Historia e Kishës
Manifesti dhe Fundi i Martesës me Shumë Bashkëshorte

“Manifesti dhe Fundi i Martesës me Shumë Bashkëshorte”, Ese mbi Temat e Ungjillit (2016)

“Manifesti dhe Fundi i Martesës me Shumë Bashkëshorte”, Ese mbi Temat e Ungjillit

Manifesti dhe Fundi i Martesës me Shumë Bashkëshorte

Gjatë pjesës më të madhe të shekullit të 19‑të, një numër i konsiderueshëm anëtarësh të Kishës së Jezu Krishtit të Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme praktikonin martesën me shumë bashkëshorte – martesën e një burri me më shumë se një grua. Fillimi dhe fundi i praktikës u drejtuan nga zbulesa nëpërmjet profetëve të Perëndisë. Urdhri fillestar për ta ushtruar martesën me shumë bashkëshorte, erdhi nëpërmjet Jozef Smithit, profetit themelues dhe Presidentit të Kishës. Në vitin 1890, Presidenti Uillford Udraf shpalli Manifestin, i cili çoi drejt përfundimit të martesës me shumë bashkëshorte në Kishë.

Përfundimi i martesës me shumë bashkëshorte kërkoi besim të madh dhe nganjëherë vendime të ndërlikuara, të dhimbshme dhe tejet personale nga ana e anëtarëve individualë dhe udhëheqësve të Kishës. Ashtu si fillimi i martesës me shumë bashkëshorte në Kishë, përfundimi i praktikës ishte një proces dhe jo një ngjarje e vetme. Zbulesa erdhi “rresht pas rreshti, parim pas parimi”1.

Ligjet Kundër Poligamisë dhe Mosbindja Qytetare

Për një gjysmë shekulli, duke nisur nga fillimet e viteve 1840, anëtarët e Kishës e panë martesën me shumë bashkëshorte si urdhërim nga Perëndia, një domosdoshmëri që ndihmoi të “rri[teshin]” pasardhës të drejtë për Zotin.2 Ndonëse nuk pritej që të gjithë anëtarët e Kishës të hynin në martesë me shumë bashkëshorte, ata që e bënë këtë, besonin se do të bekoheshin për pjesëmarrjen e tyre. Nga vitet 1850 deri në vitet 1880, shumë shenjtorë të ditëve të mëvonshme jetuan si bashkëshortë, bashkëshorte ose fëmijë në familje me martesa me shumë bashkëshorte.3

Në shumë pjesë të botës, poligamia ishte e pranueshme shoqërisht dhe e lejueshme ligjërisht. Por në Shtetet e Bashkuara, shumica e njerëzve mendonin se praktika ishte e gabuar moralisht. Këto kundërshtime çuan në përpjekje ligjore për t’i dhënë fund poligamisë. Duke filluar nga viti 1862, qeveria e SHBA‑së miratoi një sërë ligjesh të hartuara për t’i detyruar shenjtorët e ditëve të mëvonshme që të hiqnin dorë nga martesa me shumë bashkëshorte.4

Përballë këtyre masave, shenjtorët e ditëve të mëvonshme ishin të mendimit se martesa me shumë bashkëshorte ishte një parim fetar i mbrojtur nga kushtetuta e SHBA-së. Kisha nisi një mbrojtje të fortë ligjore deri në Gjykatën e Lartë të SHBA-së. Në çështjen Reinolds kundër Shteteve të Bashkuara (1879), Gjykata e Lartë mori vendim kundër shenjtorëve të ditëve të mëvonshme: bindja fetare mbrohej me ligj, praktika fetare jo. Sipas mendimit të gjykatës, martesa ishte një kontratë civile e rregulluar nga shteti. Monogamia ishte e vetmja formë e martesës e sanksionuar nga shteti. “Poligamia”, shpjegoi gjykata, “ka qenë gjithnjë e neveritshme për kombet veriore dhe perëndimore të Europës.”5

Shenjtorët e ditëve të mëvonshme dëshironin sinqerisht të ishin qytetarë besnikë të Shteteve të Bashkuara, të cilin e konsideronin një komb të themeluar në mënyrë hyjnore. Por ata gjithashtu e pranonin martesën me shumë bashkëshorte si urdhërim nga Perëndia dhe besonin se gjykata po i privonte padrejtësisht nga e drejta e tyre për të zbatuar urdhrat e Perëndisë.

Të ballafaquar me këto besnikëri kontradiktore, udhëheqësit e Kishës i nxitën anëtarët që t’i bindeshin Perëndisë në vend që t’i bindeshin njeriut. Shumë shenjtorë të ditëve të mëvonshme morën drejtimin e mosbindjes qytetare gjatë viteve 1880 duke vazhduar të jetonin në martesa me shumë bashkëshorte dhe të hynin në martesa të reja me shumë bashkëshorte.6 Qeveria federale u përgjigj duke dekretuar një legjislacion më ndëshkues se më parë.

Nga viti 1850 deri në 1896, Juta ishte një territor i qeverisë së SHBA‑së, gjë që nënkuptonte se nëpunësit federalë në Uashington D.K., ushtronin kontroll të madh mbi çështjet vendore. Në vitin 1882, kongresi i SHBA-së miratoi Aktin Edmënds, i cili e bëri bashkëjetesën e paligjshme (që interpretohej si një burrë që jetonte me më shumë se një bashkëshorte) të dënueshme me gjashtë muaj burg dhe një gjobë prej 300 dollarësh. Në vitin 1887, kongresi e miratoi aktin Edmënds-Takër për të dënuar vetë Kishën, jo thjesht anëtarët e saj. Akti e ndërpreu veprimtarinë e korporatës së Kishës dhe urdhëroi që të gjitha pronat e Kishës mbi 50 000 dollarë të konfiskoheshin nga qeveria.

Ky kundërshtim nga qeveria e forcoi vendosmërinë e shenjtorëve për t’u bërë qëndresë atyre që ata i gjykonin si ligje të padrejta. Burrat poligamistë jetonin të fshehur nganjëherë për vite me radhë, duke lëvizur shtëpi më shtëpi dhe duke qëndruar me miq e të afërm. Të tjerët ndryshuan emrat dhe u shpërngulën në vende të pashkelura në Jutën jugore, Arizonë, Kanada dhe Meksikë.7 Shumë i shpëtuan ndjekjes penale; shumë të tjerë, kur u arrestuan, u deklaruan fajtorë dhe iu nënshtruan gjobave dhe burgosjes.

