Punaoa Faaleaiga
Vasega Lua: Malamalama i le Tuputupu ae o le Tamaitiiti


Vasega Lua

Malamalama i le Tuputupu ae o le Tamaitiiti

Faamoemoega o le Vasega

I lenei vasega, fesoasoani i matua:

  • Ia malamalama i le taua o le aoaoina o fanau i le poto ma tomai pe a saunia faalemafaufau le fanau ia aoaoina.

  • Ia malamalama i laasaga o le tuputupu ae o le tamaitiiti ma le talavou.

  • Ia nofouta i faailoga lapatai ia e tau mai ai atonu o loo i ai i se tamaitiiti ni faafitauli o le tuputupu ae.

Saoasaoa o le Agai i luma

O nisi fanau e atinaeina ni faafitauli ona o loo i ai i o latou matua ni faamoemoega le lelei ma le le talafeagai mo i latou. Na folafola mai e Elder Neal A. Maxwell o le Korama a le Toasefululua faapea “e manaomia e se Atua faiaoga mea faigata mai Lana fanau” ae peitai Na te “le aumaia lava se poloaiga faigata i Lana fanau, sei iloga [Na te] saunia muamua le ala (tagai i le 1 Nifae 3:7).”1 E le faamoemoeina mai e le Tama Faalelagi ni mea faigata mai Lana fanau; e le tatau foi ona faamoemoeina e matua faalelalolagi ni mea faigata mai ia i latou foi.

O nisi matua e tuuina atu ni manaoga le talafeagai ia latou fanau ona e le iloa e matua le mea e faamoemoeina mai a latou fanau i laasaga eseese o le tuputupu ae o le tamaitiiti. Na matauina e Peresitene N. Eldon Tanner, o le sa auauna atu o se fesoasoani i le Au Peresitene Sili, faapea o fanau “ua mananao ia ola e tusa ma faamoemoega o i latou o e ua nafa ma le taitaiga o o latou olaga.”2 Pe afai ua le mafai e fanau ona faafetauia faamoemoega le lelei a o latou matua, e masani lava ona latou vaai ia i latou lava o ni tagata toilalo. O nei fanau e talitonu o i latou e vaivai ma e le atoatoa, o ni faanoanoaga i isi, ma e le aoga. O le taunuuga e ono aofia ai lagona o le maualalo, le saogalemu, popole, ma le loto vaivai ma leai ai se malosiaga e alofa ai i isi.

Ua faailoa mai e tusitusiga paia se faasologa tatau o le olaga, e aofia ai le tuputupu ae faaletino ma le faaleagaga. Na molimau mai Ioane o Iesu Keriso “sa alualu mai lea alofa tunoa i lea alofa tunoa, seia oo ina maua e ia le atoatoaga” (MF&F 93:13). O le faasolosolo o le alualu i luma e manaomia i le tuputupu ae manuia o le tamaitiiti. I taimi faapitoa o latou olaga, e saunia ai fanau faaletino, faalemafaufau, ma le faalelagona e taulimaina gaoioiga o le tuputupu ae e pei o le aoao e savavali, tautatala, ma fafagaina i latou lava. Nai lo le uunaia o a latou fanau e fai mea latou te le i saunia e fai, e mafai e matua ona saunia se siosiomaga saogalemu, ma se siosiomaga faafailele e mafai ai e a latou fanau ona aoao ma alualu i luma.

Ua fautuaina mai e suesuega faapea o malosiaga faaletino ma faalemafaufau e masani ona atiina ae i laasaga faapitoa; ae ui i lea, e tulagaese tamaiti taitoatasi. O le natura, uiga, taitaiga faamatua, ma le siosiomaga, latou te uunaia uma lava le tuputupu ae o le tamaitiiti. E le tatau ona popole matua pe afai ua fai si umi ona aoao e le tamaitiiti nisi mea, ma e le tatau ona latou fiafia tele pe afai ua vave teisi lana aoao. O na eseesega e masani ona le tumau ma e laitiiti sona aoga i le malosiaga o le tamaitiiti mulimuli ane. O se auala sili atu o le olioli lea i le tuputupu ae malie o tamaiti taitoatasi.

Tulaga Saunia e Aoao

O le saunia o se manatu autu lea e tatau ona manatua ao ola ma tuputupu ae fanau. O le a taofia mai e matua le tele o faafitauli pe a latou faatagaina fanau e atiina ae tomai i lo latou lava malosi. E tatau i matua ona taumafai e faamasani i manaoga o tamaiti taitoatasi nai lo le faia o le tamaitiiti e faamasani i faamoemoega faamatua.

