 janar 2014.)

  23. Leonard, Nauvoo, f. 374–375.

  24. Shih Ronald W. Walker, “Toward a Reconstruction of Mormon and Indian Relations, 1847 to 1877”, BYU Studies 29, nr. 4 (Vjeshtë 1989): f. 23–42; dhe Sondra Jones, “Saints or Sinners? The Evolving Perceptions of Mormon-Indian Relations in Utah Historiography”, Utah Historical Quarterly 72, nr. 1 (Dimër 2004): f. 19–46. Brigam Jangu shërbeu si guvernator territorial nga viti 1850–1857 dhe si mbikëqyrës territorial i Çështjeve Indiane nga viti 1851 deri 1857.

  25. Shih Howard A. Christy, “The Walker War: Defense and Conciliation as Strategy”, Utah Historical Quarterly 47, nr. 4 (Vjeshtë 1979): f. 395–420.

  26. Mbi keqkuptimet kulturore midis mormonëve dhe indianëve, shih Marlin K. Jensen, “The Rest of the Story: Latter-day Saint Relations with Utah’s Native Americans”, Mormon Historical Studies 12, nr. 2 (Vjeshtë 2011): f. 16–25.

  27. Letër e Brigham Young-ut drejtuar Isaac Higbee-t, 18 tetor 1849, Brigham Young Office Files, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  28. Historian’s Office General Church Minutes, 31 janar 1850, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  29. D. Robert Carter, Founding Fort Utah: Provo’s Native Inhabitants, Early Explorers, and First Year of Settlement (Provo, UT: Provo City Corporation, 2003), f. 52, 114–115, 135, 142, 145, 153–157, 163, 227. Burime të asaj kohe vënë në dukje se numri i indianëve që vdiqën, ishte midis 24 dhe 40, ndonëse një kujtim shumë më i mëvonshëm e çon numrin e vdekjeve mes indianëve ute tek afërsisht 100. (Shih Epsy Jane Williams, Autobiography, [1], Church History Library, Salt Lake City; and Jared Farmer, On Zion’s Mount: Mormons, Indians, and the American Landscape [Cambridge, MA, and London: Harvard University Press, 2008], f. 67–77.)

  30. Shih Albert Winkler, “The Circleville Massacre: A Brutal Incident in Utah’s Black Hawk War”, Utah Historical Quarterly 55, nr. 1 (Dimër 1987): f. 4–21.

  31. Për një vështrim të përgjithshëm mbi bashkëveprimin e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme me indianët e amerikës, shih Jensen, “Latter-day Saint Relations with Utah’s Native Americans”, f. 16–25; shih edhe Ronald W. Walker, “Wakara Meets the Mormons, 1848–1852: A Case Study in Native American Accommodation”, Utah Historical Quarterly 70, nr. 3 (Verë 2002): f. 215–237.

  32. Jensen, “Latter-day Saint Relations with Utah’s Native Americans”, f. 23.

  33. Mbi “reformimin”, shih Paul H. Peterson, “The Mormon Reformation of 1856–1857: The Rhetoric and the Reality”, Journal of Mormon History 15 (1989): f. 59–87.

  34. Shih, për shembull, John Brown, ditar 27 nëntor dhe 11 dhjetor 1856 dhe 1 janar 1857, f. 202–206, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti; Benjamin F. Johnson, autobiografi, dhjetor 1856, f. 198, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti; No Place to Call Home: The 1807–1857 Life Writings of Caroline Barnes Crosby, Chronicler of Outlying Mormon Communities, red. Edward Leo Lyman dhe të tjerë (Logan, UT: Utah State University Press, 2005), f. 442; dhe Hannah Tapfield King, autobiografi, 16 mars–9 prill 1857, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  35. Për përzierjen e gjuhës fetare me dhunën gjatë gjithë historisë së SHBA-së, shih John D. Carlson dhe Jonathan H. Ebel, red., From Jeremiad to Jihad: Religion, Violence, and America (Berkeley: University of California Press, 2012). Retorika e dhunshme përdorej shpesh në sferën politike gjithashtu. Në vitin 1857, për shembull, senatori i Ilinoisit, Stiven A. Dagllasi, i dënoi ashpër publikisht “praktikat tradhtare, të pështira dhe shtazarake” të mormonëve. Dagllasi tha se mbrojtja e atyre që e ushtronin poligaminë ishte një “turp për vendin – një turp për njerëzimin – një turp për qytetarinë”. Ai vazhdoi: “Duhet t’i ngulet thika këtij kanceri molepsës e të pështirë që po i gërryen organet jetësore të shoqërisë së organizuar. Ai duhet shkulur me rrënjë e të përcëllohet nga hekuri i nxehtë i ligjit të ashpër e jongurrues.” Gjuha më armiqësore u redaktua e u zbut në variantin zyrtar. (Shih “Great Rally of the People”, Marshall County [Indiana] Democrat, 25 qershor 1857, [1]; Remarks of the Hon. Stephen A. Douglas, on Kansas, Utah, and the Dred Scot Decision [Chicago: Daily Times Book and Job Office, 1857], f. 11–15; “Senator Douglas’ Speech in Illinois”, New York Herald, 22 qershor 1857, f. 2; and Robert W. Johannsen, Stephen A. Douglas [Champaign, IL: University of Illinois Press, 1997], f. 568–569.)