Kjo fushatë kundër poligamisë krijoi ndërprerje të madhe të normalitetit në komunitetet mormone. Largimi i burrave i la bashkëshortet dhe fëmijët të kujdeseshin për fermat dhe sipërmarrjet, duke shkaktuar uljen e të ardhurave dhe filloi rënie ekonomike. Fushata i vuri në vështirësi edhe familjet. Bashkëshorteve të reja të martesave me shumë bashkëshorte iu desh të jetonin larg nga bashkëshortët e tyre, me martesat e tyre sekrete për të cilat ishin në dijeni vetëm pak njerëz. Gratë shtatzëna shpesh zgjidhnin të jetonin të fshehura, nganjëherë në vendndodhje të izoluara, në vend që të rrezikonin t’u bëhej kërkesë për paraqitje në gjyq për të dëshmuar në gjykatë kundër bashkëshortëve të tyre. Fëmijët jetonin me frikën se familjet e tyre do të ndaheshin ose që do t’i detyronin të dëshmonin kundër prindërve të tyre. Disa fëmijë u fshehën dhe jetuan me emra të ndryshuar.8

Pavarësisht nga vështirësitë e panumërta, shumë shenjtorë të ditëve të mëvonshme u bindën se fushata kundër poligamisë ishte e dobishme për përmbushjen e qëllimeve të Perëndisë. Ata dëshmuan se Perëndia po e përulte dhe pastronte popullin e Tij të besëlidhjes sikurse kishte bërë në epokat e shkuara. Majron Tenëri, një peshkop në Provo të Jutës, ndjeu se “dora e shtypjes që ra mbi prindërit, po bën më tepër për t’i bindur fëmijët tanë për të vërtetën e mormonizmit sesa mund të kishte bërë ndonjë gjë tjetër”9. Burgimi për “hir të ndërgjegjes” u vërtetua se ishte lartësues për shumë njerëz. Xhorxh Q. Kenën, një këshilltar në Presidencën e Parë, doli i rinuar nga pesë muajt që kaloi në burgun e Jutës. “Qelia ime më është dukur si vend hyjnor dhe ndiej se engjëjt kanë qenë atje”, shkroi ai.10

Kisha përfundoi dhe përkushtoi dy tempuj gjatë fushatës kundër poligamisë, një arritje mbresëlënëse.11 Por teksa trysnia federale shtohej, shumë aspekte thelbësore të qeverisjes së Kishës u kufizuan ashpër dhe mosbindja qytetare dukej gjithnjë e më e paqëndrueshme si një zgjidhje afatgjatë. Nga viti 1885 deri në 1889, shumica e Apostujve dhe presidentëve të kunjeve po fshiheshin ose ishin në burg. Pasi agjentët federalë filluan të sekuestronin pronat e Kishës në përputhje me ligjin Edmënds-Takër, administrimi i Kishës u bë më i vështirë.12

Manifesti

Pas dy dekadash përpjekjeje që ose të bënin bisedime për një ndryshim në ligj ose t’i shmangnin pasojat e tij shkatërrimtare, udhëheqësit e Kishës filluan të hetonin për përgjigje alternative. Në vitet 1885 dhe 1886 ata themeluan koloni në Meksikë dhe Kanada, jashtë juridiksionit të ligjit të Shteteve të Bashkuara, ku familjet poligamiste mund të jetonin në paqe. Me shpresën që një përmbajtje në shprehjen e kundërshtimit të ligjit nga ana e tyre do të çonte në pakësim të armiqësive, udhëheqësit e Kishës i këshilluan bashkëshortët në martesa me shumë bashkëshorte të jetonin haptas vetëm me njërën nga bashkëshortet e tyre dhe rekomanduan që martesa me shumë bashkëshorte të mos jepej mësim publikisht. Në vitin 1889, autoritetet e Kishës e ndaluan kryerjen e martesave të reja me shumë bashkëshorte në Jutë.13

Udhëheqësit e Kishës kërkuan udhërrëfim nga Zoti plot lutje dhe e patën të vështirë ta kuptonin se çfarë duhej të bënin. Presidenti Xhon Tejlor dhe Presidenti Uillford Udraf ndien se Zoti po i udhëzonte që të qëndronin në atë drejtim dhe të mos hiqnin dorë nga martesa me shumë bashkëshorte.14

Ky frymëzim erdhi kur shtigjet për korrigjimin e ligjit ishin ende të hapura. Shtegu më i fundit u mbyll në maj të vitit 1890, kur Gjykata e Lartë e SHBA-së e mbështeti aktin Edmënds-Takër si një ligj në pajtim me kushtetutën, duke lejuar që të vazhdonte konfiskimi i pronave të Kishës. Presidenti Udraf e kuptoi se tempujt e Kishës dhe ordinancat e saj tani ishin në rrezik. I rënduar nga ky kërcënim, ai u lut fuqishëm mbi çështjen. “Zoti më tregoi me anë të vegimit dhe zbulesës”, tha ai më vonë, “saktësisht atë që do të ndodhte nëse nuk e ndalonim këtë praktikë”, duke iu referuar martesës me shumë bashkëshorte. “Të gjithë tempujt, [do të] na iknin nga duart.” Perëndia “më ka treguar me saktësi se çfarë të bëj dhe cili do të ishte rezultati nëse nuk do ta bënim”15.

Më 25 shtator 1890, Presidenti Udraf shkroi në ditarin e vet se ai kishte “nevojë të vepronte për Shpëtimin Material të Kishës”. Ai pohoi: “Pas lutjes ndaj Zotit dhe duke u ndier i frymëzuar nga Shpirti i Tij kam lëshuar … [një] Proklamatë”16. Kjo proklamatë, e botuar tani te Doktrina e Besëlidhje si Deklarata Zyrtare 1, u nxor për publikun më 25 shtator dhe u bë e njohur si Manifesti.17

Manifesti u shkrua me kujdes për të trajtuar konfliktin e drejtpërdrejtë me qeverinë e SHBA-së. “Ne nuk po japim mësim rreth poligamisë, ose martesës me shumë bashkëshorte, as po lejojmë asnjë person të hyjë në praktikën e saj”, tha Presidenti Udraf. “Për aq sa kanë hyrë në fuqi nga Kongresi ligje që i ndalojnë martesat me shumë gra, ligje të cilat janë shpallur kushtetuese nga gjykata më e lartë, unë me anë të kësaj deklaroj qëllimin tim për t’iu nënshtruar atyre ligjeve dhe për ta përdorur ndikimin tim tek anëtarët e Kishës mbi të cilën unë kryesoj, që ata të veprojnë në të njëjtën mënyrë.”18

Anëtarët e Kuorumit të Të Dymbëdhjetëve kishin reagime të ndryshme ndaj Manifestit. Frenklin D. Riçardsi qe i sigurt se ishte “vepra e Zotit”. Frensis M. Lajmëni tha se “ai e kishte miratuar Manifestin plotësisht kur e dëgjoi për herë të parë”19. Jo të gjithë Të Dymbëdhjetët e pranuan dokumentin menjëherë. Xhon W. Tejlori tha se ai “nuk ndihej ende mirë rreth tij” fillimisht.20 Xhon Henri Smithi pranoi me çiltërsi se “Manifesti ia kishte trazuar së tepërmi ndjenjat” dhe se ai ishte ende “disi në mëdyshje” në lidhje me të.21 Gjithsesi, brenda një jave, të gjithë anëtarët e Të Dymbëdhjetëve votuan për ta mbështetur Manifestin.

