Mataupu 21

O Le Galuega Sili Lava e Tasi

“O fevesiaiga o le taua ua mafua ai le feita o tagata,” na tusi atu ai aposetolo Orson Pratt ma Erastus Snow ia Polika Iaga i le tautotogo o le 1861. O vaegaau o loo lesitala, toleni, savavali, ma taula’i atu faatasi mo le feteenaiga matautia. Ma o le a oo mai le taimi o le a tatau ai i tagata uma oi Matu po o Saute ona o latou tau foi.”¹

O le tula’i ese o South Carolina mai le Iunaite Setete ua faatupu ai le sosolo o fouvalega i Saute atoa. I masina na sosoo ai, e toasefulu isi setete i saute sa tuua le malo, ma sa tauautago le malo o le I. S. e faamalosia ana nofoaga o le militeli. Peitai, sa vave ona osofa’ia e malosiaga mai Saute ia nofoaga militeli uma vagana ai nofoaga sili ona malolosi, ma sa valaauina e Peresitene Abraham Lincoln le fitusefululima afe fitafita e faamutaina le fouvalega. Sa le i umi ae faamaonia le le lava o le malosi e taulimaina ai le faalavelave.²

Sa vaai pea e Orson le feteenaiga o faateteleina talu ona malaga i sasae i laua ma Erastus i le tautoulu e vaaia le misiona i sasae. I le avea o se faifeautalai talavou i vaitau o le 1830, sa tauave e Orson i lana taga se kopi o valoaga a Iosefa Samita i le taua, lea sa ia faitauina i nisi taimi i au paia. O le toatele lava o tagata sa manatu e leai se aogā i le taimi lena, ae ua i ai nei se aafiaga ese.³ Sa faitauina e Orson le faaaliga faalauaitele ma faatulaga loa lona lolomiina ma faasalalauina i le New York Times.⁴ Sa faasalalauina foi e isi nusipepa le valoaga.

“Pe e le o i ai ea se perofeta i lo tatou lotolotoi?” sa fesili ai se tasi nusipepa i Philadelphia lea sa lolomiina le faaaliga. “E tusa ma se vaaiga i o tatou faafitauli i le taimi lenei, o lenei valoaga e foliga o loo agai i luma lona faataunuuina, pe o Joe Samita o se tagata pepelo pe leai.”⁵

A o faatulagaina vaegaau a Matu ma Saute mo le taua i le va o tagata, sa taloina e faifeautalai i lalo o Orson ma Erastus ia le Au Paia i le itu i sasae e faapotopoto i Siona. Sa saili e ta’ita’i o le Ekalesia ia vaipanoa uma o aai ma nuu tua mo tagata o le Au Paia o e sa sē ese mai le lafu ma tauanauina i latou e toe foi mai.⁶

Sa matuā maoa’e le tali mai. E tusa e afe le Au Paia mai Philadelphia, Niu Ioka, ma Boston sa malaga i se nofoaafi mo Florence ia Iuni. “O le umi ia toe mamafa o le nofoaafi,” sa lipoti mai ai Orson ia Polika, “lea sa manaomia ai ni afi se lua mo le tosoina atu.” E limaselau tagata o le Ekalesia mai setete i le ogatotonusisifo sa amata foi ona savavali agai i sisifo ma isi i taavale solofanua.⁷

Ae o nei malaga matuā toatele sa le na’o tagata Amerika. Sa malaga mai i sisifo le Au Paia i luga o le Sami Atalani i aofaiga tetele i le tautotogo o le 1861. I le tausaga na muamua atu, sa valaauina ai e le Au Peresitene Sili ia Siaosi Q. Kanona e faatasi atu ia Amasa Laimani ma Salesa Risi e pule faamalumalu i le misiona a Peretania ma faatonutonu faigamalaga tetele e o ese atu.⁸ I lena vaitau, sa latou auina atu ai Au Paia e lua afe mai Europa ma Aferika i Saute agai i Siona.

Nai lo le saunia o taavale toso ma sapalai mo le tele o tagata malaga o ē e le i mafai ona totogi o latou pasese mo Iutā, sa auina atu e le Ekalesia taavale solofanua ma le afe fitu selau povi poa—o le tele lava o na mea sa foa’i mai e uarota i Iutā—i le Vaitafe i Misuri. O le Au Paia lima vaivai sa vaevaeina i latou i ni vaega taavale toso e povi se fa e ta’ua o le “alu ma toe foi mai” ia sa avatua i latou i Iutā i le pasese matuā maualalo lava o le sefulufa talā mo tagata matutua ma le fitu talā mo tamaiti.⁹

I le taimi lea, sa tuufesili tagata o le atunuu atoa pe faamata e tumau Iutā i le Faatasiga, pe auai faatasi ma le aufouvale i Saute, pe faatuina se malo tutoatasi. E toatele le Au Paia sa latou tuuaia lava le mālō o le Iunaite Setete mo le lē toe tauia mai o a latou mea uma sa leiloloa ma faaleagaina ia na latou puapuagatia ai i Misuri ma Ilinoi. Sa latou lē fiafia foi i tagata ofisa sa tofia e le mālō, le i ai o le vaegaau i Iutā, ma le tetee o le Konekaresi e avatu ia Iutā le tulaga faasetete.¹⁰

Ae sa talitonu Polika Iaga o le auala sa’o mo Iutā o le nonofo i le atunuu, e tusa lava po o a ana aiaiga faasaga i le Au Paia. “E le o tula’iese Iutā,” sa ia faamautinoa atu i aufai tulafono i Sasae, “ae o loo mautū mo le Faiga Faavae ma tulafono o le tatou atunuu fiafia sa i ai muamua.”¹¹

