Kapitulo 14

“Dali, Dali, Kamo mga Santos”

Ang himno nga “Dali, Dali, Kamo mga Santos” nakapadasig og pasalamat ngadto sa unang mga pioneer nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ug nagdala ngadto sa nagkadako nga hugot nga pagtuo ug kaisug.

Gikan sa Kinabuhi ni Heber J. Grant

Ang paboritong himno ni Presidente Heber J. Grant mao ang “Dali, Dali, Kamo mga Santos, ” usa ka awit sa paglaum nga nakapadasig sa unang mga pioneer nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw kinsa nagbiyahe padulong ngadto sa Walog sa Salt Lake (tan-awa sa Mga Himno, no. 30). Iyang gibati nga importante alang sa mga sakop sa Simbahan ang pagsabut sa himno––ilabi na sa ikaupat nga bersikulo, uban sa mensahe niini nga paglaum mahitungod niadtong kinsa “namatay sa wala pa mahuman [ang] panaw” ug niadtong kansang mga kinabuhi “giluwas pag-usab aron makita ang kapahulayan sa mga Santos.”

Ang himno nagpahinumdom ni Presidente Grant sa iyang pioneer nga kapanulundan. Siya miingon: “Wala gayud ko makadungog ug wala gayud magpaabut nga makadungog, hangtud sa adlaw sa akong kamatayon, sa akong paboritong himno, ‘Dali, dali, kamo mga Santos, walay kahadlok sa kabudlay ug kahago, Apan uban sa kalipay mopadayon sa panaw, ’ [nga dili makahunahuna] sa kamatayon ug sa lubong sa akong manghod nga batang babaye ug sa mga lobo nga mikaykay sa iyang lawas didto sa kapatagan. Makahunahuna ko sa kamatayon sa unang asawa sa akong amahan ug sa pagdala sa iyang lawas dinhi alang sa lubong.”¹ Kini nga istorya ni Jedediah Grant, sa iyang asawa nga si Caroline, ug sa ilang anak nga babaye nga si Margaret naghulagway sa nagbalik balik nga mensahe sa himno: “Maayo ra ang tanan!”

Pagka 1847 si Jedediah Grant nangulo og pundok sa mga pioneer nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw gikan sa Winter Quarters, Nebraska, padulong sa Walog sa Salt Lake. Sa wala pa moabut ang pundok diha sa walog, ang iyang unom ka bulan nga anak nga babaye, si Margaret, nataptan og kolera ug namatay. Ang iyang lawas gilubong diha duol sa agianan, gipanalipdan lang sa bundo sa bag-o pa kaayong gikalot nga lapok. Wala madugay human niana, ang unang asawa ni Jedediah, si Caroline, namatay gikan sa mga epekto sa kolera ug sa grabeng hilanat. Mihunghong siya sa katapusang mga pulong ngadto sa iyang bana: “Maayo ra ang tanan! Maayo ra ang tanan! Palihug dad-a ko sa walog––Jeddy. Kuhaa si Margaret––dad-a siya––ngari nako!” Ang iyang bana mitubag: “O, o, Caroline. Buhaton nako ang tanan nakong mahimo. Buhaton nako ang tanan nakong mahimo.”

Ang pundok miabut sa walog tulo ka adlaw sa kaulahian. Mga tulumanon sa paghaya gipahigayon nianang gabhiona alang ni Caroline Grant. Human sa pipila ka adlaw nga pahulay, si Jedediah nangandam aron sa pagkuha sa lawas ni Margaret. Gikuyogan siya sa iyang higala nga si Bates Noble ug sa sinagop nga anak ni Brother Noble, nga si Susan. Usa ka gabii samtang nagkampo sila, si Jedediah mipadayag sa iyang pagsalig sa kabubut- on sa Dios:

“Bates, ang Dios mihimo niini nga klaro. Ang kalipay sa Paraiso diin ang akong asawa ug anak nanag-uban, daw morag anaa kanako karong gabhiona. Sa unsa nga maalamong katuyoan gikuha sila gikan sa mga panglimbasog sa kalibutan diin ikaw ug ako nahimutang. Sila labaw pang malipayon kay sa posible nga matagamtam nato dinhi. Kining luna nga gikampohan mao unta ang labing magul-anong lugar alang kanako, apan karong gabhiona daw duol ra kaayo ang langit.”