Mo se faataitaiga, o le saunia e savali e masani lava ona amata mai le tasi le tausaga. E mafai e matua ona vaavaai mo faailoga o le tamaitiiti ua saunia e savali. Atonu e mafai e le tamaitiiti ona tu lava ia i luga ma piipii i se meaafale ma tu ai pe savali foi a o pipii i le meaafale. E mafai e matua ona taaalo ma le tamaitiiti i le uuina o ia a o tu i luga ma tuu e fai sana laa se tasi pe lua. O lenei taaloga atonu o le a fesoasoani i le tamaitiiti e vave aoao ai e savali nai lo le tuua na’o ia. I le isi itu, afai e le mafai faaletino e le tamaitiiti ona talitalia lona mamafa, o le taalo i lenei taaloga o le a le aoga ma atonu e le mautonu ai le tamaitiiti ma ono tupu ai se faafitauli faaletino. E le aoga mo se taimi umi i fanau le savavali ae le’i saunia; o le a amata ona latou savavali pe a ua latou saunia.

O le aoaoina o le tamaitiiti mo le faaaogaina o le fale le ta’ua e tatau ona amata pe afai ua saunia o ia faalemafaufau ma le faaletino. O le faamoemoeina o le fanau ia atoa ifo le lua tausaga ua atoatoa le atamai i lea tulaga e ono tuuina ai ni manaoga le talafeagai, ma faigata ia i latou. E amata e fanau ona faaalia le saunia pe a mafai ona latou malamalama i faatonuga faigofie e tuuina atu e matua ia i latou, pe a amata ona latou tosoeseina napekini susu, ma pe a latou faataitaia mea latou te vaai o fai e o latou matua pe a faaaoga le faletaele.3 O nisi tamaiti e tai tolu tausaga ma sili atu e le’i saunia faaletino e moe i le po atoa e aunoa ma le faasusuina o le moega pe alu i le faletaele. O matua e malamalama ma talia le leai o se sauniuniga e le feita tele pe a susu le moega. Pe a tali atu matua ma le ita po o le le fiafia, ua lamatia i latou i le faamalosia o le amio le manaomia. Nai lo lena e tatau ona latou to’a ma onosai, ma o le a faasolo lava ina aoao le tamaitiiti e pulea lona fia tulai soo.

E faapena foi, e le tatau i matua ona faamoemoeina se fa-tausaga e aoao e tietie i se uila e aunoa ma pa’u e aoao ai. O le tele lava o fanau o lenei vaitausaga e leai se poto e pulea ai lenei tomai. E oo atu i le ono tausaga po o le fitu, ua mafai e le tele o fanau ona tietie i se uila e talafeagai le lapoa e aunoa ma pa’u e aoao ai.

E mafai ona sili le aoaoina e matua o a latou fanau ia fesoasoani i le fale pe afai ua faaalia e fanau le fiafia e fesoasoani, ia togi se polo pe a mananao fanau e saposapo, po o le teuina o o latou lauulu pe a mananao fanau e faia e i latou lava. O le a sili atu le faamanuiaina o matua pe a latou taumafai e avea nei aafiaga faaleaoaoga o se mea fiafia. E tatau ona latou tuuina atu le tele o le faamalosiauga ma le faamalo mo taumafaiga a latou fanau. Afai e tele mea e vave ona faamoemoeina e matua, o le a tele ina loto vaivai a latou fanau ma le toe fiafia ai e aoao ni amioga fou.

Laasaga o le Tuputupu ae

O le tuputupu ae i le lagona lautele e ono vaaia o se faasologa o laasaga e faapitoa lava tausaga e tupu ai. O le faataunuuina ma le manuia o laasaga taitasi e taua mo le tuputupu ae manuia o tamaiti. O faamatalaga i le tuputupu ae o i lenei vasega ua na o se taiala faalauaitele. E alualu i luma fanau i la latou lava saoasaoa, ma o lo latou vave alualu i luma e le o se faailoilo mautu lea o lo latou faamanuiaina i le lumanai. O matua e malamalama ma alolofa ia latou fanau o ni tagata taitoatasi o le a sili lo latou mafaia ona fesoasoani ia i latou e avea o ni tagata matutua ma atamamai.4

Aoao ia Faatuatuaina (pepe)

O matua alolofa e tali atu i manaoga o a latou pepe fou. Latou te iloaina ni faailoilo mo le fiaai ma le le fiafia. O le faailoga sili ona taatele o le le fiafia o le tagi. E mafai ona fesoasoani matua i le siiina i luga o le tamaitiiti, faaali atu i ai le alofa, ma le faafetaia’ia o manaoga faaletino ma le faalelagona o le tamaitiiti. E tatau ona lava le taimi latou te faanaina ai le tamaitiiti ina ia toafilemu ma lagona e le tamaitiiti le saogalemu.

Pe afai ua iloa ma tali atu ma le alofa matua i faailoilo mo le fiaai ma le le fiafia o le la pepe fou, ua aoao le la pepe e talitonu ma faatupuina le faatuatua ma le mautinoa o le a tali atu matua i ona manaoga i le lumanai. O le a fausia e le pepe se sootaga ma matua ma o le a lagona le saogalemu i lona siosiomaga. O le a faateleina foi le alofa o matua i le tamaitiiti.