---

In ua amata le taua faalelotoifale i Sasae, sa faifai pea le oo mai i le meli i sisifo o lipoti e uiga i taua faamaligi toto. O nei tala faanoanoa sa ta’u mai e uiga i le fia selau, o nisi taimi e fia afe le toatele o tagata maliliu.¹² O nisi tagata i le Ekalesia sa talitonu sa faasalaina e le Atua le Iunaite Setete mo lona taulimaina o le Au Paia.¹³

Na’o ni nai tagata o le Au Paia sa o atu i sasae e auai i le taua, ae o le toatele o tagata o le Ekalesia sa fiafia e nonofo i Iutā e atiina ae Siona. I lena taumafanafana, sa fuafua ai Polika Iaga e toe tatala le faavae o le malumalu, lea sa tanumia talu le malagaese i saute, ma amata ona fausia puipui o le malumalu. Sa ia faasilasila atu foi se fuafuaga, ua amata ona faatinoina, o le fausia o se falefaafiafia tele i ni nai poloka mai le nofoaga o le malumalu.¹⁴

E ui sa i ai lava le fale faafiafia laitiiti a le aai sa faaaogaina mo tala faatino, ae sa finagalo Polika i se fale faafiafia o le a musuia ai mafaufau ma manatunatuga mamao o le Au Paia. Sa i ai se auala sa mafai ai e tala faatino ona aoao atu ma lagona ai e tagata le faagaeetia ia sa lē mafai ona faia e lauga. O le i ai foi o se fale faafiafia tele maoae i le Aai i Sate Leki o le a faaali atu ai i tagata asiasi mai o le Au Paia o ni tagata faaaganuuina ma matuā lelei tele, e ta’u sesēina ai foliga lē lelei o le Au Paia i totonu o le tele o nusipepa.¹⁵

O le manatu e fausia se fale faafiafia tele sa oo mai ia Polika i le amataga o lena tausaga. Sa auai atu i laua ma Hipa Kimball i se tala faatino sa faia i le fale o le aiga o Bowring, o ē sa faatuina i le fola autū o le latou fale se tulaga laitiiti mo tala faatino. O Enele ma Mariana Bowring o ni sui auai o le Faalapotopotoga o Tala Faatino a Mechanics, o se kamupani e faia tala faatino sa aofia ai le toatele lava o le Au Paia mai Peretania, e aofia ai ma nisi o paionia sa malaga mai i taavale toso. O Mariana lava ia sa o mai i sisifo ma lana tama teine, o Emili, i le vaega taavale toso a Matini.

Sa faafiafiaina Polika ma Hipa i le faatinoga i le fale faafiafia o le au Bowring, ma sa toe foi mai i le afiafi na sosoo ai ma o la aiga e auai i se isi foi tala faatino.¹⁶ Sa le i umi ae fautuaina e Polika le tuufaatasia o le Faalapotopotoga o Talafaatino a Mechanic ma se isi foi kamupani e faatinoina tala, o le Faalapotopotoga o Talafaatino a Tesareta, ma le fausiaina o se fale faafiafia sili atu le telē ina ia mafai ai e le toatele o le Au Paia ona faafiafiaina i faafiafiaga sili ona lelei i le teritori.

E ui sa talitonu Polika i le tāua o le galue, ae sa ia faamalosiauina foi le Au Paia e malolo ma fiafia i le olaga. “E tatau ona maua e tagata faafiafiaga,” sa ia folafola ai. Sa ia talitonu o mea faafiafia ma le faamalositino faaletino sa tāua i le tino ma le agaga.¹⁷

Ina ia totogi mo le fale faafiafia, sa liliu mai e Polika tupe mai se poloketi faufale sa taofia, o le Fale Faasaienitisi a Fitugafulu.¹⁸ Sa maua foi e le poloketi o le fale faafiafia ni tupe faaopoopo i lena taumafanafana ina ua toe faatonuina vaegaau a le Autau I.S. sa i Cedar Valley e toe foi i sasae e tau i le Taua Faalelotoifale. A o le i malaga ese atu fitafita, sa auina atu e Polika ia Ailama Clawson, le toalua o lona afafine ma o le pule foi o le fale faafiafia fou, e faatau mai nisi o u’amea a le vaegaau, o lafumanu, o meaai mamago, ma isi mea e mafai ona maua i ni tau fetuunai. Sa toe faatau atu e Polika nei mea i se tau maualuga atu e faatupe ai le fausiaina o le fale faafiafia .¹⁹

Ia Aokuso 5, sa asia e le Au Peresitene Sili ma a latou failautusi le nofoaga mo le fausiaina o le fale faafiafia tele. A’o savali mai i lalo ma le taavale, sa iloiloina e Polika ma Hipa le maa o le faavae. “E foliga mai o maa o ni ituaiga e matuā mautū ma umi le lelei,” sa fai atu ai Hipa.

Sa auai le finagalo o Polika. “Ou te mana’o ou te vaai atu o i ai ni fausaga o ni fale o loo faia i taimi uma.”²⁰

I vaiaso ma masina na sosoo ai, sa vave lava ona tula’i mai le fale faafiafia.²¹ I lo latou lē malamalama ai i le faaeteete o fuafuaga o loo faia i tua atu o mea o loo vaaia faapea le telē atu ma le faigata o le malumalu, sa tala faanoanoa ai nisi tagata faapea ua sili atu ona faagesegese le fausaga o le maota o le Alii nai lo o le fale faafiafia. Faato’ā amata lava e tagata faigaluega ona eli i luga le faavae sa tanumia o le malumalu faapea le tipiina o poloka o le maa pa’epa’e lapopo’a i se nofoaga tipi maa e luasefulu maila i saute. Aisea na faaalu ai e le Au Paia le tele o le taimi ma tupe i le fauina o se fale faafiafia a e le i fauina lava le maota o le Alii?²²

E le i faapopoleina Polika ia latou faatu’iese. E le i finagalo o ia e faatopetope galuega o le malumalu, ma sa le i popole o ia i le tau o le fausaga—o le mea taua o le lelei ona faia. A o le i tanumia le faavae o le malumalu i le 1858, sa le i faatutuina lelei maa e tagata faigaluega, ma sa ono aafia gofie ai le faavae maaoneone i le ta’ei i lalo o le mamafatū o le malumalu.²³ Na mae’a loa ona toe eliina i luga le faavae, sa ia faagalulue loa le aufaigaluega i le toe faaleleia o maaoneone ma toe suia ni maa sa lē mafai ona toe faaleleia i ni maa papa’e mai le nofoaga tipi maa.