Ang tulo ka pumapanaw miabut sa lunang gilubngan pagka sunod ugma. Si Susan nahinumdom: “Pipila ka lakang gikan sa lubnganan nagpanuko kaming mihunong, mibutang sa among mga dala ug nagbarug nga nagtutok sa among atubangan. Wala gayuy usa nga namulong. Usa ka kinaykayan mipuli sa gamayng bundo; ug bag-ohay pa kaayong nakabiya ang mga lobo nga ang matag timailhan presko pa kaayo sa among atubangan. Wala gyud ko kaakong motan-aw ni Jedediah. Sa akong gibati, ako gyud nga nahunahunaan unsay iyang mga gibati. Sama kami sa mga estatuwa sa kamingawan nga nanagbarug, wala gyud makalihok, ang matag usa nakaamgo nga wala na gayuy mahimo pa. Human sa pipila ka minuto sa mahilumong paghilak, malinawon kaming mibiya, nagdala lamang pag-usab niadtong unsay among gidala.”²

Mga siyam ka tuig sa kaulahian, mga tulumanon sa paghaya gipahigayon alang ni Presidente Jedediah Grant, kinsa nag-alagad isip Ikaduhang magtatambag ni Presidente Brigham Young. Si Presidente Heber C. Kimball, ang Unang Magtatambag sa Unang Kapangulohan, namulong sa katiguman, nagsulti sa usa ka panan- awon nga nadawat sa iyang higala nga si Jedediah:

“Iyang nakita ang mga matarung nga nagkaubang nagpundok didto sa kalibutan sa mga espiritu, ug walay dautan nga mga espiritu taliwala kanila. Iyang nakita ang iyang asawa; siya ang unang tawo nga miduol niya. Iyang nakita ang daghan nga iyang nailhan, apan walay panagsultihanay sa bisan usa gawas sa iyang asawa nga si Caroline. Miduol si Caroline kaniya, ug miingon siya nga ang iyang asawa matahum kaayong tan-awon ug anaa kaniya ang ilang gamayng anak, nga namatay didto sa kapatagan, diha sa iyang mga bukton, ug miingon, ‘… Ania si Margaret; nasayud ka nga ang mga lobo mikaon kaniya, apan wala kini makaunsa kaniya; dinhi maayo ra kaayo siya.’ ”³

Mga Pagtulun-an ni Heber J. Grant

“Maglipay’s paglakaw”

Nagtuo ako nga si William Clayton dinasig sa Ginoo dihang iyang gisulat kini nga himno…. Nindot kadto nga biyahe nga pagahimoon sa mga Pioneer…. Ako adunay pagdayeg alang sa kaisug, sa hugot nga pagtuo, ug sa kabubut-on sa atong mga amahan ug mga inahan kinsa nagsugod didto sa kamingawan, wala masayud kon asa sila padulong, apan nanag-awit:

Dali, dali, kamo mga Santos,

Maglipay’s paglakaw.

Nahinabi nako ang gatusan niadtong kinsa milatas sa kapatagan ug sila adunay tinuod nga kamaya ug kalipay sa pagpadayon sa ilang panaw padulong niining nasura.

Bisan niining panaw mag-antus,

Grasya matag adlaw.

Sa pagkatinuod ang Dios mihatag kanila og grasya matag adlaw.

‘Kita maayong maninguha, 
Katapulan ta makuha, 
Kasingkasing mabulahan––
Maayo ang tanan!

Ug dili lang kay kana maayo nga tambag ngadto sa mga tawo nga nagbiyahe latas sa kapatagan, apan kini maayo nga tambag sa matag usa ug kanatong tanan sa matag adlaw sa atong mga kinabuhi. Ang masadyaon, malipayong diwa sa pagkamalinawon makapahimuot sa atong langitnong Amahan. Ang kasarang ug abilidad sa pagtuo ug pagdawat sa kasulatan nga nagtudlo kanato sa pag-ila sa kamot sa Dios sa tanang mga butang [tan-awa sa D&P 59:21] makapahimuot sa atong langitnong Amahan.

“Baksi ang bat-ang, ug magdasig”

Nganong kita gyud magmagul-anon?
‘Maayo ang tanan!
Nganong dakong ganti pangayoon, 
Kon away likayan?