Pe afai e le tali atu matua i manaoga o se tamaitiiti, o le a lagona e le tamaitiiti le le saogalemu ma le popole ma o le a faigata ona aoao e faatuatuaina isi. O se matua e masani lava ona tuuese atu se tamaitiiti le fiafia i le isi matua o le a itiiti le avanoa e fausia ai se sootaga mautu ma le tamaitiiti.

O fanau a matua e le tali lelei atu e masani lava ona lagonaina le tuulafoaia, o le le alofagia, ma e le taliaina i latou lava o ni tagata taua. O fanau e tutupu ae ma lenei lagona e masani ona i ai faafitauli i tulaga faalemafutaga ma e matua faalagolago lava i isi mo le lagolagosua. O nisi taimi latou te liliu atu ai i isi punaoa eseese e maua ai le fiafia, e pei o le matamata umi i le TV, soona ai, tuinanau i feusuaiga, po o le faaaogaina o fualaau faasaina.

Atiina Ae o le Tutoatasi (1 e oo i le 3 tausaga)

O le faaupuga “lua matautia” e masani ona faaaoga e faamatala ai le uiga o gaoioiga maoae a fanau ina ia tutoatasi. (O le amio tutoatasi e masani faatoa amata mai le lua tausaga.) E amata ona aoao fanau e pulea i latou lava, e aofia ai le alu i le faletaele, ma le ala e taulima ai le lalolagi. I lenei laasaga, e aoao fanau e tamomoe, fafaga i latou lava, inu mai se ipu, toso meataalo, tatala faitotoa, ae i luga o meafale, ma fufulu ma solo lima. E oo atu i le 21⁄2 tausaga, ua masani ona lotomalo ma faafitauli ma faigata ona faamasani pe faatali mo mea latou te mananao ai. O le toatele o fanau e oo lava i le laasaga lenei, e tusa lava pe na faapefea ona tausia i latou.

I lenei laasaga o le tuputupu ae, e matele lava ina faaali lo latou tutoatasi i taimi o meaai, taimi e moe ai, ma le taimi ao aoaoina e faaaoga le faletaele. E masani ona fia iloa e fanau vaega o le tino, ma o se tulaga masani. O le taimi lelei lenei mo matua e aoao ai igoa sao o itutino sa.

O le “lua matautia” e mafai ona avea o se mea fiafia pe afai e sao ia uiga faaalia o matua. E mafai e matua ona fesoasoani e ala i le onosai, i le faatagaina o le tamaitiiti e fai gaoioiga tutoatasi i le tapulaa talafeagai, ma le tuuina atu o filifiliga (tagai i le vasega 8) o se auala e foia ai le tauiviga malosi. E tatau ona latou iloa o lenei vaega e le tumau ae taua tele mo le la tama. Faatasi ai ma le fesoasoani ma le malamalama, e mafai ona maua e le la tama le lagona o le lotopulea, lea e mafai ona taitaia atu ai i se lagona tumau o le faaaloalo-faaletagata lava ia ma le agalelei.

E tatau i matua ona faatulaga o latou fale ina ia mafai ona taufetuli ia fanau ma sailiili solo e aunoa ma le faamanualia o i latou lava po o le faaleagaina o ni mea. E tatau ona olioli matua ia latou fanau, faaalu le taimi ma i latou, aoao i latou ia iloa taaalo ma isi, ma faitau ia i latou i le taimi e momoe ai. E tatau ona latou mausali ae ia alofa pe a aoai i latou. O le fai atu “leai” e le tau manaomia ai se faamalamalamaga i le vaitausaga lea. “Ona ua ou fai atu ai” e masani lava ona talafeagai lea.

Pe a aoaia e matua fanau i lenei laasaga o le tuputupu ae, o le le amanaiaina o amioga sese po o le faamamafaina atu o taunuuga e masani lava ona talafeagai.

O nei tausaga muamua o le fausaga o se taimi tatau lea mo le faateleina o le aoaoga faaleagaga.

Faatonutonuina o le Laasaga Muamua (3 e oo i le 6 tausaga)

I le aluga o nei tausaga, ua i ai i fanau le tele naunau o le malosi ma e taumafai e aoao ma mafai ona fai galuega na e maua ai e i latou le lagona o le tauivi ma le sootaga i lo latou lalolagi. O mafaufauga faatamaiti e masani ona maoae nai lo le mea moni, e aofia ai autu o le malosi ma le matautia, ma e ono oo ai ni lagona le lelei i fanau. Pe afai ua le faaalia lo latou malosi, e ono lagona e le tamaitiiti le vaivai, faanoanoa, ma le popole.

E oo atu i le fa tausaga, o le tele o fanau ua mafai ona musa, tu vae tasi, tietie i se uila pa’u tolu, kiki se polo, ma alu i luga ma lalo o faasitepu e aunoa ma se fesoasoani. Ua amata ona latou taaalo faatasi, fai atu ni fesili se tele, ma auai i tala faatino o mafaufauga.