“Fai se galuega lelei i le malumalu lenei,” sa ia ta’u atu i le fomeni o le malumalu. Sa manao o ia ia faaalu le taimi o le aufaigaluega e faia ai ia sa’o. “Ou te fia vaai i le malumalu ua fausia i se auala o le a mafai ai ona tumau i le Meleniuma atoa,” sa ia folafola atu. E le na o le pau lea o le malumalu o le a tatou fausia. O le a faitau selau malumalu o le a fausia ma faapaiaina i le Alii.”²⁴

Sa tatalaina le Fale Faafiafia o Sate Leki ia Mati 6, 1862, mo se sauniga faapitoa o le faapaiaga faatasi ma se tatalo ma saunoaga mai ta’ita’i o le Ekalesia. Ina ua mae’a, sa faatinoina loa e le kamupani a le fale faafiafia se tala malie sa ta’ua O le Mitamitaga o le Maketi. I le lua po mulimuli ane, sa tatalaina loa faitotoa o le fale faafiafia i tagata lautele. E faitau selau tagata, o e sa naunau e maua ni nofoa, sa tumutumu i fafo o le fale faafiafia i le lua itula a o le i faia le faafiafiaga. Ina ua sisi ae le pupuni, sa leai ma se nofoa avanoa i le fale atoa.

O le fiafia tele o le Au Paia i le fale faafiafia sa faamalieina ai Polika. “O seoli e matuā mamao lava mai ia i tatou, ma e lē mafai lava ona tatou taunuu ai iina, se i vagana ua tatou suia o tatou ala,” sa ia folafola atu i le taimi o faafiafiaga, “auā o le auala o loo tatou tuliloaina nei e taitai atu i le lagi ma le fiafia.”²⁵

---

I le aso 5 o Me, sa maua ai e Siaosi Q. Kanona se uaealesi lē mautonu mai le Aai o Sate Leki. Sa i ai o ia i totonu o le ofisa i Livapulu o le misiona a Peretania ma Europa, lea sa ia auauna ai o se peresitene mo le tausaga ma le afa ua mavae.

“Faatasi atu ma le Sui o le Senate o Hupa Uosigitone,” sa ta’uina mai i le uaealesi. “Me luasefulu-lima.”

Sa gatete atoa le tino o Siaosi, ma sa aapa atu e pipii i se laulau lata ane e faasagatonu ai lana tū. Sa tau lē mafai ona mānava. Ua toe tupu foi, ua oo mai foi se valaauga mai le Aai o Sate Leki ua matuā faate’ia ai o ia. Ma o le nenefu o lenei valaauga sa sili ai ona matuā faate’ia tele o ia. Aisea na manaomia ai o ia i Uosigitone, DC?²⁶

Sa iloa e Siaosi o lea sa faato’ā uma lava ona toe tusia e le vaega faaupufai a le teritori a Iutā se isi foi talosaga mo le tulaga faasetete mo le Konekaresi a le Iunaite Setete. O lona uiga e toalua sui o le senate e tofia e o atu i le Konekaresi e fai ma sui o le setete o loo talosaga ma uunai atu le talosaga. Sa foliga mai le uaealesi o loo faapea mai o Viliamu Hupa, o lē sa fai ma sui muamua o Iutā i le Konekaresi, o se tasi lea o sui o le senate.²⁷ Po ua tofia ea Siaosi e fai ma le isi?

Sa i ai ia Siaosi se naunautaiga i faiga faaupufai. A o tamaitiiti, sa maua sona faamanuiaga na folafola mai ia te ia o le a i ai se aso e tulai mai ai i se tulaga tāua i le mālō. Ae e ui lava sa manao o ia e fai ma sui o Iutā i le Konekaresi, sa ia tuuesea lea naunautaiga ia te ia, ina nei tei ua manaomia ia e ta’ita’i o le Ekalesia i Uosigitone mo se isi mafuaaga.²⁸

Talu ai nei, sa faailoa mai ai e Justin Morila, o se tasi o Sui o le Maota o le Iunaite Setete, se tulafono i le Konekaresi o le a faasāina ai le toatele o āvā, po o le faaipoipo i le sili atu i le tasi le āvā i le taimi e tasi, i teritori uma o le I.S.²⁹ Atonu sa manaomia e le Au Paia ia Siaosi e uunaia la latou aiā tatau e ola ai pea i le faia o āvā e toatele. Afai e pasia, o le a ta’usalaina ai e le tulafono a Morila ia Siaosi ma isi o le Au Paia o e sa faia āvā e toatele. O le a faatapulaaina ai foi le aafiaga o le Ekalesia i Iutā i le faamutaina lea o le aofaiga o fanua e mafai ona ia pulea.³⁰

I le aso sa malaga ese ai Siaosi, sa ia faamanuiaina lona toalua o Elisapeta ma lona afafine, o Georgiana, lea sa fanau a o i ai le ulugalii i Egelani. Sa le i soifua maloloina lelei uma Elisapeta ma le pepe e mafai ai ona malaga ma ia, o lea sa faatuatuaina ai e Siaosi le tausiga o i laua e a latou uo i Egelani a o toesea o ia.