Ang nakalisud sa daghang tawo mao nga, dili sila andam nga mobayad sa bili; dili sila andam nga mohimo sa pakigbisog alang sa kalampusan diha sa gubat sa kinabuhi. Sama ra sila sa mga tawo nga kinsa akong nabasahan sa libro ni Brother N. L. Nelson kabahin sa pagsangyaw––nga akong naablihan usa ka adlaw, ug nakabasa ko mahitungod sa mga tawo nga misabut sa literal nga paagi sa mga panudlo sa dili paghunahuna sa unsay isulti sa usa ka tawo; ug si Brother Nelson [usa ka propesor sa Brigham Young Academy] misulat nga daghan niadtong kinsa wala na gayud maghunahuna wala gayud kaayoy masulti, ingon nga sila misukwahi sa pagtulun-an nga kinahanglan kita nga moandam sa atong mga kaugalingon; ug siya miingon, kabahin sa mga tawo kinsa wala gayud maghunahuna, nga kon sila mosulti sila … moingon, “O, Ginoo, ania ako. Ako adunay ba-ba ug parisan sa baga nga akong ipahulam kanimo sulod sa mubo nga panahon; pun-a ako sa kaalam aron makapalig-on ako sa mga tawo, ” diin panagsa ra kaayo niyang buhaton. [Tan-awa sa Preaching and Public Speaking: A Manual for the Use of Preachers of the Gospel and Public Speakers in General (1898), 3–7.]

Nganong dakong ganti pangayoon, 
Kon away likayan?
Baksi ang bat-ang, ug magdasig, 
Dios kanato nagpasalig;
Ug kita may ikatug-an––
Maayo ang tanan!

Kining talagsaong mga tigpaminaw dinhi [sa kinatibuk-ang komperensya], ang atong matahum nga templo, ang atong bilding [sa administrasyon] sa Simbahan, ug ang mga templo gikan sa Canada ngadto sa Habagatang Utah, ug diha sa mga Isla sa Hawaii, naghatag og pagsaksi ngadto sa tibuok kalibutan nga ang Dios wala gayud mosalikway sa iyang katawhan.

“Dapit giandam N’ya pangitaon”

Dapit giandam N’ya pangitaon
Sa layong kasadpan;
Wa la’y moduol kon hadlokon;
Santos bendisyonan.

Ako nagtuo nga walay tinud-anay nga Santos sa Ulahing mga Adlaw kinsa wala magtuo nga ang Dios miandam niining yutaa alang sa iyang katawhan. Si Brigham Young …, nga nagtan-aw niini nga walog, miingon: “Kini mao ang dapit.” Ang Dios mipakita kaniya niini nga dapit diha sa panan-awon, sa wala pa gani siya makaanhi dinhi. Ang mga tawo misulay sa pagdani kaniya sa pagadto sa California ngadto niana nga adunahang nasud, apan kini mao ang dapit nga giandam sa Dios, ug kita mihunong dinhi, ug walay sayop nga nahimo.

Puno’g musikang kahanginan, 
Singgit pagdayeg sa Amahan;
Pulong sa tanan motug-an––
Maayo ang tanan!4

“Kon mamatay diha sa pagpanaw …”

Kon mamatay diha sa pagpanaw, 
Maglipay! Maayo!
Kami gawasnon na sa kamingaw;
Kanimo mopuyo.

Ato bang gibati nga, kon kita mamatay, maayo ra ang tanan? Kita ba nagpakabuhi aron nga kon ang tawag moabut kanato, nga kita takus sa pagbalik ngadto sa atong Langitnong Amahan, kon kita mobiya niini nga yuta, ug maabi-abi didto? Kita ba nagpakabuhi aron kita mahimong takus sa mga panalangin nga atong nadawat? Akong gipangutana ang akong kaugalingon, ako ba nagbuhat sa tanan kutob sa akong mahimo alang sa pagbayaw dili lamang sa akong kaugalingon apan sa akong mga isigkatawo usab, ako ba sa tinud-anay usa ka magiyahon nga kahayag ngadto sa mga tawo, tungod sa ehemplo nga akong napakita sa ilang atubangan?⁵