O fanau i le matua lenei e matele i le faamatalaina o tala le moni ma e talitonu foi i o latou lava mafaufauga. O nisi taimi ua latou sosopo ai ma lui o latou matua; atonu latou te taufetui, kiki, ta’ei ni mea, faaaoga gagana malolosi, po o le sosola ese. E masani lava ona ofo i lo latou usitai pe afai e faamanino atu e matua o la faamoemoega ae le soona saua, i le tuuina ia la fanau ni avanoa.

E oo atu i le ono tausaga, o le toatele lava ua mafai ona tietie i se uila, nonoa o latou seevae, popo ma ta se polo, faitau agai i le 100. O nei fanau e masani lava ona malolosi ma fiafia e fai ni mea. O nisi taimi e feteenai o latou lagona, ma o fanau i le laasaga lenei e masani ona eseese auala e faaalia ai le alofa ma le inoino. Latou te matele i le tutu i le ogatotonu ae leai se lagona faatuatuaina o ia lava ia. E fiafia e fai le mea e manao ai. Latou te le mafaufau ma fiamisa pe a faatonu e fai se mea.

O le tele o fanau i lenei laasaga e fai miti taufaafefe. O nisi taimi e le mafai ona latou filifili i le va o ni mea se lua ona latou te mananao i mea uma e lua. E taua ia i latou le faia o le mea latou te mananao ai.

E mafai ona fesoasoani matua e ala i le onosai ma le agalelei, i le faaaogaina o le tumau mausali ao faataga nei fanau e faataitai i latou lava i totonu o tuaoi ua manino ona faamalamalamaina. E tatau i matua ona faia ni tulafono e saunia ai le faatulagaga o le matamata i le televise, faia o galuega, faauma meaaoga, ma le alu e moe. E tatau ona latou faatautaia le aoaiga i se auala agalelei ma le alofa, i le faaaogaina o filifiliga ma taunuuga mo faafitauli tau-amioga. E tatau ona faaalu e matua taimi ma a latou fanau, faitau atu ia i latou, ma ia fiafia ia latou gaoioiga i le aiga ma le aoga. E tatau ona latou faatulagaina taimi mo a latou fanau e sailiili ai, taufetuli i fafo, ma taaalo faatasi ma isi.

Aoao ia Galulue Malosi (6 e oo i le 12 tausaga)

O lenei laasaga e amata ina ua ulufale le tamaitiiti i le aoga ma faaauau i le amataga o tausaga talavou. E lagona e le tamaitiiti le fiafia ma atiina ae le lototele e ala i le aoao, mauaina o togi lelei, ma le atiina ae o tomai. E ulu atu le tamaitiiti i se tu faamasani lautele atu ma lagona le taliaina ma le faamanuiaina pe a mafai ona ia faia mea o loo fai foi e isi. Afai e le mafai ona faia e le tamaitiiti mea o loo fai e isi, e masani ona ia lagona le maualalo. O le taunuuga o lenei laasaga e taua tele. O i latou e avea ma e galulue malosi e masani ona taulimaina luitau o le olaga ma le fiafia. O e le galulue malosi o nisi taimi e amata ona lofituina ai o ia lava i ni mamanu o amioga faatoilalo tagata.

E oo atu i le valu tausaga, ua tele ina mafai ona tusitusi le fanau. E masani ona i ai so latou aga malie. Latou te iloa le sao mai le sese. E masani lava ona matua malolosi ma fiafia i latou i tagata ma ia i ai se uo mamae. Latou te mananao e “lui tagata uma.”

O fanau i lenei vaitausaga e tele lava ina fiafia e fesoasoani i galuega, lea latou te maua ai le lagona faatauaina ma le faamanuiaina. Latou te tetee i le fiapule ae masani lava ona tali atu i auganiga a matua.

E oo atu i le 10 tausaga, ua amata tausaga muamua o le talavou ma ua matele fanau i le toafilemu, usitai, ma faigofie ona faifaimea faatasi. Ua tele ina latou fefaamasaniai, galulue faatasi, ma galulue malosi ma fesoasoani i le aiga. Latou te faatauaina o latou matua ma manatu o latou uo. Latou te fiafia i gaoioiga faavaega i le lotu ma le aoga.

E oo atu i le 12 tausaga, o le tele o teine ua amatalia tulaga talavou. O le aotelega, o nei fanau e lelei fegalegaleaiga i le aiga ma le aoga, ae o le toatele lava e aafia i lagona ma amioga fesuisuiai, mai le faatamaitiiti i le talavou ma toe foi i tua, i le faatuatuaina ma le le faatuatuaina, faataitaia o tulafono ma faalagolago i ai. Ua taua foliga vaaia. Ua faafuasei ona suia faigauo.

