Juno rik’in li Kristo
Ka’ajwi’ rik’in li qatiikilal sa’ junjunqal chiru ut li qarahom choq’ re li Jesukristo tooruuq chi wank sa’ junajil.
Jo’ xye li Awa’b’ej Dallin H. Oaks, anajwan domingo re ramos, xtiklajik li Rahil Kutan, li naxk’ut reetalil li rokik li Qaawa’ aran Jerusalen, li rahilal kixk’ul aran Getsemani ut lix kamik chiru li krus wiib’ oxib’ kutan chik chirix a’an, ut lix chaq’al ru waklijik chi yo’yo sa’ li domingo re Paswa. Misachk sa’ qach’ool li k’a’ru kixnumsi li Kristo re xtojb’al qix.1 Ut re naq ink’a’ taasachq chiqu li xnimal xsahil qach’ool naqeek’a sa’ li Paswa naq naqil naq kinumta sa’ xb’een li muqleb’aal ut kixk’e li maatan re li wakliik chi yo’yo qe.
Li q’ojyin rub’elaj lix yalb’al rix ut li k’ehe’k chiru li krus, li Jesus kitz’aqon rik’ineb’ lix apostol sa’ jun li wa’ak sa’ li Paswa Judio. Sa’ xraqik li wa’ak a’an, sa’ li loq’laj tij, li Jesus kitz’aaman chiru lix Yuwa’ rik’ineb’ li aatin a’in: “At inSantil Yuwa’, rik’in xwankil laa k’ab’a’ chawileb’ [lin apostol] li xak’eheb’ we, re naq junaqeb’ a’an jo’ naq juno laa’o chiqib’il.”2
Chirix a’an, rik’in q’unal, li Kolonel kixnimob’resi lix tz’aam re ajwi’ xjultikankileb’ chixjunileb’ li neke’paab’an:
“Moko ka’aj ta wi’ chirixeb’ a’in nintijok, chirixeb’ aj b’an wi’ li te’paab’anq we sa’ xk’ab’a’ li raatineb’;
“Re naq junaqeb’ ta chixjunileb’; jo’ naq laa’at, at inYuwa’, wankat wik’in ut laa’in aawik’in, re naq junaqeb’ ta ajwi’ a’an qik’in.”3
Wulak chi wank chi junaj a’an jun na’leb’ najultikaman junelik sa’ lix evangelio li Jesukristo ut naq li Dios naraatinaheb’ li ralal xk’ajol. Chirix li tenamit Sion sa’ chaq lix kutankil laj Enok, nayeeman naq “junajeb’ xch’ool ut junajeb’ xk’a’uxl.”4 Sa’ li Ak’ Chaq’rab’ tz’iib’anb’il resileb’ li xb’eenil aj santil paab’anel re lix najteril Iglees li Jesukristo, “Lix k’ihaleb’ laj paab’anel junajeb’ li xch’ool, junajeb’ li raam.”5
Sa’ li qakutankil, li Qaawa’ kixye, “Ninye eere, junajaqex, ut wi ink’a’ junajex, moko wehex ta.”6 Sa’ xyanq li k’a’ru kixye li Qaawa’ k’a’ut naq eb’ li santil paab’anel aran Misuri ink’a’ ke’ru chixk’ojob’ankil Sion natawman naq “moko ke’wan ta sa’ junajil jo’ chanru li junajil li teneb’anb’il xb’aan xchaq’rab’il li choxahil awa’b’ejihom.”7
Naq li Dios nanumta sa’ xch’ooleb’ ut xk’a’uxleb’, nayeeman naq li kristiaan “junajebʼ naq keʼwan, ralal xkʼajolebʼ li Kristo.”8
Naq li Kolonel waklijenaq chi yo’yo kixk’ut rib’ chiruheb’ li najter tenamit re lix Hu laj Mormon, kixye naq junxil chaq kiwan li wech’ink-ib’ sa’ xyanqeb’ li kristiaan chirix li kub’iha’ ut wan chik xkomon li na’leb’. A’an kixtaqla:
“Maajun wech’ink-ib’ taawanq sa’ eeyanq, jo’ wanjenaq junxil; chi moko taawanq li wech’ink-ib’ sa’ eeyanq chirix li jar raqal re lin tzol’leb’, jo’ wanjenaq junxil.