Ina ua taunuu o ia i le Iunaite Setete i le lua vaiaso mulimuli ane, sa ia iloa ai e moni lava sa tofia o ia e auauna faatasi ma Viliamu Hupa i le Senate pe afai e taliaina le talosaga mo le tulaga faasetete. O lea tofiga e le i faapea na maua ai e i laua se pule aloaia, ae sa mafai ona la taumafai e faatalitonu le aufaitulafono e palota tetee i le pili a Morila lea e tetee i āvā e toatele ma talia ai le talosaga a Iutā e avea ma se setete.³¹

Ia Iuni 13, sa asiasi ai Siaosi ma Viliamu ia Peresitene Abraham Lincoln, ma le faamoemoe e maua lana lagolago mo la laua talosaga. Sa manatu Siaosi o le a maua atu le peresitene o foliga vaivai ma lelavā i le mavae ai o le sili atu ma le tausaga o le taua faalelotoifale, ae sa talanoa fiafia ma fai tala malie ia Lincoln i se auala faaleuo. O ia o se tagata umi, faatauvaa ma sana soesā i ona foliga ma lima uumi vale. Sa ia faalogo ma le toto’a a o faatū atu e Siaosi ma Viliamu le la mataupu mo le tulaga faasetete, ae na te le i folafola atu sana lagolago mo le la talosaga.³²

Sa tuua e Siaosi ma Viliamu le Fale Pa’epa’e ma le lē fiafia. O le latou feiloaiga sa pei lava o isi talanoaga sa faia foi ma isi tagata o vaega faaupufai i Uosigitone. O le toatele lava o tagata faitulafono sa foliga e mafaufau-tatala e uiga i le faasetete o Iutā, ae sa lei naunau i latou e folafola atu a latou palota. I le talitonu ai o ni nai tagata faitulafono e le mafai ona latou lagolagoina le faasetete o Iutā ina ua maea ona palota mo le tulafono e faasā ai le tele o āvā, sa latou le mananao foi e tuuina atu le tulaga faasetete ia Iutā sei vagana ai e faasāina i a latou faiga faavae le toatele o āvā.³³

O le loto tiga tele e mafua i le toatele o e na maliliu i Mountain Meadows sa taofia ai foi nisi tagata mai le lagolagoina o le Au Paia ma la latou talosaga mo le tulaga faasetete.³⁴ E tusa o se tausaga talu ona faia le lipoti a Ioane D. Lee e uiga i le maliliu ai o tagata, sa iloa ai e le au su’esu’e a le Ekalesia e faapea o Ioane ma isi tagata o le Ekalesia sa aafia ai i le osofa’iga. I se taimi puupuu mulimuli ane, sa taitaia ai foi e tagata ofisa a le mālō sa latou lava foi suesuega. Sa latou taumafai e aumaia Ioane D. Lee, Isaako Haight, Ioane Higbee, ma isi i le faamasinoga, ae e leai ni molimau sa tulai mai e molimau tetee ia i latou. Peitai, sa maua e le au su’esu’e ia teineiti e sefulutasi ma tamaiti e toaono o ē sa sao mai i le osofa’iga, ma faafoi i latou i o latou aiga ma uo i le taumafanafana o le 1859.³⁵

Sa faamoemoe Siaosi ma Viliamu o lo la finafinau e maua le lagolago mo le talosaga o le la faatupuina lea o lagona lelei i le aufaitulafono i Uosigitone. Ae peitai, sa le i iloa e nei alii pe sa lava a la taumafaiga e manumalo ai i le tulaga faasetete mo tagata o Iutā.³⁶

---

A o iloiloina le talosaga mo le tulaga faasetete i Uosigitone, sa matuā tupu ma ola le galuega faafaifeautalai i Tenimaka, Nouei, ma Suetena. I le mavae ai o le silia ma le lua tausaga talu ona tuua e Johan ma Carl Dorius ia Sanpete Valley e auauna ia la misiona lona lua i Scandinavia. Mo le tele lava o lena taimi, sa pule faamalumalu ai Carl i le Au Paia i Nouei faatasi ai ma Johan o lona fesoasoani muamua.³⁷

Ina ua taunuu le au uso i Scandinavia, sa alu i le taimi lava lena ia Johan i Nouei. Peitai, sa asiasi atu Carl i lo la tina sa tuua na o ia, o Ane Sofi, i Copenhagen. I le taimi muamua, sa le i iloa e Ane Sofi lana tama. Ae ina ua faailoa atu e Carl ia te ia lona tagata, sa faatele ona sogi atu o ia i le muaulu o lana tama, i lona matuā olioli tele ua toe foi mai o ia mai Amerika. E pei o Nikolai, lona toalua muamua ma o le tamā lea o Carl, sa toe faaipoipo o ia. Sa vaetamaina e i laua ma lona toalua, o Hans Birch, se teineitiiti e igoa ia Julia, lea ua valu nei tausaga lona matua.³⁸

A o talanoa Carl ma Ane Sofi mo le uluai taimi i le tolu tausaga, sa ia maofa i suiga sa oo i lona tina. A o le i malaga ese i laua ma Johan mo Siona, sa matuā maasiasi o ia e savali i o la tafatafa i luma o tagata lautele. Ae na alualu i luma le talaaga o le Ekalesia i Tenimaka talu mai lena taimi, ma i le aso na sosoo ai talu le taunuu atu o Carl, sa le gata ina malie Ane Sofi e o faatasi ma ia i luma o tagata lautele ae faapea foi ona auai i se sauniga a le Ekalesia.

Ina ua taunuu atu le tina ma lana tama i le potu sa feiloai ai le Au Paia, sa la vaaia le potu ua tumu. Sa iloa e Carl le tele o tagata i le aulotu mai lana misiona muamua, ma ina ua maea ona ia lauga atu ia i latou, sa o mai ni nai tagata e faatalofa ma faafeiloai ia te ia i lona toe foi mai i le atunuu.