O suiga faaletino e taua, e faailo atu ai i nei fanau ua amata ona avea i latou e pei o o latou tupulaga matutua. O le tele o le taimi e alu i teuga e taitaia nisi o nei fanau, ae maise lava teine, e atiina ae le le ai lelei (fefe i lapoa po o le ai tele ona faapuai lea). O le tele o nei fanau e tulimatai atu i le faaauauina o le faauoga ma tagata o lona lava ituaiga. Ae ui i lea, o suiga faafuasei o faauoga e masani ona tupu ai lagona tiga.

E mafai e matua ona fesoasoani ia latou fanau e uunaia le fiafia i le faamanuiaina pe a latou fiafia ia latou gaoioiga ma tuuina atu le faafetai mo galuega ua lelei ona fai. E tatau i matua ona faatasi atu ia latou fanau i galuega faatino ma gaoioiga ma fesoasoani ina ia faamanuiaina i latou. E tatau ona latou faaalu le taimi e faalogo, fesoasoani ia latou fanau e foia faafitauli, ma aoao i latou i le ala e foia ai feteenaiga. Soo se taimi lava e mafai ai, e tatau foi i matua ona auai i gaoioiga o loo auai a latou fanau.

E tatau i matua ona faaaafia a latou fanau i le fausia o tulafono i le aiga, faamoemoega, tapulaa, ma taunuuga. E tatau ona faateleina tiutetauave tau galuega latou te tuuina atu ia latou fanau ae faatapulaa le matamata i le televise.

E manaomia le matua mataalia lava o matua i faatosinaga o ala o faasalalauga ia latou fanau i nei vaitausaga. O mekasini o faaaliga laei ma tagata e laeia atonu o le a tuuina atu ai i se tamaitai talavou se vaaiga sese e uiga i le lalelei. O taaloga i vitio e ono uunaia fanau i le saua ma le amio leaga. E tatau i matua ona talanoaina ma a latou fanau vaaiga po o manatu o loo latou maua mai i ala o faasalalauga ma tuuina atu ia aoaoga sao. E tatau foi i matua ona faamasani i uo a latou fanau ma uunaia a latou fanau e valaaulia a latou uo i o latou aiga. E le tatau i matua ona faitioina uo a latou fanau.

I le aluga o nei tausaga, o le a sili atu ona taliaina e fanau le fesoasoani faamatua nai lo le taimi ua latou matutua ae. E tatau i matua ona vaai i faafitauli ma luitau o ni avanoa e ofoina atu ai le fesoasoani. O le faafaileleina o le a fesoasoani tele (tagai i le vasega 4). E tatau i matua ona faailoa atu soo le alofa ia latou fanau, faamalosiau ia i latou, ma faaviivii atu i mea ua latou ausia. A o faamalosiau atu ia latou fanau ina ia galulue malosi, e tatau foi ona latou puipuia i latou mai le soona faia o mea. O sini e tatau ona moni ma ia mafai ona ausia ae ia le faalavelave i sini ma faamoemoega aoga a le aiga.

E tatau i matua ona uunaia a latou fanau ina ia i ai ni mea e fiafia ai ma uo talafeagai i fafo atu o le aiga. E tatau ona latou faaaloalo i tulaga faalilolilo o a latou fanau ma ia i ai ni faamoemoega talafeagai e usitaia ai tulafono.

Sailiga o le Tutoatasi ma se Lagona o le Faasinomaga (12 e oo i le 18 tausaga)

Faatasi ai ma le amataga o tausaga talavou, e vave lava ona suia tino o fanau. Ua aliae lagona faalefeusuai. Ua mananao nei fanau ia tutusa ma ia tutoatasi foi mai isi, ae maise lava mai o latou matua; ao le taimi lava lena, latou te faatauaina le saogalemu ma le lagona lelei o se aiga mautu.

I le aluga o nei tausaga, ua vaai ai fanau ia i latou lava ua avea ma tagata matutua ma ua amata ona mafaufau pe faapefea ma po o fea foi latou te ofi ai i le lalolagi. O la latou galuega autu o le tuputupu ae o le fausia lea o se lagona po o ai i latou ma se tulaga mo i latou lava i le lalolagi o tagata matutua.

E oo atu i le 14 tausaga, o le tele o fanau ua leai se lagona o le saogalemu e uiga ia i latou lava, o latou tino, ma le taliaina o i latou. Ua matele ina latou faimanatu, tetee, ma malosi, ma mananao nei lava i mea uma. E masani ona latou manatu ia i latou lava, itaita gofie, ma fia misa, tele feteenaiga ma o latou matua, lea latou te faapea ua matutua tele ma ua tuai o latou manatu.

O le vaitausaga lea, ua amata ona oo i le tulaga talavou le toatele o i latou, ma ua atoa mo nisi tamaitai. O fanau o lenei vaitausaga e vaai atu i le tupulaga mo amio talafeagai faalevaifafo. E ui e masani lava ona latou aloese mai le vaaia faatasi o i latou ma o latou matua i nofoaga faitele, ae i totonu o latou loto o le toatele lava o loo alolofa pea i o latou matua ma e lagona le sootaga ma o latou aiga.