Unsa ka talagsaong hugot nga pagtuo––nga maayo ra ang tanan! gani bisan kon mamatay pa kamo diha sa kamingawan, ug ilubong diha sa walay timailhan nga lubnganan, ingnon ta lang; ug gani mao kana ang ilang hugot nga pagtuo; ug makakanta sila niining mga pulonga, matag gabii, nga ang ilang mga kasingkasing anaa sa ilang gikanta. Sila sa tinud-anay nanag-ampo ngadto sa Ginoo. Sila adunay hingpit nga hugot nga pagtuo sa pinadayag nga gihatag ngadto sa asawa ni Propeta Joseph Smith, diin kini nahisulat: “Ang awit sa mga matarung mao ang usa ka pag-ampo ngari kanako, ug pagatubagon uban sa usa ka panalangin diha sa ilang mga ulo.” Usab: “Ang akong kalag mahimuot sa awit sa kasingkasing.” [D&P 25:12.]

Kon mamatay diha sa pagpanaw, 
Maglipay! Maayo!
Kami gawasnon na sa kamingaw;
Kanimo mopuyo.
Kon ang kinabuhi itugyan
Makitang kapahulayan
Mag-awit nga mag-ambahan––
Maayo ang tanan!

Nakahinumdom ko sa usa ka higayon, ug kanunay kong namulong kabahin niini, … nga ang akong ugangang lalaki, ang kanhi Oscar Winters, miingon: “Heber, nagtuo ko nga ang kabatan-onan sa Zion wala kaayo makasabut sa unsay gipasabut ngari kanato sa himno ni Brother Clayton, samtang nagkanta kami niini, matag gabii, nga naglatas sa kapatagan…. Gusto ko nga mosaysay kanimo sa usa ka insidente nga nahitabo samtang nagpadulong na ko sa walog. Usa sa among kauban nalangay sa pag-adto sa kampo. Nakakuha kami og pipila ka mga boluntaryo, ug mobalik na unta ug mosuta kon aduna bay nahitabo, … dihang amo siyang nakita nga nagpadulong. Dihang miabut na siya, among gikuhaan og yugo ang iyang baka ug mitabang kaniya aron makapanihapon. Nasakit gyud siya ug kinahanglan pa nga mohigda diha sa daplin sa agianan, makausa o makaduha. Human sa panihapon milingkod siya ibabaw sa dakong bato, duol sa daub, ug mikanta sa himno, ‘Dali, dali, kamo mga Santos.’ Mao kadto ang balaod sa kampo nga sa higayon nga bisan kinsa nga magsugod og kanta niana nga himno, kaming tanan moapil niya; apan sa unsa nga hinungdan, walay usa nga miapil uban niini nga igsoon. Ang iyang tingog hinay ug maluyahon; ug dihang nahuman na siya, mipasiplat ko sa palibut, ug wala ko motuo nga adunay usa nga naglingkod didto nga wala makahilak. Mikanta siya sa himno sa maanindot gayud kaayo nga paagi, apan sa hinay ug masulub-ong tingog, apan inubanan sa diwa ug inspirasyon sa himno. Pagka sunod buntag among nabantayan nga wala niya giandam ang iyang mga baka; miadto mi sa iyang karomata, ug among nakita nga namatay siya pagka gabii! Nagkalot mi og mabaw nga lubnganan ug mibutang sa iyang lawas sulod niini. Nakahunahuna dayon mi sa bato nga iyang gilingkoran sa miaging gabii dihang siya mikanta:

“Kon mamatay diha sa pagpanaw, 
Maglipay! Maayo!
Kami gawasnon na sa kamingaw;
Kanimo mopuyo.

“Amo dayong giligid kadtong batoha didto sa ibabaw sa dapit isip lapida alang sa iyang lubnganan.”

Akong nabantayan ang mga luha sa mga mata ni Brother Winters. Misugod siya, nga daw may isulti pa siya kanako og dugang, apan nagpanuko siya ug wala na lang. Akong nahibaloan human niana nga dugay nang panahon nga diha siya sa walog gikan sa iyang panimalay gawas sa dakbayan ngadto sa Salt Lake aron mahimamat ang iyang inahan, og nahibalo lamang nga siya, usab, namatay sa wala pa mahuman ang panaw.

