Dina Ki Na Vakabauta
Me da sa digia sara ga oqo ka muria na sala dodonu o ya ena kauti keda yani kivua na Tamada na tamata kecega.
Ena vica na yabaki sa oti, ena dua na ilakolako ki na yanuyanu totoka o Tonga, au kalougata ni rawa meu laki sikova sara na koronivuli ni Lotu, na Liahona High School, ka ra tuberi tiko kina na noda itabagone mai vei ira na kena qasenivuli eda lewenilotu vata—era vakaitavi ena tuberi ni vakasama ka veivakarautaki me baleta na bula. Ena ilakolako o ya, niu a curu yani ki na dua na kalasi, au raica rawa ni ra malele taucoko tiko na gonevuli vei nodra qasenivuli itaukei. E sogo kece tu ga na nodra dui ivola ena nodra dui dela ni desi. Ia e ligana e taura tiko kina o qasenivuli e dua na mataqali siwa ka caka mai na vatu mokimokiti kei na qa ni vivili lelevu. Sa vakamacalataki sara vei au ni o ya na maka-feke, se na dai ni siwa kuita. E dua dina na kakana totoka mai Tonga na kuita.
E vakamacalataka o qasenivuli ni o ira na dausiwa mai Tonga era dau laki voce ligaidua voli ga e dela ni cakau, ena nodra takia, ia e ligadra kadua era taura tiko kina na maka-feke me lili sobu tiko ki loma ni wai. Ni na raica mai na kuita na maka-feke ena vakatotolo sara mai me toboka ka ni nanuma ga ni o ya e dua na qari levu. Ena kaukauwa sara na idre ni kuita baleta me kua tale ni dro rawa na qari ia ena qai dreta cake vakasauri o dausiwa me kauti koya mai ki loma ni takia.
E rawarawa sara na nona veisautaka o qasenivuli na itukutuku vei ira na gonevuli ka tukuna ni vakaoqo na ka e cakava o Vuni Ca—o Setani—e cakava vinaka sara e vuqa na nona maka-feke me toboki ira na tamata era vakaveitalia tu me lewa tu na nodra bula.
Nikua sa wavokiti keda tu e vuqa sara na maka-feke ka vakaliliga tiko mai o koya na Vuni Ca ka tovolea tiko me bacani keda ka me vesuki keda tu. Ni da sa tao rawa, sa na dredre sara ni taluva na maka—feke—ka so na gauna e sega sara ga ni na luvati tani rawa. Ena vinaka me da kila vakavinaka tiko na veika vakaoqori kei na ka era na rawa ni cakava ia me da na yaloqaqa ka levea.
E vakawasoma me da sotava na maka-feke ni ivalavala vakasisila. Na veivanua kecega eda gole kina era tu kina o ira era tukuna ni veitovo a dau okati tu e liu me ivalavala lolovira e sa vakabekabei mai nikua. Au nanuma kina na tiki ni ivolanikalou: “Ena ca ko ira era vakatoka na ca me vinaka kei na vinaka me ca; era kaya sa rarama na butobuto ka butobuto na rarama.”1 E vakaoqo na maka-feke ni ivalavala vakasisila. E vakananumi keda tale Na iVola i Momani ni ivalavala savasava kei na buladodonu erau sa uasivia na ka kecega.
Ni yaco na veitemaki, mo nanuma na nona ivakasala vuku na iApositolo o Paula, ka tukuna, “Sa sega na vere tani sa yaco vei kemudou, o koya ga sa vorata rawa na tamata: ia sa yalodina na Kalou ena sega ni laivi kemudou mo dou dauveretaki vakalevu cake, me vaka ga na nomudou kaukauwa; ka na cakava talega kei na vere na sala mo dou dro kina mo dou vosota rawa.”2
Dua tale, e sa vakaliliga talega e matada na Vuni Ca na maka-feke ni iyaloyalo vakasisila. E vinakata me da vakabauta ni sega ni dua na leqa na saravi ni iyaloyalo vakasisila. Ena ganita vinaka na ivola a vola o Alexander Pope, An Essay on Man:
Na ivalavala ca e rui rerevaki dina
Kevaka mo cata ia mo na raica;
Ia ni ko raica wasoma drau na veikilai,
O na vosota, o na lomana, o na mokota ka reguca.3
Eso na dau vakauitukutuku era vakalolovirataka tiko na nodra misini ni ra tabaka tiko e milioni na iyaloyalo vakasisila e veisiga. E sega ni vakalusi ilavo me buli ga vakadua e dua na ivoli, ia ena taurivaki se baci taurivaki tale vakavica. E dua na sala e tauri tiko kina vakarawarawa nikua na iyaloyalo vakasisila o ya ena initaneti, e rawa vua e dua me dolava ga na komupiuta ka digia e dua ga mai na vicasagavulu na tabana ni iyaloyalo vakasisila era tu kina. E a tukuna kina vakaoqo o Peresitedi Hinckley, “Au leqataka de rairai sa na vakayacori tiko ena so na nomuni vuvale. E vakarerevaki. E sakasaka ka vakasisisla dina. E veivagaroiroi ka vesu mona. Ena vakarusai iko dina me vaka ga na ca vakavuravura. E veivakaisini ka ni vutuniyau ga kina o koya e tabaka mai, ia e vakalolomataki koya e cakava.”4
E vakacacani ira na daucaka iyaloyalo, o ira na dau ni porokaramu ni retioyaloyalo, era tokona tiko na iyaloyalo vakasisila. Sa sivi yani na gauna a dau okati tu kina me tabu na ivalavala vakaoqo. Sa tubu tikoga na gagadre ca, ka sa kauta mai na veika vakasisila e sa sinai tu nikua.