Sa seāseā tuua e Ane Sofi tafatafa o lana tama i aso na mulimuli mai. Ina ua maea se asiasiga a Carl i le nofoaga autu o le Ekalesia i Tenimaka, sa maasiasi laitiiti o ia ona o lea sa laeiina lava e ia le suti tuai lē manaia sa ia faaaogaina i lana misiona na mavae atu. Sa ave o ia e lona tina e vaai sona suti fou ona faatasi atu lea ia te ia a o asiasi o atu o ia i uo tuai i le aai. A o talanoa faatasi i latou, sa iloa e Carl ua sili atu le fiafia o lona tina i le Ekalesia nai lo se isi lava taimi muamua.

Ina ua maea le asiasiga ma Ane Sofi, sa faatasi atu loa Carl ia Johan i Nouei. Sa iloa e le au uso o le toatele o paranesi i Nouei sa faaitiitia ona o le toatele sa malaga ese, ae e tusa o le 600 o le Au Paia sa nonofo pea i Nouei, ma le tusa e 250 i le aai autū o Kirisitiania. E le i faatagaina lava faaletulafono e le mālō o Nouei le saolotoga o tapuaiga, o lea sa faaeteete ai faifeautalai pe a latou tala’i pe papatiso i le vaaiga a tagata lautele.³⁹

I le amataga o le 1862, a o tala’i Carl i Nouei i saute, sa saisaia e leoleo o ia ma isi faifeautalai e toasefulu, fesiligia i latou i luma o se faapotopotoga o tagata faifai, ma faamata’uina i latou i faasalaga faafalepuipui ma tupe. O ia ituaiga o faalavelave sa le i mafai ona taofia ai le galuega. E oo atu i le tautotogo o lena tausaga, e 1,556 le Au Paia mai Scandinavia sa sauni e malaga ese atu i Siona—o le aumalaga sili ona toatele i lena taimi.

E tusa o le taimi lava lea, sa toe foi ai Carl i Copenhagen e toe asia lona tina. Sa i ai ia Ane Sofi se agaga lelei e uiga ia te ia. Sa foliga sa faateleina lona mafaufau mamafa i le Ekalesia ma o loo naunau pea i ai. O lea sa toe auai foi o ia i sauniga a le Ekalesia ma Carl, o nisi taimi sa aumai ai ia Julia.

Ia Iuni 1862, sa ave ai loa e Carl lona tina ma Julia i Kirisitiania mo se malaga puupuu. O lagona faaitu’au ma le ita sa i ai muamua ia Ane Sofi e uiga i le Au Paia sa aveesea, ma sa malilie i laua ma Julia e papatisoina i laua e Carl ma faamauina i laua i totonu o le Ekalesia. Ina ua maea le faatinoina o sauniga, sa matuā sasaa e le Au Paia Nouei i luga o Ane Sofi le alofa, ma fiafia ua iu ina latou feiloai i le tina o lo latou ta’ita’i misiona.⁴⁰

---

Ia Iulai 20, sa maua ai e Elisapeta Cannon se tusi mai ia Siaosi. Sa faamaeaina lana galuega i Uosigitone, ma ua naunau e toe foi i Liverpool i se tasi o vaa e lua ia e sosoo ona malaga ese. E le i maua e Elisapeta mai le tusi se faamoemoe o le a mafai ona maua e Siaosi le vaa muamua. Ae o le a fiafia o ia e vaai ia te ia, e tusa lava po o afea e taunuu ai.

I le aso na sosoo ai, sa tietie atu o ia ma Georgiana i se a’ega vaōa e iloa atu ai Liverpool ma matamata ao taalo Georgiana i le vao. I le tuua ai o lana fanau tama laiti o Ioane ma Aperaamo i le tausiga a aiga i Iutā, sa faafetai Elisapeta i le i ai o Georgiana ma ia. “O ia o se faamafanafana sili ia te a’u i le toesea ai o si o’u toalua pele,” sa ia tusia ai i lana tusi faamaumau i le aso na sosoo ai. “E le mafai ona ou faamalieina a’u lava pe ana leai o ia.”⁴¹

Sa le mafai ona ia iloa, le taimi na malaga ese ai Siaosi i lana mision muamua i Kalefonia ma Hawaii, le faigata tele o le toesea o le tasi mai le isi. O le fesoasoani e faapotopoto le nuu o le Atua o se vaega taua o le galuega o aso e gata ai, ae peitai e masani lava ona matuā telē le aafiaga faalelagona ma le faaletino i tamaitai o ē sa nonofo e tausia aiga ma vaavaai fale ma fanua a o toesea a latou tane. Sa faamanuiaina Elisapeta i le malaga faatasi ai ma Siaosi i nisi o ana misiona,⁴² lea e sili atu nai lo le mea e mafai ona fai mai ai le toatele o āvā a faifeautalai. Ae e le i avea lena ma mea sa faafaigofie ai le umi ona valavala pe a oo mai.

I ni nai aso talu ona maua le tusi a Siaosi, sa tapena le fale e Elisapeta ao taaalo Georgiana ma Rosina Mataio, se teineitiiti mai Peretania lea sa aumaia e le au Cannon i lo latou aiga. A o taaalo teineiti, sa tepa atu Rosina i fafo o le faamalama e iloa atu ai le auala. “O lea ua sau Pa,” sa pese mai ai o ia.

“Ai e te sesē,” fai mai ai Elisapeta.

“O loo i totonu o ia i se taavale,” na finau atu ai Rosina, “i le faitotoa.”

I le taimi lava lena sa faalogoina loa e Elisapeta le pa’ō masani o le laa a Siaosi i le faasitepu. Ina ua ia vaai atu ia te ia, na tumu lona loto i le olioli, ma sa tau lē mafai ona tautala o ia. Sa tamo’e atu Georgiana ia te ia, ma ia sii o ia i ona lima. Sa foliga malosi o ia i le uma ai o se malaga umi ma sa fiafia e vaai ua malosi ma maloloina atu Elisapeta nai lo le taimi na ia malaga ese ai.