Manifesti iu paraqit formalisht Kishës në konferencën e përgjithshme gjysmëvjetore që u zhvillua në Tabernakullin e Solt-Lejkut në tetor 1890. Të hënën, më 6 Tetor, Orson F. Uitni, një peshkop në Solt-Lejk-Siti, u ngrit në foltore dhe lexoi Nenet e Besimit, të cilët përfshinin rreshtin se shenjtorët e ditëve të mëvonshme besojnë në “bindjen, nderimin dhe mbështetjen e ligjit”. Këto nene u mbështetën me anë të ngritjes së dorës. Uitni më pas lexoi Manifestin dhe Lorenco Snou, Presidenti i Kuorumit të Të Dymbëdhjetëve, propozoi që dokumenti të pranohej si “autoritar dhe detyrues”. Asamblesë më pas iu kërkua të votohej për këtë mocion. Gazeta Deseret News raportoi se vota ishte “e njëzëshme”; shumica votoi pro, ndonëse disa abstenuan nga votimi.22

Anëtarët e thjeshtë shenjtorë të ditëve të mëvonshme e pranuan Manifestin me shkallë të ndryshme rezervash ndaj tij. Shumë nuk ishin gati që martesës me shumë bashkëshorte t’i vinte fundi. Presidentja e Përgjithshme e Shoqatës së Ndihmës, Zina D. H. Jangu, duke shkruar në ditarin e saj ditën kur Manifesti iu paraqit Kishës, e përshkroi kështu ankthin e çastit: “Sot zemrat e të gjithëve u vunë në provë, por panë nga Perëndia dhe u nënshtruan”23. Manifesti nxiti pasiguri rreth së ardhmes së disa lidhjeve. Juxhinia Uoshbërn Larseni, duke u druajtur për më të keqen, raportoi se ndjeu “errësirë të dendur” kur e përfytyroi veten, bashkëshortet e tjera dhe fëmijët duke u “dëbuar” nga bashkëshortët.24 Bashkëshortet e tjera të martesave me shumë bashkëshorte, sidoqoftë, reaguan me “lehtësim të madh” ndaj Manifestit.25

Pas Manifestit

Shenjtorët e ditëve të mëvonshme besojnë se Zoti e zbulon vullnetin e Tij “rresht pas rreshti, parim pas parimi, pak këtu dhe pak atje”26. Anëtarët e Kishës që jetonin në vitin 1890, besonin se Manifesti ishte “vepra e Zotit”, sipas fjalëve të Frenklin D. Riçardsit. Por pasojat e plota të Manifestit nuk qenë të dukshme në fillim; fushëveprimi i tij duhej të përpunohej dhe autoritetet kishin mendime të ndryshme për mënyrën më të mirë se si të vazhdonin. “Jemi udhëhequr drejt pozicionin tonë të tanishëm gradualisht”, shpjegoi Apostulli Hibër J. Grant.27 Me kalimin e kohës dhe nëpërmjet përpjekjes për të marrë zbulesë të vazhdueshme, anëtarët e Kishës e kuptuan “shkallë-shkallë” si ta interpretonin Manifestin në vazhdim.

Fillimisht, shumë anëtarë të Kishës besonin se Manifesti thjesht “e pezulloi” martesën me shumë bashkëshorte për një kohë të pacaktuar.28 Pasi e kishin jetuar, e kishin dhënë mësim dhe kishin vuajtur për martesën me shumë bashkëshorte aq gjatë, ishte e vështirë ta përfytyronin një botë pa të. Xhorxh Q. Kenoni, një këshilltar në Presidencën e Parë, e krahasoi Manifestin me anulimin e urdhrit për të ndërtuar tempuj nga Zoti në Misuri në vitet 1830 pasi shenjtorët u dëbuan nga ai shtet. Në një predikim të dhënë menjëherë pasi Manifesti u mbështet në konferencën e përgjithshme, Kenoni citoi një fragment nga shkrimet e shenjta në të cilin Zoti i shfajëson ata që kërkojnë me zell ta përmbushin një urdhërim prej Tij, por veç që pengohen nga armiqtë e tyre: “Vini re, mua nuk më duhet më ta kërkoj atë punë nga duart e atyre bijve të njerëzve, por t’i pranoj ofertat e tyre”29.

Megjithatë, duhej të sistemoheshin shumë çështje praktike. Manifesti nuk kishte udhëzime për atë që duhej të bënin familjet ekzistuese me martesa me shumë bashkëshorte. Me nismën e tyre vetjake, disa çifte u ndanë ose u shkurorëzuan si rrjedhojë e Manifestit; bashkëshortë të tjerë e ndaluan bashkëjetesën me të gjitha bashkëshortet e tyre përveç njërës, por vazhduan t’u jepnin përkrahje financiare dhe emocionale të gjithë personave të varur nga ata.30 Në mbledhje me dyer të mbyllura me udhëheqësit vendorë, Presidenca e Parë i dënoi burrat që i lanë bashkëshortet e tyre duke e përdorur Manifestin si justifikim. “Unë nuk premtova, nuk mund të premtoja dhe nuk do të premtoja që ju t’i braktisnit bashkëshortet dhe fëmijët tuaj”, u tha burrave Presidenti Udraf. “Kjo nuk mund t’ju nderojë ju.”31

Duke besuar se besëlidhjet që bënë me Perëndinë dhe bashkëshortet e tyre, duhej të respektoheshin mbi gjithçka tjetër, shumë bashkëshortë, përfshirë udhëheqësit e Kishës, vazhduan të bashkëjetonin me bashkëshortet e tyre të martesave me shumë bashkëshorte dhe të lindnin fëmijë me to deri për një pjesë të mirë të shekullit të 20‑të.32 Vazhdimi i bashkëjetesës i ekspozoi ato çifte ndaj kërcënimit të ndjekjes penale, pikërisht siç ndodhi përpara Manifestit. Por këto kërcënime u pakësuan dukshëm pas vitit 1890. Manifesti shënoi një marrëdhënie të re me qeverinë federale dhe kombin: ndjekja penale e poligamistëve u pakësua, gratë e martesave me shumë bashkëshorte dolën nga vendet e fshehjes dhe morën mbiemrat nga martesat e tyre dhe bashkëshortët ndërvepruan më lirisht me familjet e tyre, veçanërisht pasi presidenti i SHBA-së, Benxhamin Herrisoni u dha amnistinë e përgjithshme poligamistëve mormonë në vitin 1893.33 Tre vjet më vonë, Juta u bë një shtet me një kushtetutë që e ndalonte poligaminë.