Lako tani mai na ivalavala vakasisila kecega. Ena kauta laivi vei iko na yalotabu ka na vakaleqa na nomu lewa e loma. E tukuni vei keda ena Vunau kei na Veiyalayalati: “Raica na ka sa sega ni veivakatataki cake sa sega ni mai vua na Kalou; ia sa mai vua na tevoro.”5 E okati kina na iyaloyalo vakasisila.
Au na tukuna talega na maka-feke ni waigaga ni veivakamatenitaki, oka kina na yaqona. Ena gauna o sa vakayacora kina e sa na dredre na nomu kauta laivi na maka-feke oqo. Na waigaga ni veivakamatenitaki e vakabuwawataka na vakanananu, e kauta laivi na vakasama vinaka, e kavoro kina na vuvale, e vakarusa na tatadra, ka vakalekalekataka na bula. Era rawa ni kunei ena veivanua kecega ka ra sa tu ga vakarawarawa vei ira na itabagone.
Na yago eda taukena tu oqo e solia mai na Tamada Vakalomalagi. Eda sa vakaroti me da karona vakavinaka sara. Ena rawa beka me da nakita na noda vakacacana na yagoda me da na sega ni tarogi kina? Ena sega ni rawa! E tukuna nai Apositolo o Paula, “Dou sa sega beka ni kila ni dou sa vale ni Kalou, ka sa tiko vei kemudou na Yalo ni Kalou? …
“Ni sa savasava na vale ni Kalou ka sai kemudou oqo.”6 Me da maroroya na yagoda—na noda valetabu—me bulabula ka savasava ka me kua ni okati ena veiwainimate gaga ka na rawa ni vakacacana na ituvaki vinaka ni yago, ituvaki ni vakasama kei na yalo.
Na iotioti ni maka-feke au gadreva meu wasea nikua o ya na kena ka na rawa ni vakacacana na roka ni noda bula, ena vakacacana na veimaliwai, ka na biuti keda ki na dua na itutu vakaloloma. O ya na maka-feke ni dinau vakasivia. E itovo ga ni tamata me da dau vinakata na ka me da rogo ka laurai cake kina. Eda sa mai bula oqo ena dua na itabagauna ka sa rawarawa sara kina na dinau. Sa rawa ni da volia na cava ga eda vinakata ena noda vakayagataka walega na noda kadi ni dinau, se na dinau mai na baqe. E takalevu sara tiko na dinau ni voli vale, o ya mo kere dinau me veiraurau kei na isau ni yaya e tiko ena nomu vale. Ia na ka eda sega tiko ni kila ni kere dinau vakaoqori e tautauvata ga ni da mokititaka tiko na noda vale. Ena qai yaco mai na siga ni veivutuni kevaka eda bula tiko me sivia na noda rawa ka.
Kemuni na taciqu kei na ganequ, ni kauta laivi na vakasama ni bula vutuniyau e nanoa, ena yaco me na gadrevi nikua. Ena sega ni gadrevi vakavo keda cakava me vakakina. E vuqa era kerea na dinau lelevu me balavu na gauna ni sausaumi, ia era lecava ni dau yaco vakasauri eso na ka; na tauvimate beka ka davo tu vakadua, na vakalailaitaki ni tamata ena nomu vanua ni cakacaka, ena vakayali kina na cakacaka, se yaco na cagilaba, na uneune se na leqa cava tale e dau sotavi keda. E vuqa na ka e rawa ni yaco me vakaleqa na sausaumi ni dinau lelevu. E sa na qai yaco na noda dinau me vaka e dua na seleiwau ka sa lili tu e domoda me vakamatei keda.