“Xb’aan naq chi yaal, chi yaal, ninye eere, ani wan rik’in li musiq’ej re wech’ok-ib’, a’an moko we ta, re b’an laj tza, a’an xyuwa’il chixjunil li wech’ok-ib’.”9
Sa’ li ruchich’och’ a’in b’ar wi’ xiikil li wech’ink-ib’, chan ru naru natawman li junajil, sa’ li Iglees, b’ar wi’ tento naq wanq “jun ajwi’ chi Qaawa’, jun chi paab’aal, jun chi kub’iha’”?10 Laj Pablo naxk’ut chiqu chanru:
“Jo’k’ihalex li ak kub’enaq eeha’ re li Kristo, xetiqib’ eerib’ rik’in li Kristo.
“Maak’a’ chik aj Judio chi moko aj Griego; maak’a’ chik aj loq’b’il k’anjel chi moko aj ach’ab’anb’il k’anjel; maak’a’ chik winq chi moko ixq, xb’aan naq chejunilex laa’ex junex aj chik rik’in li Kristo.”11
Jwal jalano chi us ut wan naq jwal naqaka’pak’ali qib’ sa’ li qana’leb’ re ta raj naq toowulaq chi wank sa’ junajil sa’ junaq chi na’leb’ malaj rub’el junaq chik k’ab’a’ej. Kajwi’ rik’in li Jesukristo naru nokowulak chi wank chi junajil chi yaal.
Li wulak chi wank sa’ junajil rik’in li Kristo nak’ulman yal rik’in li junjunq—natikla qik’in chiqajunjunqal. Wan qajunxaqalil re tib’ ut musiq’ej, ut wan naq moko sa ta naqak’am qib’ qajunes qib’. Jo’ kixye laj Pablo:
“Sa’ lin ch’ool sa’ li waam ninsaho’ rik’in xchaq’rab’ li Dios;
“A’b’anan naweek’a jun chik li chaq’rab’ sa’ li woq sa’ li wuq’ [re lin junxaqalil] yoo chixxik’b’al rilb’al lix chaq’rab’ lin k’a’uxl ut nikinxk’e rub’el xwankil lix chaq’rab’ li maak wan wik’in.”12
Li Jesus ajwi’ kiwan xtib’el ut xmusiq’. A’an kiyale’ rix; a’an naxtaw ru chixjunil; a’an naru nokoxtenq’a chixtawb’al li junajil chiqib’il qib’.13 Jo’kan ut, naq naqasik’ li saqen ut li rusilal li Kristo, naqak’e xwankil li qamusiq’—ut li Santil Musiq’ej—sa’ xb’een li tib’elej. Ut naq naqak’ul li sachk, li Kristo naxk’e qe li maatan re li jalb’a-k’a’uxlej ut qahoonal re xyalb’al wi’chik rik’in lix tojb’al rix li maak xb’aan.