Manifesti shpalli qëllimin e Presidentit Udraf për t’iu nënshtruar ligjeve të Shteteve të Bashkuara. Ai nuk tha asgjë rreth ligjeve të kombeve të tjera. Që nga fillimi i kolonive në Meksikë dhe Kanada, udhëheqësit e Kishës kishin kryer martesa me shumë bashkëshorte në ato vende dhe pas tetorit të vitit 1890, martesat me shumë bashkëshorte vazhduan të kryheshin atje në heshtje.34 Si rregull, këto martesa nuk nxiteshin nga udhëheqësit e Kishës dhe ishte e vështirë të miratoheshin. Bashkëshortit ose bashkëshortes, apo që të dyve, që hynin në këto bashkime, zakonisht u duhej të binin dakord që të qëndronin në Kanada ose Meksikë. Nën rrethana të jashtëzakonshme, një numër më i vogël i martesave të reja me shumë bashkëshorte u kryen në Shtetet e Bashkuara midis viteve 1890 dhe 1904, edhe pse është e paqartë nëse martesat u autorizuan që të kryheshin brenda Shteteve të Bashkuara.35

Nuk dihet numri i saktë i martesave të reja me shumë bashkëshorte të kryera brenda dhe jashtë Shteteve të Bashkuara gjatë atyre viteve. Dokumentet e vulosjeve gjatë kësaj periudhe zakonisht nuk tregonin nëse një vulosje ishte monogamiste ose me shumë bashkëshorte, duke e bërë të vështirë një llogaritje gjithëpërfshirëse. Gjithsesi, një numër i përafërt mund të shihet në një libër kronologjik llogarish të martesave dhe vulosjeve të mbajtur nga shkruesit e Kishës. Midis fundit të viteve 1880 dhe fillimit të viteve 1900, gjatë një kohe kur tempujt ishin të paktë dhe udhëtimi drejt tyre ishte i gjatë dhe i mundimshëm, çiftet shenjtore të ditëve të mëvonshme që jetonin shumë larg nga tempujt, lejoheshin të vuloseshin në martesë jashtë tempujve.

Libri i analeve të “martesave dhe vulosjeve të kryera jashtë tempullit”, i cili nuk është gjithëpërfshirës, rendit 315 martesa të kryera nga 17 tetori 1890 deri më 8 shtator 1903.36 Nga 315 martesat e shënuara në librin e analeve, hulumtimet tregojnë se 25 (7.9%) ishin martesa me shumë bashkëshorte dhe 290 ishin martesa monogamiste (92.1%). Pothuajse të gjitha martesat e regjistruara monogamiste u kryen në Arizonë ose Meksikë. Nga 25 martesat me shumë bashkëshorte, 18 ndodhën në Meksikë, 3 në Arizonë, 2 në Jutë, 1 në Kolorado dhe 1 në një barkë në Oqeanin Paqësor. Në përgjithësi, dokumenti tregon se martesa me shumë bashkëshorte ishte një praktikë në rënie dhe se udhëheqësit e Kishës po vepronin me ndërgjegje të mirë për t’u pajtuar me kushtet e Manifestit kur i kuptuan ato.37

Procesi i saktë me anë të të cilit u miratuan këto martesa, mbetet i paqartë. Për njëfarë kohe, martesat me shumë bashkëshorte pas Manifestit kërkuan miratimin e një anëtari të Presidencës së Parë. Sidoqoftë, nuk ka prova përfundimtare që vendimet u morën nga Presidenca e Parë si e tërë; Presidenti Udraf, për shembull, zakonisht ia referonte kërkesat për të lejuar martesa të reja me shumë bashkëshorte Presidentit Kenon për shqyrtimin e tij vetjak.38 Nga fundi i viteve 1890, të paktën disa nga burrat që kishin autoritetin për të kryer vulosje, me sa duket e konsideronin veten të lirë për t’i pranuar ose refuzuar kërkesat sipas gjykimit të tyre vetjak, të pavarur nga Presidenca e Parë. Apostulli Hibër J. Grant, për shembull, raportoi se ndërkohë që vizitoi vendbanimet mormone në Meksikë në vitin 1900, ai mori 10 kërkesa në një ditë të vetme për martesa me shumë bashkëshorte. Ai i refuzoi të gjitha ato. “E pranoj”, i tha ai një miku, “se ka qenë gjithnjë kundër parapëlqimeve të mia që të kishim çfarëdo shkelje të dokumenteve [si Manifesti] të këtij lloji”39.

Manifesti i Dytë

Fillimisht, kryerja e martesave të reja me shumë bashkëshorte pas Manifestit ishte gjerësisht e panjohur për njerëzit jashtë Kishës. Kur u zbuluan, këto martesa trazuan shumë amerikanë, veçanërisht pasi Presidenti Xhorxh Q. Kenon pohoi në një intervistë të vitit 1899 me gazetën New York Herald që mund të kryheshin martesa të reja me shumë bashkëshorte në Kanada dhe Meksikë.40 Pas zgjedhjes së B. H. Robertsit, një anëtar i Këshillit të Parë të Të Shtatëdhjetëve, në kongresin e SHBA-së, u bë e ditur se Robertsi kishte tri gra, njërën prej të cilave e kishte marrë për grua pas Manifestit. Një peticion me 7 milionë nënshkrime kërkoi që Robertsi të mos e merrte atë pozicion. Kongresi ra dakord me këtë dhe Robertsi u përjashtua nga detyra e tij.41

Përjashtimi i B. H. Robertsit bëri që praktikat martesore mormone t’u nënshtroheshin hetimeve. Presidenti i Kishës, Lorenco Snou, lëshoi një deklaratë ku sqaronte se martesat e reja me shumë bashkëshorte ishin ndaluar në Kishë dhe se Manifesti u shtri në të gjitha pjesët e botës, këshillë që ai e përsëriti privatisht. Prapëseprapë, një numër i vogël martesash me shumë bashkëshorte vazhdoi të kryhej ndoshta pa dijeninë ose miratimin e Presidentit Snou. Pasi Jozef F. Smithi u bë Presidenti i Kishës në vitin 1901, një numër i vogël i martesave të reja me shumë bashkëshorte, u kryen gjithashtu gjatë viteve të hershme të administrimit të tij.42

Roli i Kishës në këto martesa u bë temë për një debat të vrullshëm pasi Rid Smuti, një Apostull, u zgjodh në senatin e SHBA-së në vitin 1903. Ndonëse Smuti ishte monogamist, fakti që ishte Apostull e vuri besnikërinë e tij ndaj Shteteve të Bashkuara nën hetim. Si mundej Smuti t’i respektonte ligjet e Kishës, disa drejtues të së cilës kishin kryer, kishin dhënë pëlqimin për martesa të reja me shumë bashkëshorte ose kishin marrë pjesë në to, dhe të respektonte ligjet e vendit, të cilat e bënin të paligjshme martesën me shumë bashkëshorte? Për katër vjet, ligjvënësit debatuan për këtë pyetje në seanca të gjata publike.