I lena aoauli, sa o ai le aiga i se savalivaliga. “Sa matou matuā fiafia faatasi uma lava, i le mavae ai o se taimi umi ona valavala,” sa tusia e Elisapeta i lana tusi faamaumau. “Sa toe fiafia lo matou aiga.”⁴³

E ui lava i taumafaiga sili ona lelei a Siaosi, sa le i faamanuiaina lava lana finauga mo le mataupu i Uosigitone. Sa sainia e Peresitene Lincoln le pili e tetee i le toatele o āvā e avea o se tulafono i le aso 8 o Iulai. I se taimi puupuu mulimuli ane, sa faailoa atu e le aufaitulafono ia Siaosi ma Viliamu sa i ai mataupu sili atu ona taua mo le Konekaresi e fuafua nai lo o le tulaga faalesetete o Iutā—aemaise lava talu ai o loo faasolo ina leaga tele le Taua i le Va o Tagata Amerika.⁴⁴

O lea la ua toe foi Siaosi i Europa, sa manao o ia e asiasi faataamilo ma Elisapeta i le misiona. Sa tuua e i laua Liverpool ia Setema faatasi ai ma Ioane Samita, le peteriaka a le Ekalesia, lea sa ui mai i Egelani e malaga atu i se misiona i Scandinavia. I le ala sa latou pikiina ai le uso o Ioane o Iosefa F. Samita ma lona tausoga o Samuelu Samita, ia sa auauna i misiona i Lonetona talu mai le 1860. O le isi foi tausoga o le au Samita, o Jesse Samita, sa peresitene o le misiona a Scandinavia, ma sa ia valaauliaina ona tausoga latou te mafuta i le taimi lava e taunuu mai ai Ioane i Europa.

Sa tuua e le vaega Egelani ia Setema 3 ma ui atu i Hamburg, Siamani, i le latou malaga i Tenimaka. Sa foliga vaivai ma pa’e’e’e Iosefa ma Samuelu mai le matuā galulue tele, ae sa foliga mai ua faasolo ina lelei atili i aso taitasi. I Tenimaka, sa tau lagona e Elisapeta le lē mautonu i le malaga ai i se atunuu sa le iloa e ia le gagana. Peitai, ina ua ia auai atu i se konefesi i le aai o Aalborg, sa fiafia tele o ia e femiō faatasi ma le Au Paia.⁴⁵

Sa laugaina e Siaosi ma isi faifeautalai le faapotopotoga faatasi ma le fesoasoani a faaliliu upu, ma i le mae’a ai sa latou faapotopoto i luga o se a’ega e iloa atu ai le aai e talanoa ma pepese faatasi ai. O le tele lava o pese sa faaIgilisi ma le faaTenimaka, ae sa faafiafia foi Siaosi ma Iosefa i le Au Paia e ala i le pepese i le gagana Hawaii. O le olioli sa latou lagonaina o ni uso i le Au Paia, e ui lava i eseesega i gagana ma atunuu, sa matuā eseese ma faafeagai ma vevesiga sa pagātia ai le Iunaite Setete.⁴⁶

“Sa matuā ou fiafia lava; sa matuā maoa’e lo’u fiafia i tagata,” sa tusi ai Elisapeta i lana tusi faamaumau i lena aso. “Sa lē mafai ona malamalama se tasi ia te a’u, ae peitai sa matou i ai uma i le galuega sili lava e tasi ma faafiafiaina i le agaga lava e tasi.”⁴⁷

1. Orson Pratt and Erastus Snow to Brigham Young, Apr. 29–30, 1861, Brigham Young Office Files, CHL. Suia upusii mo le manino o le faitauina; “Vaegaau lesitala” i le uluai tusiga ua suia i le “O Vaegaau o loo lesitala.”

2. McPherson, Battle Cry of Freedom, 234–37, 264–84; Cooper, We Have the War upon Us, 113–17, 129–30; Orson Pratt and Erastus Snow to Brigham Young, Jan. 3, 1861; Apr. 29–30, 1861, Brigham Young Office Files, CHL. Autu: American Civil War [Taua i le Va o Tagata Amerika]

3. “Discourse by Elder Orson Pratt,” Deseret News, Set. 20, 1876, [2]; tagai foi i le Orson Pratt, in Journal of Discourses, Aug. 26, 1876, 18:224–25; Snow, Autobiography, [17]; ma le “Pratt, Orson,” Biographical Entry, Joseph Smith Papers website, josephsmithpapers.org.

4. “Mormon Prophecy,” New York Times, Iuni 2, 1861, 3; tagai foi i le George Q. Cannon, in Journal of Discourses, Nov. 2, 1879, 21:265–66; and Esplin, “Have We Not Had a Prophet among Us?,” 44, 47.

5. “Mormon Prophecy,” Philadelphia Sunday Mercury, Me 5, 1861, [2]; tagai foi i le “Mormon Prophecy,” Daily Argus and Democrat, Ian. 19, 1861, [2]; ma le “Revelation and Prophecy by the Prophet, Seer, and Revelator, Jos. Smith,” Dawson’s Daily Times and Union, Fep. 9, 1863, [7].

6. Tagai i le “News from the United States,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ape. 6, 1861, 23:219; Erastus Snow to George A. Smith, June 26, 1861, George A. Smith, Papers, CHL; Hartley, “Latter-day Saint Emigration during the Civil War,” 240–41; ma le Hartley, “Great Florence Fitout of 1861,” 353.

7. Orson Pratt to Brigham Young, June 14, 1861, Brigham Young Office Files, CHL; Erastus Snow to George A. Smith, June 26, 1861, George A. Smith, Papers, CHL; tagai foi i le Hartley, “Latter-day Saint Emigration during the Civil War,” 240–41.

8. Brigham Young to Amasa Lyman and Charles C. Rich, Sept 13, 1860, Amasa M. Lyman Collection, CHL; Rich, Diary, volume 11, Apr. 6, 1860, 1; Cannon, “Topics of the Times,” 378; tagai foi i le “British Mission,” Missionary Database, history.ChurchofJesusChrist.org/missionary; ma le Hartley, “Latter-day Saint Emigration during the Civil War,” 238–39.