E oo atu i le 16 tausaga, o le tele o talavou ua matele i le lagolelei ma fiafia e siomia e tagata o le aiga. Latou te matele ina ia sili atu le saogalemu i lo latou faasinomaga ae o loo filifili pea i tulaga faatauaina ma talitonuga, i le sailiga o se lagona sili atu le manino o ia lava. Latou te manatu i tulaga faalevaifafo ma vaega o tupulaga. Atonu latou te faaauau pea ona faataitaia tulafono ma fesiligia le taitaiga.

O nisi taimi e lagona ai e matua le fefefe ao taumafai o latou talavou ina ia tutoatasi. Nai lo le lagona o le fefe, e tatau ona latou lagona le loto faafetai mo manaoga o latou talavou ia ola tutoatasi. E tatau ona faamaamulu lemu le pulea, i le faatagaina o talavou e alualu i luma i le tausia o latou lava olaga. O tapulaa ma taunuuga e mafai ona faaaoga pea pe afai ua le talafeagai le amio.

E tatau ona uunaia fanau e mafaufau mo i latou lava. E tatau i matua ona faia se taumafaiga e talia uiga o a latou fanau e aunoa ma le lagona nofosala po o le tetee. E tatau ona tumau lo latou toafilemu ma le mausali pe a feagai ma lagona malolosi o a latou talavou.

E tatau i matua ona faaavanoaina i latou lava e faalogo pe a naunau a latou fanau e talanoa, i le ofoina atu o fautuaga e fesoasoani ia i latou e faatautaia o latou olaga. E tatau ona latou gauai atu i le tulaga faanoanoa ma le le mautonu o loo aafia ai a latou fanau. E tatau ona latou faalogo i tauiviga ma luitau o loo aafia ai a latou fanau. E tatau ona latou aoaoina i latou i auala e taulimaina ai uunaiga a taaga a tupulaga.

E le tatau i matua ona lagona le le fiafia pe afai e le mananao a latou fanau e faatasi ma i latou. Ae ui i lea, e tatau ona latou faamoemoe ia usitaia tulafono a le aiga e aunoa ma le faamoemoe ia atoatoa. E tatau ona latou filifili ma le faaeteete ia fetauaiga, ma faamamafa atu taunuuga pe a manaomia.

I le aluga o lenei laasaga o le tuputupu ae, o le a avea talavou le mautonu ma talavou matutua lototetele ma se lagona po o ai ia, faamoemoega, ma le mafaufau lelei. E masani lava ona tupu le lototele ao lagona e talavou le taliaina, mafaia, ma le saunia mo le lumanai.

O talavou e lagona le vaivai ma le le taliaina e masani ona le mautonu ma le mautinoa i latou lava, o latou matafaioi, ma lo latou taua i le lalolagi. Atonu latou te vaai i o latou matua o se puniala i lo latou tutoatasi ua aliae. E ono avea nei talavou ma ni tagata le faaaloalo, le loto faafetai, tetee, ma le usitai. O nisi e taumafai ia maua se lagona o le auai e ala i le faatasi atu i ni vaega, kegi, po o talavou lauiloa.

Faailoga o Faafitauli o le Tuputupu ae ma Agafesootai-Faalelagona

O faailoga lapatai nei ua fautuaina mai le ono tulai mai o faafitauli o le tuputupu ae po o le va ma isi po o le faalelagona. O se tamaitiiti ua i ai soo se tasi o nei faailoga po o uiga e ono manaomia le fesoasoani faapitoa mai se fomai o tamaiti po o se faufautua ua i ai le tomai faapitoa.

E oo atu i le lua tausaga

  • Ua le mafai ona savali.

  • Ua le mafai ona fai ni fuaiupu e lua upu pe faaaoga ni upu e itiiti ifo ma le 15.

  • E foliga mai e le iloa faaaoga mea faitino masani, e pei o se selu, ipu, po o le sipuni.

  • Ua le mafai ona tulei se meataalo e fai pau.

E oo atu i le fa tausaga

  • Ua faaalia se faailoga lapatai po o uiga mai le taimi ao laitiiti.

  • Tafe le faua i taimi uma.

  • Ua le manino le tautala.

  • Ua le malamalama i faatonuga faigofie.

  • Ua le fiafia tele i isi.

  • Ua faigata ona tuueseese ma le tina.

  • Ua le auai i taaloga faafoliga.

E oo atu i le ono tausaga

  • Faaalia se faailoga lapatai po o se uiga mai le taimi ao laitiiti.

  • E le mafai ona tietie i se uila pau tolu.

  • E le mafai ona togi se polo pe a sasau i luga lona lima.

  • Tagi ma pipiimau pe a o ese matua.

  • Faaalia le le fiafia e faifaimea pe taaalo faatasi ma isi tamaiti.