  36. Shih, për shembull, Brigham Young, në Journal of Discourses, 4:53–54; dhe Heber C. Kimball, në Journal of Discourses, 7:16–21. Ky koncept që arriti të njihej si shlyerja me gjak, ishte një përbërës i mbetur i retorikës kundër mormonëve në shekullin e 19-të. Ndërkohë që shumë nga pretendimet e tepruara që dolën në shtypin e përhapur gjerësisht dhe në literaturën kundër mormonëve hidhen poshtë lehtësisht, ka gjasë që, në së paku një rast, disa shenjtorë të ditëve të mëvonshme kanë vepruar sipas kësaj retorike. Megjithatë, shumica e shenjtorëve të ditëve të mëvonshme duket se e kanë pranuar që predikimet mbi shlyerjen me gjak ishin, sipas fjalëve të historianit Pol Pitersën, “fjalime me hiperbola ose nxitëse” që “me gjasë u hartuan për t’i frikësuar anëtarët e kishës që ata t’u bindeshin parimeve të shenjtorëve të ditëve të mëvonshme. Te shenjtorët me qëllime të mira, fjalimet [rreth shlyerjes me gjak] qe llogaritur të shkaktonin alarm, vështrim brenda vetes dhe përfundimisht pendim. Për ata që nuk pranonin të pajtoheshin me standardet mormone, shpresohej se kërcënime të tilla ngjethëse do ta përshpejtonin largimin e tyre nga territori.” (Shih letrën e Isaac C. Haight-it drejtuar Brigham Young-ut, 11 qershor 1857, Brigham Young Office Files; Peterson, “Mormon Reformation of 1856–1857”, f. 67, 84n66; shih edhe Encyclopedia of Mormonism, 5 vëll. [1992], “Blood Atonement”, 1:131.)

  37. Mbi vrasjen e Parli P. Pratit, shih Terryl L. Givens dhe Matthew J. Grow, Parley P. Pratt: The Apostle Paul of Mormonism (New York: Oxford University Press, 2011), f. 366–391; për marrëdhënien midis lajmit për vrasjen dhe vetë masakrën, shih Richard E. Turley Jr., “The Murder of Parley P. Pratt and the Mountain Meadows Massacre”, në Gregory K. Armstrong, Matthew J. Grow dhe Dennis J. Siler, red., Parley P. Pratt and the Making of Mormonism (Norman, OK: Arthur H. Clark Company, 2011), f. 297–313.

  38. Mbi Luftën e Jutës, shih William P. MacKinnon, red., At Sword’s Point, Part 1: A Documentary History of the Utah War to 1858 (Norman, OK: Arthur H. Clark Company, 2008); dhe Matthew J. Grow, “Liberty to the Downtrodden”: Thomas L. Kane, Romantic Reformer (New Haven: Yale University Press, 2009), f. 149–206.

  39. Disa nga bagëtitë që zotëroheshin nga emigrantët, ngordhën gjatë rrugëtimit nëpër Juta, duke e përkeqësuar ndjesinë e tyre për fyerjen. (Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre”, Ensign, shtator 2007, f. 14–18.)

  40. Letër e Brigham Young-ut drejtuar Isaac C. Haight-it, 10 shtator 1857, Letterbook, vëll. 3, f. 827–828, Brigham Young Office Files.

  41. Ronald W. Walker, Richard E. Turley Jr. dhe Glen M. Leonard, Massacre at Mountain Meadows (New York: Oxford University Press, 2008). Është shkruar shumë rreth Masakrës së Livadheve Malore. Një studim klasik është Juanita Brooks, The Mountain Meadows Massacre (Stanford, CA: Stanford University Press, 1950). Shih edhe Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre”, Ensign, shtator 2007, f. 14–21; dhe BYU Studies f. 47, nr. 3 (2008), një numër i veçantë që i kushtohej temës, në dispozicion në byustudies.byu.edu.