Senati thirri shumë dëshmitarë për të dëshmuar. Presidenti i Kishës, Jozef F. Smithi dha dëshmi në dhomën e Senatit në mars 1904. Kur e pyetën, ai i mbrojti marrëdhëniet e tij familjare, duke i thënë komitetit se ai kishte bashkëjetuar me bashkëshortet e tij dhe kishte pasur fëmijë me to që nga viti 1890. Ai tha se do të ishte e pandershme prej tij që të shkelte besëlidhjet e shenjta që kishte bërë me bashkëshortet e tij dhe me Perëndinë. Kur e pyetën rreth martesave të reja me shumë bashkëshorte që u kryen pas vitit 1890, Presidenti Smith bëri me kujdes dallimin mes veprimeve të sanksionuara nga Kisha dhe të ratifikuara në këshillat dhe konferencat e Kishës, dhe veprimeve të ndërmarra nga anëtarë individualë të Kishës. “Nuk ka pasur asnjë martesë me shumë bashkëshorte me pëlqimin, ose sanksionimin, ose dijeninë, ose miratimin e Kishës që nga Manifesti”, dëshmoi ai.43

Në këtë mjedis ligjor, Presidenti Smith synoi ta mbronte Kishën ndërkohë që shpallte të vërtetën. Dëshmia e tij përçoi një dallim që udhëheqësit e Kishës e kishin kuptuar me kohë: Manifesti e hoqi urdhrin hyjnor që Kisha si kolektiv ta mbështeste dhe mbronte martesën me shumë bashkëshorte; ai nuk ua kishte ndaluar deri në këtë kohë, individëve që ta vazhdonin praktikën ose të kryenin martesë me shumë bashkëshorte si një çështje e ndërgjegjes fetare.

Ajo ishte koha e duhur për ndryshim në kuptimin e kësaj çështjeje. Një shumicë e martesave mormone kishin qenë gjithnjë monogamiste dhe kishte kohë që po bëhej një kthim drejt monogamisë si forma e vetme e miratuar. Në vitin 1889, në Kuorumin e Të Dymbëdhjetëve u thirr një monogamist që kishte qenë i tillë gjithë jetën; pas vitit 1897, çdo Apostull që u thirr tek Të Dymbëdhjetët, me një përjashtim, ishte monogamist në kohën e caktimit të tij në detyrë.44 Duke filluar nga vitet 1890, ndërsa udhëheqësit e Kishës u bënë thirrje anëtarëve që të qëndronin në vendlindjet e tyre dhe të “ndërtonin Sionin” në ato vende e të mos imigronin drejt Jutës si në vitet më parë, u bë e rëndësishme që ata t’u bindeshin ligjeve që urdhëronin monogaminë.

Gjatë dëshmisë së tij në Senat, Presidenti Smith premtoi publikisht se do ta sqaronte pozicionin e Kishës rreth martesës me shumë bashkëshorte. Në konferencën e përgjithshme të prillit 1904, Presidenti Smith lëshoi një deklaratë detyruese, të njohur si Manifesti i Dytë, duke i bashkëngjitur ndëshkime hyrjes në martesë me shumë bashkëshorte: “Nëse ndonjë drejtuesi apo anëtari të Kishës do t’i shkojë ndërmend të bëjë celebrimin apo të hyjë në një martesë të tillë, ai do të konsiderohet në shkelje kundër Kishës dhe do të jetë përgjegjës për t’u trajtuar sipas rregullave dhe rregulloreve për këtë dhe si pasojë do të shkishërohet”45. Kjo deklaratë ishte miratuar nga këshillat udhëheqës të Kishës dhe u mbështet njëzëri në konferencë si autoritare dhe shtrënguese ndaj Kishës.46

Manifesti i Dytë ishte një ngjarje vendimtare. Për herë të parë, anëtarët e Kishës u paralajmëruan se martesat me shumë bashkëshorte nuk miratoheshin nga Perëndia dhe Kisha. Manifesti i Dytë e zgjeroi shtrirjen dhe qëllimin e të parit. “Kur u dha [Manifesti]”, shpjegoi Plaku Frensis M. Lajmën, President i Kuorumit të Të Dymbëdhjetëve, “ai thjesht i paralajmëroi shenjtorët se nuk kishin më nevojë të hynin në martesa me shumë bashkëshorte, por veprimi i ndërmarrë në konferencën që u zhvillua në Solt-Lejk-Siti më datë 6 prill 1904, [Manifesti i Dytë], e bëri ndalues atë manifest.”47

Udhëheqësit e Kishës vepruan për t’ua komunikuar seriozitetin e kësaj deklarate udhëheqësve dhe anëtarëve në të gjitha nivelet. Presidenti Lajmën u dërgoi letra çdo anëtari të Kuorumit të Të Dymbëdhjetëve, me drejtimin e Presidencës së Parë, duke i këshilluar ata që Manifesti i Dytë “të zbatohej në mënyrë rigoroze”48. Në kundërshtim me drejtimin e dhënë, dy Apostuj, Xhon W. Tejlor dhe Mëthajas F. Kauli, vazhduan të kryenin dhe inkurajonin martesa të reja me shumë bashkëshorte pas Manifestit të Dytë. Ata përfundimisht u përjashtuan nga kuorumi.49 Tejlori më vonë u shkishërua pasi ngulmoi për të drejtën e tij për të vazhduar kryerjen e martesave me shumë bashkëshorte. Kaulit iu kufizua përdorimi i priftërisë së tij dhe më vonë ai e pranoi se e kishte pasur “tërësisht gabim”50.

Disa çifte që hynë në martesa me shumë bashkëshorte nga viti 1890 deri në vitin 1904, u ndanë pas Manifestit të Dytë, por shumë të tjerë bashkëjetuan në heshtje deri në vitet 1930 e më tej.51 Anëtarët e Kishës që e refuzuan Manifestin e Dytë dhe vazhduan ta përkrahnin publikisht martesën me shumë bashkëshorte ose të ndërmerrnin martesa të reja me shumë bashkëshorte, iu nënshtruan këshillave disiplinorë të Kishës. Disa njerëz që u shkishëruan, u bashkuan duke u shndërruar në lëvizje të pavarura dhe ndonjëherë quhen fondamentalistë. Këto grupe nuk janë të lidhura me Kishën e Jezu Krishtit të Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme ose të përkrahura nga ajo. Që prej administrimit të Jozef F. Smithit, Presidentët e Kishës kanë theksuar në mënyrë të përsëritur që Kisha dhe anëtarët e saj nuk janë më të autorizuar të hyjnë në martesa me shumë bashkëshorte dhe e kanë theksuar sinqeritetin e fjalëve të tyre duke i nxitur udhëheqësit vendorë që t’i sjellin përpara këshillave disiplinorë të Kishës anëtarët që nuk pajtohen me këtë rregull.