  • E le mafai ona ia pulea ia lava pe a ita pe le fiafia.

  • E le manao e fai ni ofu, alu e moe, pe faaaoga le faletaele.

  • E ulavale tele ua oo lava ina faalavelave i meaaoga.

  • E le lelei le va ma isi tamaiti; leai ni uo.

  • Faasusu pe fai le feau i le moega.

  • E lapoa tele.

  • E fai soo miti taufaafefe.

  • E matua saua lava (finau pe fusu).

  • E foliga matafefe tele.

E oo atu i le valu tausaga

  • Faaalia se faailoga lapatai po o se uiga mai le taimi ao laitiiti.

  • E le iloa tau le taimi.

  • Aloese mai le aoga po o le le lelei i le aoga.

  • E masani ona le usitai, tautala soo, ma e le faaauo.

I soo se tausaga

  • E le mafai ona tautala i le tulaga ua faamoemoeina (e laiti upu e tautala ai pe sese le faaaogaina; le manatua upu po o le fai o ni fuaiupu po o le fai foi o ni leo sao; tautoai le tautala).

  • E le mafai ona ia tausia ia lava i le tulaga ua faamoemoeina.

  • Ua le mafai ona fausia ni mafutaga ma isi (le mafai ona pupula sao mai, faaalia lagona i foliga, ma faasoa mea e fiafia ai o se vaega o ni mafutaga i le va ma isi).

  • Ua le mafai lava ona faamanuiaina i le aoga.

  • Ua le mafai ona galue pe auai i gaoioiga faafiafia i le tulaga ua faamoemoeina.

  • Faaalia o le faaleagaina o le tomai e mulimuli i mea e fai mo le soifua maloloina ma le saogalemu.

  • Ua le mafai ona faitau, tusitusi, pe fai le matematika i le tulaga ua faamoemoeina.

  • Ua le mafai ona savali, totolo, nofo, togi, pue, pe tamoe i le tulaga ua faamoemoeina.

  • Faigata ona gauai mai, foliga mai e le faalogo, le mulimuli i faatonuga, i ai faafitauli i le faatulagaina, pe faigofie foi ona faatosina ese pe galogofie foi mea.

  • Migoi soo, le mafai ona nofo lelei, alu ese mai le nofoa i le aoga, tamoe ma aeae i luga i taimi uma, tautala soo, valaau mai tali i fesili, faalavelave, po o le osovale.

  • Ita po o le finau; tetee i manaoga a tagata matutua.

  • E masani ona ita ma inoino; tuuaia isi mo ana mea sese.

  • Saua i tamaiti laiti, taufaafefe i isi, po o le faamisa.

  • Faaleaga meatotino, gaoi, po o le soli o tulafono.

  • E saua i meaola ma tagata.

  • Faamalosia isi i faiga faalefeusuaiga.

  • E le ai lelei ma ua le lapoa ai po o le vaaia foi o le paee tele.

  • Maua i le tino tetete (e faafuasei, topetope, ma faaauau pea le tetete o le tino po o le leo).

  • Popole pe faaalia le le mautonu pe a vavaeese mai le aiga po o matua po o loma foi le vavaeeseina.

  • E le mautonu (o uiga e aofia ai le faanoanoa po o le vaivai, le fiafia i le faia o ni mea, aloese mai tagata, lagona le nofosala ma le le taua, lagona le le aoga, faigata ona mafaufau ma auai, leai se malosi, maua mafaufauga ma lagona o le pule i le ola).

  • Faaalia le popole (foliga ita, le toa, fefe, popole, taumatau; foliga mai o loo lagona se mala o le a oo mai; faigata ona manava po o le tiga o le fatafata).

Faamoemoega Talafeagai

Na aoao mai le Au Peresitene Sili ma le Korama a le Toasefululua: “I le muai olaga, o atalii ma afafine agaga … talia le fuafuaga [a le Atua] e mafai ai e lana fanau ona maua ni tino faaletino ma le tomai faalelalolagi latou te maua ai le atoatoaga ma iloa tino ai lona taunuuga paia o se suli o le ola e faavavau.”5 Mo le toatele o tagata, o lenei faagasologa e aofia ai laasaga o le pepe, tamaitiiti, talavou, ma le tagata matua. E mafai e matua ona fesoasoani ia latou fanau i nei laasaga, i le saunia o i latou mo luitau o le olaga. O faamoemoega talafeagai ma faagasologa fuafua lelei e mafai ona avea ma o latou mataupu faavae taiala i lenei faagasologa. E tatau i matua ona iloa a latou fanau ma faatauaina i latou o ni tagata faapitoa. I le faia o lea, o le a latou faaali atu ia i latou le alofa o loo faasafua mai e le Tama Faalelagi ia i tatou uma lava.

Tali atu i Amioga

O matua e faatauaina a latou fanau ma ua iloa o i latou o ni tagata taitoatasi o le a sili ona tali atu ma le talafeagai i amioga a a latou fanau. O le a sili atu ona aoaoina a latou fanau i mataupu faavae sao.