Pipila ka tuig ang milabay, samtang ang Agianan sa Tren sa Burlington gitukod agi sa Nebraska ug Wyoming, ang mga enhinyero nakakita og usa ka buok ligid sa karomata nga nalubong sa yuta, diin may gikulit nga pulong, “Winters.” Misulat sila ngadto sa Dakbayan sa Salt Lake, naghisgut kabahin niining nadiskobrehan, ug sila mibalik og pipila ka mga milya ug mabinationg miusab sa linya sa agianan aron dili maagian kadtong dapita, nga nasayud nga mao kadto ang lubnganan sa usa ka pioneer sa Utah. Kami sukad niadto mipabarug, didto, og usa ka gamayng monumento agig handumanan ni Lola Winters; ug, sa usa ka kilid niana nga gamayng monumento, ginama sa granite sa templo, among gikulit ang mga pulong diha sa katapusang bersikulo sa, “Dali, dali, kamo mga Santos.”

Dili gayud nako madungog kini nga awit, dili gayud nako kini mabasa, nga wala ang pagbati sa hilabihang pasalamat ngadto sa akong amahan ug ngadto sa akong inahan, ug ngadto sa liboan niadtong dungganan nga mga lalaki ug mga babaye kinsa mibiyahe agi sa kapatagan. Daghan kanila, nagsige og balik balik, milatas sa kapatagan aron sa pagtabang sa uban, milahutay sa mga kalisdanan sa malipayong paagi, misunod pinaagi sa ilang mga buhat, sa mga pagtulun-an niining dinasig nga himno! Dili gyud ko makahunahuna nila nga dili mobati nga puno sa pagdayeg ug pasalamat, ug mag-ampo ngadto sa Ginoo aron motabang kanako, isip usa sa mga kaliwat nianang dungganan nga pundok, aron magmaunongon, aron magmatinuoron, aron magmatinud-anon sama kanila kaniadto! Sa pagka tinuod, sila mao ang pundok sa mga lalaki ug mga babaye kinsa, samtang ang katuigan moabut ug molabay, angayan sa mas nagkadakong pagdayeg ug pagtahud gikan sa mga tawo sa kalibutan.⁶

Mga Sugyot alang sa Pagtuon ug Panaghisgutan

Unsay buot ipasabut niini nga himno nganha kaninyo? Unsa nga mga leksyon ang atong makat-unan gikan niini nga himno?
Sa unsa nga mga paagi nga kita mga pioneer sa pagkakaron? Unsaon nato sa pagtahud sa kapanulundan nga atong nadawat gikan sa ubang mga pioneer nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw?
Unsaon nato sa pagpalambo og usa ka “masadyaon, malipayong diwa sa pagkamalinawon” bisan pa sa mga kalisdanan?
Palandonga ang mosunod nga mga pangutana gikan ni Presidente Grant: “Ato bang gibati nga, kon kita mamatay, maayo ang tanan? Kita ba nagpakabuhi aron nga kon ang tawag moabut kanato, kita takus sa pagbalik ngadto sa atong Langitnong Amahan, kon kita mobiya niini nga yuta, ug maabi- abi didto? Kita ba nagpakabuhi aron kita mahimong takus sa mga panalangin nga atong nadawat?… Ako ba nagbuhat sa tanan kutob sa akong mahimo alang sa pagbayaw dili lamang sa akong kaugalingon apan sa akong mga isigkatawo usab, ako ba sa tinud-anay usa ka magiyahon nga kahayag ngadto sa mga tawo, tungod sa ehemplo nga akong napakita sa ilang atubangan?”
Ngano nga makatabang man ang makanunayong pagpamalandong sa tumong sa atong mga kinabuhi? Unsay atong mabuhat aron maandam “sa pagbalik ngadto sa atong Langitnong Amahan”?
Unsay atong mabuhat aron sa pagbayaw sa atong mga kaugalingon ug sa uban?

Saints crossing Mississippi River — Niadtong 4 sa Pebrero 1846 daghang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ang mibiya sa Nauvoo, Illinois, mitabok sa Suba sa Mississippi aron sa pagsugod sa ilang panaw ngadto sa Rocky Mountains. Si Presidente Heber J. Grant kanunay nga nagpadayag sa iyang “pagdayeg ug pasalamat” alang sa hugot nga pagtuo niadtong mga pioneer.