9. Erastus Snow to George A. Smith, June 26, 1861, George A. Smith, Papers, CHL; George Q. Cannon to Brigham Young, July 7, 1860; First Presidency to “Bishop Edward Hunter and His Counselors and the Bishops throughout Utah,” June 1860, Letterbook, voluma 5, 552–54; First Presidency to “Bishop Edward Hunter and His Counselors and the Bishops throughout Utah,” June 1860, kopi; Brigham Young to John Van Cott, Aug. 9, 1860, kopi; First Presidency to “Bishop Edward Hunter and the Bishops throughout the Territory,” Feb. 1861, kopi, Brigham Young Office Files, CHL; Hartley, “Great Florence Fitout of 1861,” 345–52; Hartley, “Latter-day Saint Emigration during the Civil War,” 243–44; tagai foi i le Arrington, Great Basin Kingdom, 206–7. Autu: Pioneer Trek [Savaliga a Paionia]

10. Whitney, History of Utah, 2:25; “By Telegraph,” New York Daily Reformer, Auk. 30, 1861, [3]; “Celebration,” Deseret News, Iulai 10, 1861, [4]–[5], [8]; Brigham Young, Jan. 6, 1862, Historian’s Office, Reports of Speeches, CHL; Woodruff, Journal, Apr. 21, 1861; Manscill, “Rumors of Secession in the Utah Territory,” 90; Dowdle, “What Means This Carnage?,” 111.

11. Woodruff, Journal, Apr. 28, 1861; “Telegraph to Utah,” New York Daily Reformer, Oke. 21, 1861, [2]. Autu: Utah [Iutā]

12. Tagai i le Woodruff, Journal, May 11, 1861; Aug. 7 and 21, 1861; “Latest from the East,” Deseret News, Oke. 2, 1861, [8]; ma le “Summary of War News,” Deseret News, Tes. 25, 1861, [4].

13. “Remarks,” Deseret News, Set. 18, 1861, 1; tagai foi i le Heber C. Kimball, in Journal of Discourses, Apr. 14, 1861, 9:55; ma le “Progress of Events,” Deseret News, Me 22, 1861, [4].

14. Brigham Young to Andrew Moffitt, June 28, 1861, Letterbook, voluma 5, 815–16, Brigham Young Office Files, CHL; Ellsworth and Alford, “Mormon Motivation for Enlisting in the Civil War,” 183–201; tagai foi i le Jensen and Hoffman, “From Mormon Battalion Member to Civil War Soldier,” 85–111.

15. Margetts, “Early Theatricals in Utah,” 292–93; “Remarks,” Mar. 6, 1862, Deseret News, Me 14, 1862, 1–[2]; Spencer and Harmer, Brigham Young at Home, 147–48; Spencer and Harmer, One Who Was Valiant, 140–41; tagai foi i le “Mrs. McLean,” New York Daily Tribune, Iuni 10, 1857, 4; ma le Leavitt, Fifty Years in Theatrical Management, 404–8.

16. Tullidge, History of Salt Lake City, 738–39; Lindsay, Mormons and the Theatre, 20–23; Jorgensen, “Mechanics’ Dramatic Association,” 177–79; Whitney, Through Memory’s Halls, 23, 29; “Mrs. Marion Bowring,” Standard, Fep. 25, 1891, 1; President’s Office Journal, Mar. 8, 1861, 226, Brigham Young Office Files, CHL; tagai foi i le Edward Martin Company (1856) list, Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies. Sa alu foi Henry Bowring i le igoa o Harry.

17. Historical Department, Office Journal, May 6, 1861; Whitney, Drama in Utah, 3, 6; Lindsay, Mormons and the Theatre, 23; Margetts, “Early Theatricals in Utah,” 293; Spencer and Harmer, One Who Was Valiant, 140–41; Tullidge, History of Salt Lake City, 739; Gates and Widtsoe, Life Story of Brigham Young, 251.

18. Lindsay, Mormons and the Theatre, 23; “Fifth General Epistle,” Deseret News, Ape. 8, 1851, [2]; Fifth General Epistle, Apr. 7, 1851, i le Neilson and Waite, Settling the Valley, 124; tagai foi i le “Seventies’ Hall,” Deseret News, Me 17, 1851, [4].

19. Tullidge, History of Salt Lake City, 248; Spencer and Harmer, Brigham Young at Home, 148–49; Spencer and Harmer, One Who Was Valiant, 141; Arrington, Great Basin Kingdom, 198–99.

20. President’s Office Journal, Aug. 5, 1861, 282, Brigham Young Office Files, CHL. Faasa’oina upusii mo le manino o le faitauina; uluai tusiga o loo i ai “Sa fai mai HC Kimball o le maa e foliga mai o se ituaiga e matuā mautū ma umi le lelei. Sa saunoa Peresitene Iaga sa manao lava o ia e vaai atu o i ai ni fausaga o ni fale o loo faia i taimi uma.”

21. “Theatre,” Deseret News, Oke. 23, 1861, [5]; Tes. 25, 1861, [4]; Whitney, Drama in Utah, 6–7.

22. Parry, Reminiscences and Diary, 72; Tullidge, History of Salt Lake City, 739–40; Historical Department, Office Journal, Dec. 2, 1861; Brigham Young to J. D. T. McAllister, Nov. 9, 1861; Brigham Young to John M. Bernhisel, Dec. 21, 1861, Letterbook, voluma 6, 17, 68, Brigham Young Office Files, CHL; tagai i le Lindsay, Mormons and the Theatre, 20–23. Autu: Salt Lake Temple [Malumalu o Sate Leki]

23. Woodruff, Journal, Dec. 7, 1859, ma le Aug. 23, 1862; “Remarks,” Oke. 9, 1863, Deseret News, Oke. 14, 1864, [5]; Brigham Young, in Journal of Discourses, Oct. 6, 1863, 10:254.