Përfundimi

Martesa midis një burri dhe një gruaje është standardi i Perëndisë për martesën, në qoftë se Ai nuk deklaron ndryshe, gjë që Ai e bëri nëpërmjet profetit të Tij, Jozef Smithit. Manifesti shënoi fillimin e kthimit te monogamia, e cila është standardi i Kishës sot.52 Duke folur në konferencën e përgjithshme, pak kohë pasi u dha Manifesti, Presidenti Xhorxh Q. Kenon reflektoi mbi procesin zbulues që e solli në dritë Manifestin: “Presidenca e Kishës duhet të ecë sikurse ecni ju”, tha ai. “Ata duhet t’i hedhin hapat sikurse i hidhni hapat ju. Ata duhet të mbështeten te zbulesat e Perëndisë kur i marrin ato. Ata nuk mund ta shohin fundin që nga fillimi, sikurse e sheh Zoti.” “Gjithçka që mund të bëjmë”, tha Presidenti Kenon, duke i folur Presidencës së Parë, “është të kërkojmë mendjen dhe vullnetin e Perëndisë dhe, kur ajo të na vijë, edhe pse mund të vijë në kundërshtim me çdo ndjenjë që e kemi pasur më përpara, ne nuk kemi asnjë mundësi veçse të hedhim hapat që Perëndia na tregon dhe të mirëbesojmë tek Ai.”53

  1. Doktrina e Besëlidhje 98:12.

  2. Jakobi [LiM] 2:30; “Martesa me Shumë Bashkëshorte në Kirtland dhe Navu”.

  3. “Martesa me Shumë Bashkëshorte dhe Familjet Përkatëse në Jutën e Hershme”.

  4. Shih Sarah Barringer Gordon, The Mormon Question: Polygamy and Constitutional Conflict in Nineteenth Century America (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2002).

  5. Reynolds v. United States, 98 U.S. 145 (1879): f. 164.

  6. J. David Pulsipher, “‘Prepared to Abide the Penalty’: Latter-day Saints and Civil Disobedience”, Journal of Mormon History 39, nr. 3 (Summer 2013): f. 131–162. Shenjtorët e ditëve të mëvonshme u bazuan te një traditë e gjatë e mosbindjes qytetare në Shtetet e Bashkuara, e cila kishte filluar me trazirat që çuan në Revolucionin Amerikan.

  7. Shih, për shembull, Benjamin Johnson, My Life’s Review: Autobiography of Benjamin Franklin Johnson (Provo, UT: Grandin Book, 1997), f. 276–325; dhe In the Whirlpool: The Pre-Manifesto Letters of President Wilford Woodruff to the William Atkin Family, 1885–1890, red. Reid L. Neilson (Norman, OK: Arthur H. Clark Company, 2011), f. 45–49.

  8. Jessie L. Embry, Mormon Polygamous Families: Life in the Principle (Salt Lake City: University of Utah Press, 1987), f. 17–22; “A Mormon ‘Widow’ in Colorado: The Exile of Emily Wells Grant”, në Ronald W. Walker, Qualities That Count: Heber J. Grant as Businessman, Missionary, and Apostle (Provo, UT: Brigham Young University Press, 2004), f. 175–193; Kimberly Jensen James, “‘Between Two Fires’: Women on the Underground of Mormon Polygamy”, Journal of Mormon History 8 (1981): 49–61; Martha Sonntag Bradley, “‘Hide and Seek’: Children on the Underground”, Utah Historical Quarterly 51, nr. 2 (Spring 1983): 133–153.

  9. Procesverbalet e Përgjithshme të Shoqatës së Ndihmës të Kunjit të Jutës, 26 nëntor 1886, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  10. Within These Prison Walls: Lorenzo Snow’s Record Book, 1886–1897, red. Andrew H. Hedges dhe Richard Neitzel Holzapfel (Provo, UT: Brigham Young University Religious Studies Center, 2010); Davis Bitton, George Q. Cannon: A Biography (Salt Lake City: Deseret Book, 1999), f. 296.

  11. U përkushtuan tempuj në Logan të Jutës në vitin 1884 dhe në Manti të Jutës në vitin 1888.

  12. “Crisis in Zion: Heber J. Grant and the Panic of 1893”, në Walker, Qualities That Count, f. 116.

  13. Ditari i Xhorxh Q. Kenonit, 29 maj 1888; 15 gusht, 9 shtator 1889, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti; ditari i Hibër J. Grantit, 1 tetor 1890, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti; Thomas G. Alexander, “The Odyssey of a Latter-day Prophet: Wilford Woodruff and the Manifesto of 1890”, në Nielson, In the Whirlpool, f. 72–73.

  14. Alexander, “The Odyssey of a Latter-day Prophet”, f. 77–78. Biri i Presidentit Xhon Tejlor, Apostulli Xhon W. Tejlor, më vonë raportoi se gjeti mes letrave të babait të tij, pas vdekjes, “një zbulesë që iu dha [Presidentit Tejlor] nga Zoti”. “Presidenti Tejlor dëshironte ta pezullonte atë [martesën me shumë bashkëshorte], por Zoti nuk do ta lejonte që kjo të bëhej” (ditar i Abraham H. Kenonit, 26 korrik 1847, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt‑Lejk‑Siti). Vite më vonë, Apostulli Tejlor ua paraqiti një kopje të kësaj zbulese Të Dymbëdhjetëve në gjyqin e tij të shkishërimit për shkak se kishte vazhduar të kryente martesa me shumë bashkëshorte. Frensis M. Lajmëni, Presidenti i Të Dymbëdhjetëve, shënoi në ato që shkroi në ditar për atë ditë se kjo “zbulesë e pretenduar” nuk “iu dorëzua kurrë Këshillave të Priftërisë, as kishës” dhe prandaj nuk ishte detyruese mbi Kishën (ditari i Frensis M. Lajmënit, 22 shkurt 1911). Nëse ishte e vërtetë, zbulesa ishte zëvendësuar nga Manifesti, i cili iu dha Presidentit Uillford Udraf me anë të zbulesës dhe u pranua nga Kisha në konferencën e përgjithshme.

  15. “Remarks Made by President Wilford Woodruff”, Deseret Evening News, 7 nëntor 1891, f. 4; dhe fragmente që shoqëronin dokumentin Deklarata Zyrtare 1, Doktrina e Besëlidhje.