Wi chiqajunilo, sa’ junjunqal, “naqatiqib’ qib’ rik’in li Kristo,” toj aran taawanq qoyb’enihom chi wulak chi wank sa’ junajil, jo’ kixye laj Pablo, “lix tz’ejwal li Kristo.”14 “Xtiqib’ankil qib’ rik’in li Kristo” naraj ajwi’ naxye xk’eeb’al li “xb’een ut xnimal ru chaq’rab’”15 sa’ xb’een na’ajej ut jo’ xnimal ru qateneb’ankil, ut wi naqara li Dios, too’ab’inq chiruheb’ lix taqlahom.16
Li junajil rik’ineb’ li qas qiitz’in sa’ xtz’ejwal li Kristo naniman naq noko’ab’in chiru li xkab’ taqlahom—li naxk’am rib’ rik’in li xb’een—xraab’aleb’ li qas qiitz’in jo’ naq naqara qib’ laa’o.17 Ut nink’oxla naq taqataw raj jun junajil li tz’aqal wi’chik re ru sa’ qayanq wi noko’ab’in chiru lix taqenaqil ut loq’laj na’leb’ li Kolonel, a’ li xkab’ taqlahom—xraab’al qib’ chiqib’il qib’ moko ka’aj ta wi’ chan ru naqara qib’, jo’ b’an naq a’an kooxra.18 Li na’leb’ a’in, a’an naq “li junjunq chi winq yooq chixsikʼbʼal xchaabʼilal li ras riitzʼin, ut chixbʼaanunkil chixjunil li kʼaʼaq re ru chi junaj ru lix saʼ li ru saʼ lix loqʼal li Dios.”19
Naq kixch’olob’ chan ru natawman li tuqtuukilal ut li junelikil junajil, li Awa’b’ej Marion G. Romney, li kik’anjelak jo’ aj tenq’ aj k’ehol na’leb’ sa’ li Xb’eenil Awa’b’ejil, kixye:
“Wi jun ajwi’ li kristiaan naxkanab’ rib’ sa’ ruq’ laj Satanas ut na’ok chixk’anjelankil li k’a’ru re tib’elej, li yalok q’e a’anaq rik’in rib’ xjunes. Wi wiib’eb’ li kristiaan, li yalok q’e a’anaq rik’in rib’ xjunes ut rik’in li jun chik. Wi naab’aleb’ li kristiaan, li kristiaanil [tixq’ol] li ruuchinihom li xnimal ru choqink ut wech’ink. Wi a’aneb’ laj jolominel re li tenamit li neke’xkanab’ rib’, taawanq wech’ink-ib’ sa’ chixjunil li ruchich’och’.”
Li Awa’b’ej Romney kixye ajwi’: “Jo’ naq li tib’elej juntaq’eet xwanjik, jo’kan ajwi’ nak’ulman rik’in li evangelio re tuqtuukilal. Wi jun winq naxyu’ami, taawanq xtuqtuukilal. Wi wiib’eb’ li winq neke’xyu’ami, te’wanq xtuqtuukilal, ut te’wanq sa’ tuqtuukilal chirib’ileb’ rib’. Wi chixjunileb’ li kristiaan neke’xyu’ami, chixjunileb’ te’wanq xtuqtuukilaleb’. Ut naq wankeb’ naab’aleb’ li tenamit li yookeb’ chixyalb’al xsahil li ruuchinihom li Musiq’ej re xb’eresinkil li ruchich’och’, toja’ ut naq, ut toj aran, li yib’ aj tambor tixkanab’ eek’ank ut eb’ li taqsinb’il t’ikr re li pleetik te’xokmanq. … (Chi’ilmanq Alfred Lord Tennyson, “Locksley Hall,” The Complete Poetical Works of Tennyson, ed. W. J. Rolfe, Boston: Houghton-Mifflin Co., 1898, p. 93, lines 27–28.)”20
Naq“naqatiqib’ qib’ rik’in li Kristo,” naxtuqub’ ru li qach’a’ajkilal, lix jalanil qana’leb’, ut li yalink-u, malaj ut neke’qakanab’ chi tz’eqtz’o. Sa’ li resilal li Iglees naqataw jun reetalil re chan ru naru naqakanab’ li jachink-ib’. Li Elder Brigham Henry Roberts (li nawb’il chaq ru jo’ laj B. H. Roberts), kiyo’la aran Inglaterra sa’ 1857 ut kik’anjelak jo’ komon sa’ li Xb’een Molam re li Setenta—li naqanaw ru anajwan jo’ li Awa’b’ejil re li Setenta. Li Elder Roberts kixkol rix li evangelio k’ojob’anb’il wi’chik ut li Iglees sa’eb’ li hoonal ch’a’aj ru.