24. Parry, Reminiscences and Diary, 72; Brigham Young, in Journal of Discourses, Oct. 6, 1863, 10:254; tagai foi i le Woodruff, Journal, Jan. 1, 1862. Autu: Temple Building [Fausiaina o Malumalu]

25. “New Theatre,” Deseret News, Mati 12, 1862, [2]–[3]; Clawson, Reminiscences, “777,” [7a]–[7b]; Lindsay, Mormons and the Theatre, 23–27; Whitney, Drama in Utah, 7–8; “Remarks,” Mati 6, 1862, Deseret News, Me 14, 1862, 1–[2].

26. George Q. Cannon, Journal, May 5, 1862; tagai foi i tala mo June 13–July 3, 1855; Sept. 9 ma le 14, 1858; ma le George Q. Cannon to Brigham Young, Dec. 13, 1859, Brigham Young Office Files, CHL.

27. George Q. Cannon, Journal, Mar. 6, 1862; An Act to Establish a Territorial Government for Utah [Sept. 9, 1850], section 13, i le Acts, Resolutions, and Memorials … of the Territory of Utah, 36; “Proclamation by the Governor Elect,” Deseret News, Mati 19, 1862, [4].

28. George Q. Cannon, Journal, May 5–6 ma le31, 1862. Autu: George Q. Cannon

29. Journal of the House of Representatives [1862], 520; Speech of Hon. Justin S. Morrill, 3, 10–14; Rogers, Unpopular Sovereignty, 280–85; see also “Sermon,” Deseret News, Set. 17, 1856, [4]; Brigham Young, in Journal of Discourses, Aug. 31, 1856, 4:39; ma le George Q. Cannon to Brigham Young, Mar. 26, 1860, Brigham Young Office Files, CHL.

30. Poll, “Antipolygamy Campaign,” 110–11; An Act to Punish and Prevent the Practice of Polygamy in the Territories of the United States and Other Places, and Disapproving and Annulling Certain Acts of the Legislative Assembly of the Territory of Utah [July 1, 1862], Statutes at Large [1863], 37th Cong., 2nd Sess., chapter 126, 501–2. Autu: Antipolygamy Legislation

31. George Q. Cannon, Journal, May 5–13, 29, ma le 31, 1862; June 18–24, 1862; “Departure for Washington,” Deseret News, Apr. 30, 1862, [5]; “From Washington,” Deseret News, Iulai 2, 1862, [4]; An Act to Punish and Prevent the Practice of Polygamy in the Territories of the United States and Other Places, and Disapproving and Annulling Certain Acts of the Legislative Assembly of the Territory of Utah [July 1, 1862], Statutes at Large [1863], 37th Cong., 2nd Sess., chapter 126, 501–2.

32. George Q. Cannon, Journal, June 13, 1862.

33. William H. Hooper and George Q. Cannon to Brigham Young, June 24 ma le 29, 1862, Utah Delegate Files, 1849–72, Brigham Young Office Files, CHL; George Q. Cannon, Journal, June 17–28 ma July 1–2, 1862; Rives, Congressional Globe, 2506–7.

34. Tagai i le John M. Bernhisel to Brigham Young, July 11, 1862, Utah Delegate Files, 1849–72, Brigham Young Office Files, CHL.

35. Turley, Johnson, and Carruth, Mountain Meadows Massacre, 1:3–6, 63–65, 201–6.

36. William H. Hooper and George Q. Cannon to Brigham Young, June 29 ma July 7, 1862, Utah Delegate Files, 1849–72, Brigham Young Office Files, CHL; tagai foi i le George Q. Cannon, Journal, July 1, 1862.

37. Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 25–26; Dorius, “Sketch of the Life,” 57–58; Jenson, History of the Scandinavian Mission, 153; tagai foi i le Dorius, Dorius Heritage, 97–103.

38. Dorius, “Sketch of the Life,” 57; Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 24, 29; “Othilie Julie Birch,” Ape. 14, 1867, Haderup, Ringkøbing, Denmark, voluma 5, 279, “Danmark, Kirkebøger, 1484–1941,” Rigsarkivet, København, Copenhagen, o loo maua i le familysearch.org.

39. Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 24–25; Jesse N. Smith to Brigham Young, May 24, 1862, Brigham Young Office Files, CHL. Autu: Norway [Nouei]

40. Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 28–29.

41. Elizabeth Cannon, Journal, July 20–22, 1862.

42. Tagai i le “Cannon, Elizabeth Hoagland,” Biographical Entry, First Fifty Years of Relief Society website, churchhistorianspress.org.

43. Elizabeth Cannon, Journal, July 23 ma le 25, 1862; George Q. Cannon, Journal, July 26, 1862.

44. An Act to Punish and Prevent the Practice of Polygamy in the Territories of the United States and Other Places, and Disapproving and Annulling Certain Acts of the Legislative Assembly of the Territory of Utah [July 1, 1862], Statutes at Large [1863], 37th Cong., 2nd Sess., chapter 126, 501–2; Rogers, Unpopular Sovereignty, 285–86; William H. Hooper and George Q. Cannon to Brigham Young, June 24, 1862; John M. Bernhisel to Brigham Young, July 31, 1862; William H. Hooper and George Q. Cannon to Brigham Young, July 13, 1862, Utah Delegate Files, 1849–72, Brigham Young Office Files, CHL.

45. Siaosi Q. Kanona ia Polika Iaga, Set. 18, 1862, Faila a le Ofisa o Polika Iaga, CHL; Elisapeta Kanona, Talafaamaumau, Set. 2–7, 1862; Siaosi Q Kanona, Talafaamaumau, Set. 1–7, 1862. Autu: Faamanuiaga Faapeteriaka

46. George Q. Cannon, Journal, Sept. 7, 1862.

47. Elizabeth Cannon, Journal, Sept. 7, 1862.