Au sa uqeti kemuni mo ni bula ga ena loma ni nomuni rawa ka. Ena sega ni rawa vua e dua me sivia na ka e vakayagataka mai na ka e rawata. Au yalataka vei iko ni o na bula marau kevaka mo na sega ni leqataka tiko na isau ni dinau. Ena Vunau kei na Veiyalayalati eda wilika kina, “Mo sauma na dinau sa veiyalayalatitaki tu… . mo galala kina.”7
E dina ni ra tu tale e vuqa na maka-feke ka sa vakaliliga tu mai e matada na Vuni Ca me kauti keda laivi mai na sala ni buladodonu. Ia e solia tu vei keda na Tamada Vakalomalagi na bula ka solia vata mai na igu ni vakasama, mo vakatulewa kina vakavinaka, ka mo dauloloma. E sa tu vei keda na kaukauwa me da vorata na veitemaki cava ga kei na vakatulewa me da lewa na vanua me da goleva, kei na sala me da lako kina. Sa noda takete me da rawata na matanitu vakasilesitieli ni Kalou. Ia sa noda inaki me da na mua vakadodonu sara tikoga ki na vanua o ya.
Vei keda kece eda lakova tiko na sala ni bula oqo, e sa vakaroti keda na Tamada Vakalomalagi: Me da qarauna na igole ni sala lalai, na qakilo e tolo ni sala, kei na dai eso. Era sa viri tu vaqaseqase na veimaka-feke oqori ka me temaki keda me da taura ka me da na calata kina na veika bibi eda gagadre tiko kina. Mo kua sara ni vakacalai. Tu mada ka masu. Vakarorogo ki na domolailai, ena vosa dina ki lomada na domo malumu ni veisureti ni Turaga, “mo lako mai, mo muri au.”8 Ni da vakayacora oqo, eda na gole tani kina mai na rusa, lako tani mai na mate ka kunea na marau kei na bula tawamudu.
Ia e tiko eso era na sega ni via rogoca, era sega ni via muria, era vakarorogo ki na veivakacacani ni Vuni Ca, era na taura na maka-feke me yacova ni ra sa na sega ni laiva rawa, ka yacova ni ra sa vakayalia na ka kecega e tu vei ira. Au nanuma na tamata ka tu vua na kaukauwa, na kadinala ka vakaisulu tu, o Kadinala Wolsey. Ena vakasakiti ni peni ni volavola nei William Shakespeare a vakamacalataka na vanua cecere a tu kina, na ulu ni kaukauwa e a cabeta o Kadinala Wolsey. Na peni vata ga o ya e a qai tukuna talega na sala e buturaki kina na ivakavuvuli ena vuku ni viavialevu, na loma qa, ena sasaga ni via rogo kei na dokai. Sa qai muria mai na leqa, na vakaloloma ni dua e sa rawata tu e vuqa na ka, qai mai vakayalia kece tale.
Kivei Cromwell, a cavuta o Cardinal Wolsey:
Isa Cromwell, isa Cromwell!
Au qarava beka na Kalou ena lomalomarua
Au qarava na noqu tui, e sega mada ga ni bau nanumi au
A biuti au luvawale tu e matadra na noqu meca.9
Na veivakauqeti ni vosa oqo e dodonu me na taqomaki kina o Kadinali Wolsey ia e a vakacacani ena sasaga ni kaukauwa kei na rogo, na sasaga ni vutuniyau kei na itutu. A lutu o Kadinali Wolsey me vakataki ira ga era a liu vua kei na vuqa tale era na qai muri mai.
Ena dua na gauna e liu a vakatovolei kina e dua na tamata ni Kalou mai vua e dua na tui ca. E a vukei Taniela na luvei Tevita na veivakauqeti mai lomalagi, me vakadewataka vei Pelisasari na Tui na volavola ka tu e lalaga. Ia na iloloma a qai soli vua nakulakula kei na itaube koula—ia a kaya o Taniela: “A nomuni isolisoli me sa nomuni ga, kei na nomuni iyau mo ni solia vua e dua tani.”10
A yaco e muri me tui o Taraiasi, a via vakacaucautaki Taniela talega, ka via solia vua na itutu cecere duadua. Era qai vosa kudrukudrutaka na lewenivanua, e a loma ca kina na raluve, kei ira talega na tamata rogo.