  16. Ditari i Uillford Udrafit, 25 nëntor 1890, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  17. Ditari i Xhorxh Q. Kenonit, 23–25 shtator, 1890.

  18. Deklarata Zyrtare 1; “Official Declaration”, Deseret Evening News, 25 shtator 1890.

  19. Ditari i Hibër J. Grantit, 30 shtator 1890. Hibër J. Granti tha: “Unë e miratoj manifestin dhe ndiej se ai është thjesht një lajmërim publik i drejtimit që kishim vendosur tashmë të ndiqnim në këshillat tanë privatë” (Ditari i Abraham H. Kenonit, 1 tetor 1890).

  20. Ditari i Abraham H. Kenonit, 30 shtator 1890.

  21. Ditari i Hibër J. Grantit, 1 tetor 1890.

  22. President Woodruff’s Manifesto: Proceedings at the Semi-Annual General Conference of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Monday Forenoon, October 6, 1890 (Salt Lake City, 1890), f. 1–3; “Third Day”, Deseret Evening News, 6 tetor 1890; ditari i Merinër Ud Merrillit 6 tetor 1890, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt‑Lejk‑Siti; ditari i Abraham H. Kenonit, 6 tetor 1890; ditari i Xhozef H. Dinit, 6 tetor 1890, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt‑Lejk‑Siti.

  23. Ditari i Zina D. H. Jangut, 6 tetor 1890, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt‑Lejk‑Siti; germëzimi i standardizuar.

  24. Larseni shpejt përjetoi një ndryshim të fuqishëm të zemrës. “Ishte një dritë, shkëlqimi i së cilës nuk mund të përshkruhet, e cila ma mbushi shpirtin”, kujtoi ajo, që e ndihmoi të dinte se Manifesti ishte i drejtë (Autobiography of Lorena Eugenia Washburn Larsen [Provo, UT: Brigham Young University Press, 1962], f. 105–106).

  25. Annie Clark Tanner, A Mormon Mother: An Autobiography by Annie Clark Tanner (Salt Lake City: Tanner Trust Fund and University of Utah Library, 1991), f. 130; Lisa Olsen Tait, “The 1890s Mormon Culture of Letters and the Post-Manifesto Marriage Crisis: A New Approach to Home Literature”, BYU Studies 52, nr. 1 (2013): f. 98–124.

  26. Isaia 28:10, 13; shih edhe 2 Nefi 28:30; Doktrina e Besëlidhje 98:12.

  27. Ditari i Abraham H. Kenonit, 1 prill 1892.

  28. Ditari i Hibër J. Grantit, 30 shtator 1890; “Amnesty Petition”, 19 dhjetor 1891, në James R. Clark, red., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vëll. (Salt Lake City: Bookcraft, 1965–1975), 3:230.

  29. President Woodruff’s Manifesto, f. 3; Doktrina e Besëlidhje 124:49.

  30. Embry, Mormon Polygamous Families, f. 13–14; ditari i Frensis M. Lajmënit, 15 dhjetor 1893, Biblioteka e Historisë së Kishës; procesverbalet e Këshillit të Lartë të Kunjit të Jutës, 5 gusht 1892, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  31. Ditari i Abraham H. Kenonit, 7 tetor 1890, 12 nëntor 1891.

  32. Kenneth L. Cannon II, “Beyond the Manifesto: Polygamous Cohabitation among LDS General Authorities after 1890”, Utah Historical Quarterly 46, nr. 1 (dimër 1978): f. 24–36.

  33. Proklamata për amnisti e Presidentit Herrison u dha falje të gjithë atyre që mund të ishin gjetur në shkelje të Akteve Edmënds dhe Edmënds-Takër, të cilët nuk kishin marrë pjesë në bashkëjetesë të paligjshme që nga data 1 nëntor 1890.

  34. Poligamia ishte e paligjshme në Meksikë dhe, pas vitit 1890, në Kanada gjithashtu, por qeveritë e këtyre vendeve nuk i ndoqën penalisht në mënyrë aktive poligamistët mormonë. Në rastin e Meksikës, autoritetet mormone arritën një marrëveshje gojore me zyrtarët meksikanë që i lejonte ata ta praktikonin martesën me shumë bashkëshorte në kolonitë e tyre. (B. Carmon Hardy, Solemn Covenant: The Mormon Polygamous Passage [Urbana: University of Illinois Press, 1992], f. 173–182.)

  35. Shih, për shembull, Matthias Cowley, Marriages Solemnized, 1898–1903, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  36. Marriages and Sealings Performed Outside the Temple, 1853–1857, 1873–1903, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti. Libri i llogarive nuk dokumenton martesa me shumë bashkëshorte ose monogamiste që dihen se janë kryer nga Enthëni W. Ajvins, Mëthajas F. Kauli dhe Abraham O. Udrafi gjatë viteve 1890 dhe fillimit të viteve 1900. Gjithsej, 8 nga 19 anëtarët e Kuorumit të Të Dymbëdhjetëve që shërbyen mes viteve 1890 dhe 1904, u martuan me shumë bashkëshorte gjatë atyre viteve dhe këto martesa nuk paraqiten në librin e llogarive. Këta anëtarë përfshijnë Brigam Jangun e Ri, Xhorxh Tisdejllin, Xhon W. Tejlorin, Abraham H. Kenonin, Merinër W. Merillin, Mëthajas F. Kaulin, Abraham Ouen Udrafin dhe Raxhër Klosënin. Mendohet se Presidenti Uillford Udraf u martua edhe me një bashkëshorte tjetër në vitin 1897, por dokumenti historik e bën këtë të paqartë (shih Thomas G. Alexander, Things in Heaven and Earth: The Life and Times of Wilford Woodruff, a Mormon Prophet [Salt Lake City: Signature Books, 1991], f. 326–328).

  37. Martesat me shumë bashkëshorte brenda tempujve u pakësuan jashtëzakonisht në numër madje përpara Manifestit. Në Tempullin e Loganit, për shembull, vulosjet e martesave me shumë bashkëshorte arritën kulmin në 188 të tilla në vitin 1885. Numri u ul në 51 në vitin 1888 dhe më pas në 4 në vitin 1889. Nga viti 1890 deri 1903, kur mbaron dokumentimi i vulosjeve të martesave me shumë bashkëshorte, asnjë martesë me shumë bashkëshorte nuk dokumentohet të ketë ndodhur brenda tempullit dhe 6 martesa me shumë bashkëshorte dokumentohen se kanë ndodhur në Logan ose në afërsi të tij. Logan Temple Sealings, 1884–1903, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  38. Ditari i Frensis M. Lajmënit, 18 prill 1901; Jozef F. Smithi drejtuar Rid Smutit, 1 prill 1911, Joseph F. Smith Papers, Biblioteka e Historisë së Kishës; letra e B. H. Robertsit drejtuar Hibër J. Grantit, 9 korrik 1929, B. H. Roberts Collection, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti; Joseph T. Bentley, Life and Letters of Joseph Charles Bentley: A Biography (Provo, UT: Nga autori, 1977), f. 77–81. Presidenti Jozef F. Smith pohoi më vonë se ai, Presidenti Udraf dhe Presidenti Snou, si Presidentë të Kishës, “nuk i kanë dhënë askujt autoritet për të kryer ose hyrë në martesa me shumë bashkëshorte që nga Manifesti” (ditari i Frensis M. Lajmënit, 14 dhjetor 1905).