  42. Shih, për shembull, Polly Aird, Mormon Convert, Mormon Defector: A Scottish Immigrant in the American West, 1848–1861 (Norman, OK: Arthur H. Clark Company, 2009); dhe Walker, Turley dhe Leonard, Massacre at Mountain Meadows, f. 42–43, 93. Udhëzimet e paqarta nga udhëheqësit e Kishës mund të kenë dhënë gjithashtu ndihmesë për disa episode dhune. (Shih, për shembull, Ardis E. Parshall, “‘Pursue, Retake & Punish’: The 1857 Santa Clara Ambush”, Utah Historical Quarterly 73, nr. 1 [Dimër 2005]: f. 64–86.)

  43. George Q. Cannon drejtuar Brigham Young-ut, 23 mars 1876, Brigham Young Office Files. Për shembull, në dhjetor të vitit 1875 Salt Lake Daily Tribune nxori një gjysmë kolone [shkrim] për zhdukjen e Sem D. Sirrinit, një polici në Solt-Lejk-Siti. Pa paraqitur asnjë provë gazeta Tribune raportoi se Sirrini duhet të ishte vrarë (“të kishte shlyer me gjak”) nga udhëheqësit mormonë si një dëmshpërblim për vdekjen e një doktori të quajtur J. King Robinson. Sirrini u gjet se jetonte në Kaliforni disa vite më vonë. (“Sam D. Sirrine”, Salt Lake Daily Tribune, 5 dhjetor 1875; “District Attorney Howard Discovers a Long Lost Danite”, Salt Lake Daily Herald, 17 korrik 1877; “That Danite”, Salt Lake Daily Herald, 18 korrik 1877.)

  44. Për shembull, Frenklin Buku, një minator jomormon, vizitoi disa qyteza të Jutës jugore në vitin 1871. Ai shkroi: “Mormonët janë të krishterët dhe ne jemi paganët. Në Pioçe [të Nevadës] ne kemi dy gjykata, disa sherifë dhe policë dhe një burg për t’i detyruar njerëzit të bëjnë atë që është e drejtë. Çdo ditë ka një përleshje dhe afërsisht çdo javë vritet një njeri. … Në këto qyteza të mormonëve nuk ka asnjë gjykatë, asnjë burg. … Të gjitha vështirësitë midis njëri-tjetrit zgjidhen nga Pleqtë dhe Peshkopi. Në vend që çdokush të përpiqet ta varë në litar të afërmin e tij, ata të gjithë janë të bashkuar.” (Franklin A. Buck, A Yankee Trader in the Gold Rush: The Letters of Franklin A. Buck, Katherine A. White, përpil. [Boston: Houghton Mifflin Company, 1930], f. 235; shih edhe William Chandless, A Visit to Salt Lake; Being a Journey across the Plains and a Residence in the Mormon Settlements at Utah [London: Smith, Elder, and Co., 1857], f. 181; dhe Richard F. Burton, The City of the Saints, and Across the Rocky Mountains to California [New York: Harper & Brothers, 1862], f. 214, 224.)

  45. Në përgjigje të disa prej këtyre deklaratave në vitin 1889, Presidenca e Parë dhe Kuorumi i Dymbëdhjetë Apostujve shkroi: “Ne e deklarojmë publikisht si tërësisht të pavërtetë deklaratën që është bërë, që Kisha jonë e favorizon ose beson te vrasja e njerëzve që largohen nga Kisha apo i braktisin doktrinat e saj. Ne do ta shikonim një ndëshkim të kësaj natyre për një vepër të tillë si tmerrin më të skajshëm, është e neveritshme për ne dhe është në kundërshtim të drejtpërdrejtë me parimet thelbësore të besimit tonë.” (Deklaratë Zyrtare, 12 dhjetor 1889, në James R. Clark, përp., Messages of the First Presidency of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1833–1964, 6 vëll. [Salt Lake City: Bookcraft, 1966], 3:185.)

  46. Henry B. Eyring, Remarks, 11 shtator 2007, në dispozicion në mormonnewsroom.org.

  47. Russell M. Nelson, “Blessed Are the Peacemakers”, Ensign, nëntor 2002, f. 41; duke cituar Doktrina e Besëlidhje 98:16 dhe Romakëve 14:19.