A’b’anan, sa’ 1895, li wech’ink-ib’ kixk’e sa’ xiwxiw lix k’anjel li Elder Roberts sa’ li Iglees. B. H. kiwan choq’ aj k’ehol uuchil naq jun li ch’uut kixtz’iib’a li constitucion re Utah naq ki’ok choq’ estado. Chirix a’an ki’ok chi tz’aqonk re wulak sa’ li congreso re Estados Unidos, a’b’an ink’a’ kixye resil chi moko kixpatz’ xliceens re li Xb’eenil Awa’b’ejil. Li Awa’b’ej Joseph F. Smith, aj tenq’ aj k’ehol na’leb’ sa’ li Xb’eenil Awa’b’ejil, kixwech’ rix laj B. H. sa’ jun ch’utam re li tijoneli xb’aan li k’a’ru kixb’aanu. Li Elder Roberts kitz’eqok ut kireek’a naq li tz’eqok a’an, kichal ajwi’ xb’aan li raatin li Awa’b’ej Smith. Sa’ junjunq li raatin, kiwech’in chirixeb’ laj jolominel sa’ li Iglees. Ut kixkanab’ k’anjelak sa’ li Iglees. Sa’ jun ch’utam sa’ li santil ochoch re Lago Salado rik’in li Xb’eenil Awa’b’ejil ut lix Molameb’ li Kab’laju, laj B. H. toj ink’a’ kiraj xk’ulub’ankil li k’a’ru ink’a’ us kixb’aanu. Chirix chik a’an, “li Awa’b’ej [Wilford] Woodruf kixk’e [re li Elder Roberts] oxib’ xamaan re naq tixtz’il rix li yoo chixb’aanunkil. Wi ink’a’ tixjal xk’a’uxl, taaraqman lix k’anjel jo’ jun Setenta.”21
Sa’ jun chik ch’utan chirix a’an rik’ineb’ li apostol Heber J. Grant ut Francis Lyman, sa’ xtiklajik maak’a’ naraj xk’ulub’ankil laj B. H., a’b’an sa’ xraqik, li rahok ut li Santil Musiq’ej ke’numta. Ke’nujak li xsa’ ru rik’in xya’al ru. Sa’ wiib’aleb’ li apostol ke’xnaw xsumenkil li ch’a’ajkilal ut li hob’leb’ nareek’a laj B. H., ut ke’el aran rik’in jun musiq’ej aj tuqub’anel. Wulajaq chik eq’la, chirix tijok, li Elder Roberts kixtaqla jun ch’ina esil reheb’ li Elder Grant ut Lyman b’ar wi’ naxye naq kawresinb’il chik re naq tixch’utub’ wi’chik rib’ rik’ineb’ lix komon.22
Naq kixjunaji rib’ rik’in li Xb’eenil Awa’b’ejil chirix chik a’an, li Elder Roberts kixye, “Xinsik’ li Qaawa’ ut xink’ul insaqen ut inb’eresinkil rik’in lix Musiq’ re naq tinkanab’ wib’ rub’el xwankil li Dios.”23 Chi eek’asinb’il xb’aan lix rahom choq’ re li Dios, laj B. H. Roberts toj kik’anjelak chi tiik sa’ li Iglees jo’ aj jolominel toj sa’ roso’jik lix yu’am.24
Li na’leb’ a’an naxk’ut ajwi’ chiqu naq li junajil moko naraj ta naxye naq li junjunq tixb’aanu li k’a’ru naraj malaj chan ru naraj. Moko tooruuq ta chi wank sa’ junajil wi ink’a’ naqayal qaq’e sa’ jun ajwi’ li ajom. Naraj naxye, jo’ kixye laj B. H. Roberts, xkanab’ankil qib’ rub’el lix wankil li Dios. Laa’o li jalan jalanq xcha’al xtib’el li Kristo, li jalan jalanq k’anjel neke’xb’aanu sa’ jalan jalanq hoonal—li qaxik, li xsa’ qu, li qajolom, li quq’, li qoq—a’ut a’aneb’ jun ajwi’ chi junxaqalil.25 Jo’kan naq li qajom a’an “naq maak’a’aq jachok-ib’ sa’ li tz’ejwalej, chixjunileb’ b’an li cha’alej te’xtenq’a rib’ chirib’ileb’ rib’.”26
Li junajil ink’a’ naraj naq juntaq’eet li taqab’aanu, naraj b’an naq toowanq sa’ chaab’ilal. Naru neke’wan li qaam chi chapchookeb’ sa’ rahok, wank sa’ jun ajwi’ li paab’aal ut tzol’leb’, ut toj chi jo’kan maare jalan li naqak’oxla chirix li ch’uut aj b’atz’unel nawulak chiqu, li politica, li qajom ut chan ru xtz’aqob’resinkileb’ ru, ut yalaq k’a’ chik ru. A’b’anan, maajun wa naru naqawech’i qib’ rik’in josq’il malaj rahil ch’oolej. Li Kolonel kixye:
“Xb’aan naq chi yaal, chi yaal, ninye eere, ani wan rik’in li musiq’ej re wech’ok-ib’, a’an moko we ta, re b’an laj tza, a’an xyuwa’il chixjunil li wech’ok-ib’, ut a’an nareek’asiheb’ xch’ool li winq re te’wech’oq rik’in josq’il chirib’ileb’ rib’.