  39. Hibër J. Granti drejtuar Frenk Y. Tejlorit, 28 prill 1904, Heber J. Grant Letterpress Copybook, 38:591, Heber J. Grant Collection, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti.

  40. Eugene Young, “Polygamy Is Reviving”, New York Herald, 5 shkurt 1899, f. 2.

  41. Davis Bitton, “The Exclusion of B. H. Roberts from Congress”, në The Ritualization of Mormon History and Other Essays (Urbana: University of Illinois Press, 1994), f. 150–170.

  42. “Polygamy and Unlawful Cohabitation”, Deseret Evening News, 8 janar 1900; Lu Ann Faylor Snyder dhe Phillip A. Snyder, Post-Manifesto Polygamy: The 1899–1904 Correspondence of Helen, Owen dhe Avery Woodruff (Logan, UT: Utah State University Press, 2009); Thomas G. Alexander, Mormonism in Transition: A History of the Latter-day Saints, 1890–1930 (Urbana: University of Illinois Press, 1996), f. 62–63. Numri i martesave me shumë bashkëshorte mbeti relativisht i vogël në përpjesëtim me numrin e martesave monogamiste të kryera në Kishë. Njëri nga ithtarët më agresivë të martesave të reja me shumë bashkëshorte, Apostulli Mëthajas F. Kauli, i renditi martesat me shumë bashkëshorte që kreu në një bllok të vogël shënimesh. Blloku përmban 3 martesa për vitin 1898, 4 për vitin 1899, 9 për vitin 1900, 20 për vitin 1901, 18 për vitin 1902 dhe 3 për vitin 1903. (Cowley, Marriages Solemnized, 1898–1903.)

  43. U.S. Senate, Committee on Privileges and Elections, Proceedings before the Committee on Privileges and Elections of the United States Senate: In the Matter of the Protests against the Right of Hon. Reed Smoot, a Senator from the State of Utah, to Hold His Seat, 4 vëll. (Washington, D.C.: Government Printing Office, 1904–1906), 1:129–130. On President Smith’s testimony in Washington, D.C., shih Kathleen Flake, The Politics of American Religious Identity: The Seating of Senator Reed Smoot, Mormon Apostle (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2004), f. 56–81.

  44. Përjashtimi i vetëm ishte Çarls W. Penrouz, i thirrur në korrik 1904. Ai ishte bashkëshorti i dy grave me të cilat u martua dekada më parë dhe i një gruaje tjetër në martesë me shumë bashkëshorte me të cilën u martua në vitin 1886. Enthën H. Landi, monogamisti që u thirr tek Të Dymbëdhjetët në vitin 1889, u bë këshilltar në Presidencën e Parë nën Presidentin Jozef F. Smith duke filluar nga viti 1901.

  45. “Official Statement by President Joseph F. Smith”, Deseret Evening News, 6 prill 1904, f. 1.

  46. Ditari i Frensis M. Lajmënit, 6 prill 1904.

  47. “President Lyman Very Emphatic”, Deseret Evening News, 31 tetor 1910, f. 1.

  48. Letër e Frensis M. Lajmënit drejtuar Xhon W. Tejlorit, 3 maj 1904, Francis Marion Lyman Papers, Biblioteka e Historisë së Kishës, Solt-Lejk-Siti; Letër e Frensis M. Lajmënit drejtuar Mëthajas F. Kaulit, 6 maj 1904, në ditarin e Frensis M. Lajmënit, 6 maj 1904.

  49. Ndonjëherë mbrohet fakti se Tejlorit dhe Kaulit iu kërkua të hiqnin dorë nga kuorumi i tyre vetëm për të kënaqur opinionin publik në Uashington, D.K. Megjithatë dokumentet e asaj kohe pohojnë se ata “nuk ishin në harmoni” me kuorumet e tyre në vitet 1905 dhe 1906. Duke filluar nga tetori i vitit 1904, Presidenca e Parë i dha fund praktikës së lejimit të vulosjeve që kryheshin jashtë tempujve. Gjithsesi, Kauli dhe Tejlori vazhduan të kryenin vulosje martesash me shumë bashkëshorte jashtë tempujve, përfshirë disa për veten e tyre. Kauli u martua me një grua në martesë me shumë bashkëshorte në vitin 1905 dhe Tejlori gjithashtu në vitin 1909. (Ditari i Mëthajas F. Kaulit, 5 korrik 1906, Biblioteka e Historisë së Kishës; First Presidency to George Teasdale, 26 tetor 1904, Biblioteka e Historisë së Kishës; ditari i Frencis M. Lajmënit, 29 shtator 1904; 28 tetor 1905; 10 dhe 12 prill 1906, 3 korrik 1906.)

  50. Letër e Frensis M. Lajmënit, 28 mars 1911; “Reconciliation”, Deseret News, 3 prill 1936, f. 4. Raxhër Klosëni, një anëtar i Të Dymbëdhjetëve i cili u martua me një grua në martesë me shumë bashkëshorte në vitin 1904, nuk u disiplinua nga autoritetet e Kishës, ndoshta pjesërisht ngaqë nuk këmbënguli për të drejtën për të kryer martesa të reja me shumë bashkëshorte. Martesa me shumë bashkëshorte që ai ndërmori, mbaroi me ndarje. David S. Hoopes dhe Roy Hoopes, The Making of a Mormon Apostle: The Story of Rudger Clawson (Lanham, MD: Madison Books, 1990), f. 215–220, 225–227, 287–288.

  51. Shih, për shembull, Carolyn O’Bagy Davis, The Fourth Wife: Polygamy, Love, & Revolution (Tucson, AZ: Rio Nuevo, 2011).

  52. “Familja: Një Proklamatë drejtuar Botës”, Ensign ose Liahona, maj 2017.

  53. George Q. Cannon, 5 tetor 1890, në Collected Discourses: Delivered by President Wilford Woodruff, His Two Counselors, the Twelve Apostles, and Others, Brian H. Stuy, përmb., 5 vëll. (Burbank, CA: B.H.S. Publishing, 1987–1992), 2:115–116.