E masani ona fai e fanau amioga e ono le fiafia i ai matua, e pei o le susuina o le limamatua, a’ea’e, ma le faia o tala faaopoopo. O na amioga o nisi taimi e mafua ona o laasaga o le tuputupu ae ma e tuueseina ao faasolo ina matutua fanau. O le iloaina o fanau e matutua ma tuputupu ae, o le a faaitiitia ai le lagona nofosala ma le popole o matua pe a tutupu mai nei uiga. E mafai foi i matua ona tali atu ma le mataalia tele.

O nisi taimi e faamalosia ai e matua se amio e le manaomia i le faasalaina, faamaasiasiina, po o le otegia o le tamaitiiti. O lena uiga malosi faalelagona e aumaia ai le gauai le manaomia i le amio, o nisi taimi e faaosoina ai le tamaitiiti i se lagona le lelei o le tetee, po o le matua fia iloa lava o le amio. Mo se faataitaiga, o le tali malosi atu i le susuina o le limamatua o nisi taimi e faaoso ai le tamaitiiti e piimau i le amio. Ae ui i lea, pe afai e tali atu matua i se auala faigofie po o le le amanaiaina foi o le amio, o le a iu lava ina tuuese e le tamaitiiti pe a ua le toe aoga.

O le faamamafaina soo o le talafeagai o le matua o le amio e mafai foi ona faamalosi sese ai le amio, ma o le a faamalosia ai le tamaitiiti e toe fai atili le amio, e oo lava i tulaga le saogalemu. Mo se faataitaiga, o matua o e mimita i le taumafai o se tamaitiiti e pe’a (“ese le aulelei pe a ia faia lena mea”) atonu o le a faamalosia ai se amio e ono afaina ai le saogalemu o le tamaitiiti.

O talavou e masani ona o ese mai faatasiga faaleaiga ma faitioina matua. O matua e lagonaina faaletagata lenei mea, e lagona le teenaina, ma taumafai e faamalosia le taitaiga lea e ono faaosoina ai le tamaitiiti e tetee, ma faalavelave i lona alualu i luma i lenei laasaga. Ae ui i lea, afai e talia e matua le amio a le tamaitiiti e aunoa ma le ita po o le popole e le manaomia, o le a latou faatagaina le tamaitiiti e agai i luma i lenei laasaga o le talavou. E masani lava, e faasolo ina taliaina e fanau o latou matua ao latou agai atu i le tulaga faatagata matua.

Ia Iloa Tamaiti Taitoatasi

O le auala sili mo matua ia iloa ai a latou fanau—o mea latou te fiafia ai ma mea e le fiafia ai, faamoemoega ma mea e fefefe ai—o le faaaluina lea o le taimi ma i latou. E mafai e aiga ona faaalu le taimi faatasi i aso uma i tatalo faaleaiga ma suesuega faaletusipaia. E mafai ona latou galulue faatasi ma faia se talanoaga faigofie, ma manaia. E mafai e matua ona faaaafia a latou fanau i gaoioiga faavaega e pei o le o i le paka, fausia se fale i luga o le laau, o e tietie taavale, alu se savaliga, totoina ma tausia se togalaau, ma taaalo i ni taaloga. E masani lava, o gaoioiga sili ona faafiafia loto e sili ona taugofie.

E tatau ona faaalu e matua le taimi na o laua ma se tamaitiiti, e masani ona faataga le tamaitiiti e filifili gaoioiga o le a la faia faatasi. O talanoaga e faia i na gaoioiga e tatau ona faapitoa lava i mea e fiafia ai le tamaitiiti.

Faamatalaga

  1. I le Conference Report, Oke. 1999, 6; po o le Liahona, Ian. 2000, 6.

  2. I le Conference Report, Oke. 1977, 64; po o le Liahona, Mat. 1978, 65.

  3. Tagai William Sears and Martha Sears, The Baby Book: Everything You Need to Know about Your Baby from Birth to Age Two (New York: Little, Brown & Company, 1993), 536.

  4. O nisi o faamatalaga i lenei vaega na faatulagaina mai ia Erik H. Erikson, Childhood and Society (New York: Norton, 1963), 247–63; Frances L. Ilg, ma isi, Child Behavior (New York: Harper & Row, 1981), 12–46; ma Louise Bates Ames, ma isi, Your Ten-to-Fourteen-Year-Old (New York: Dell, 1988), 21–180, 318–23.

  5. “O Le Aiga: O Se Folafolaga i le Lalolagi,” Liahona, Oke. 2004, 49.

O le faagasologa faifaimalie e manaomia mo le tuputupu ae manuia o le tamaitiiti. I le avea ma se matua, e mafai ona e fesoasoani i le saunia lea o se siosiomaga saogalemu, ma se siosiomaga faafailele.

Lolomi