“Kʼehomaq reetal, moko aʼin ta lin tzolʼlebʼ, reekʼasinkil xchʼoolebʼ li winq rikʼin josqʼil chiribʼilebʼ ribʼ; aʼin bʼan lin tzolʼlebʼ, naq taakʼeheʼq xraqik xkomon li kʼaʼaq re ru aʼan.”27
Jun chihab’ chaq li Awa’b’ej Russell M. Nelson kitz’aaman chiqu rik’in li aatin a’in: “Maajun qe naru tixmineb’ ru li ninqi tenamit, chi moko li qas qiitz’in, chi moko li qajunkab’al. A’b’anan naru taqab’eresi qib’. Nekexinb’oq anajwan, ex was wiitz’in, naq teeraqeb’ li pleet li yookeb’ sa’ lee ch’ool, lee rochoch, ut lee yu’am. Isihomaq chixjunil lee rajom re rahob’tesink—maare a’an li josq’il, li yib’ ruhil aatin, malaj xkaqal eech’ool chirix li ani xrahob’tesink eere. Li Kolonel kooxtaqla chixsutq’isinkil lix k’atq li qe [chi’ilmanq 3 Nefi 12:39], chixraab’aleb’ li xik’ nokohe’ril, ut chi tijok chirixeb’ li neke’b’aanunk maa’usilal qe [chi’ilmanq 3 Nefi 12:44].”28
Ninjultika wi’chik naq ka’ajwi’ rik’in li qatiikilal sa’ junjunqal chiru ut li qarahom choq’ re li Jesukristo tooruuq chi wank sa’ junajil—jun qik’in qib’, jun sa’ li qochoch, jun sa’ li Iglees, ut rik’in xnumik li hoonal, jun sa’ Sion, ut aajel wi’chik ru, jun rik’in li Yuwa’b’ej ut li Alalb’ej ut li Santil Musiq’ej.
Ninsutq’i wi’chik rik’in li k’a’ru kik’ulman sa’ li Rahil Kutan ut lix q’axom ru laj Tojol qix. Lix waklijik chi yo’yo li Jesukristo naxch’olob’ xyaalal lix choxahilal ut naq a’an kinumta sa’ xb’een chixjunil. Lix waklijik chi yo’yo naxch’olob’ xyaalal naq, wi junajo rik’in a’an sa’ sumwank, naru ajwi’ nokonumta sa’ xb’een chixjunil ut toowulaq chi wank chi jun. Lix waklijik chi yo’yo naxch’olob’ xyaalal naq, sa’ xk’ab’a’ a’an, lix maak’a’il li kamk ut li junelik yu’am tz’aqal yaaleb’.
Chiru li eq’la a’in, ninch’olo’ xyaalal naq lix waklijik chi yo’yo tz’aqal kik’ulman ut chixjunil chik li wan rilom rik’in a’an, sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.