Ena loma ca kei na ilawaki, a solia kina e dua na ivakaro o Taraiasi na tui, ka tukuna me kua ni dua e kerea e dua na ka vua e dua na kalou se vua e dua na tamata, o koya duadua ga na tui, ke dua e beca ena biu ki na qara ni laioni. E vakatabui na masu. Ena ka oqo, a qai kere ivakasala o Taniela, sega vua na tui ni vuravura, ia vua na Tui ni lomalagi, na nona Kalou. Era vesuki koya ni cabo masu tiko, ka kau mai o Taniela vua na Tui. A tau vua na itotogi. Me sa na biu o Taniela ki na qara ni laioni.
Au taleitaka na kena italanoa ena iVolatabu:
“Ia sa sou ena mataka caca na tui, a sa lako vakatotolo ki na qara ni laioni.
“Ia ni sa torova na qara, Sa kaci vakatagi vei Taniela … I Taniela, … sa rawata li na nomu Kalou o koya ko sa qarava tikoga me vakabulai iko mai vei ira na laioni?
“Sa qai kaya vua na tui ko Taniela …
“A noqu Kalou sa tala mai na nona agilosi ka sogota vakaruburubu na gusudra na laioni, a ra sa sega kina ni vakacacani au… .
“Sa qai reki vakalevu na tui… . sa qai kau cake mai na qara ko Taniela, a sa sega ni kune vua e dua na tikina e ca, ka ni sa vakabauta na nona Kalou.”11
Ena gauna o ya e gadrevi dina kina na veivuke, ia a yalodei ko Taniela ka dinata na nona vakabauta a soli kina vua na veitaqomaki vakalou ka vakabulai kina.
Na itukutuku makawa, e vaka na liga ni kaloko, e tukuna na toso ni gauna. E sa duatani tale na kawatamata era sa bula nikua e vuravura. Sa tu e matada nikua na leqa ka sa rairai dredre mai. E sa vakavolivoliti keda na bolebole ni itovo ni bula vou, me da tacake ga ki lomalagi me da tuberi kina, ka me da muataka vakadodonu na noda ilakolako. Ena sega ni guilecava na Tamada Vakalomalagi me sega ni sauma na noda kerekere.
Niu vakananumi ira na dau cakadodonu, e votu vei au oi rau o Gustav kei Margarete Wacker. Au a sotavi rau na Wacker ena gauna au a kacivi kina e liu meu liutaka na Tabana ni Kaulotu mai Kenada ena 1959. Erau a biuta mai na nodrau vanua mai Jamani, ka lako ki Kingston, e Ontario, Kenada.
A cakacaka vakadauveikoti o Baraca Wacker me rawata kina na nona bula. Ia erau dau sauma na nodrau ikatini me sivia na ka dodonu me rau sauma. Me vaka ni peresitedi ni tabana o Baraca Wacker, a tekivuna o koya na isolisoli ni kaulotu, ka yaco me sa oti e vica na vula, o koya duadua ga e dodoliga tiko ki na isolisoli oqo. Ni ra yaco yani ki kea na kaulotu, erau vakani ira ka maroroi ira, oi rau na Wacker, Ia era sega ni guilecava na kaulotu ni ra lesu me ra na biuta tu mai e dua na nodra iloloma.
E vaka na tiko mai lomalagi na nodrau vuvale o Gustav kei Margarete Wacker. Erau kalouca ni rau sega ni vakaluveni, ia erau tina ka tama vei ira e vuqa na vulagi ena Lotu. O ira na turaga kei na marama dokai era dau qarai rau ga mai na veiwatini oqo ke rawa ni ra laki tiko mada ga me dua na auwa. E rawarawa ga na nodrau bula, e tatao toka na vosa vakavavalagi, ka via dredre ni kilai, na nodrau vale era tu ga kina na iyaya lalai ga. E sega ni rau vakamotoka se vaka TV, ka sega ni rau galeleta e dua na ka isau levu ka taleitaka tu o vuravura. Ia era sikovi rau wasoma na yalododonu me ra laki votai ena yalovinaka ni loloma ka sinai tu e kea.
Ena vula o Maji ni 1982, erau a kacivi mai kina o Baraca kei Sister Wacker me rau laki qarava na cakacakatabu vakalotu ena Valetabu mai Washington D.C. Ena ika 29 ni June, 1983 ena nodrau a se veiqaravi tiko ena ilesilesi o ya, a biuta na bula oqo o Baraca Wacker me gole yani ki na bula tawamudu, ena gauna a tiko voli kina e yasana na nona daulomani. A ganiti koya na vosa: “Au na vakarokorokotaki ira, era sa vakarokorokotaki au.”12
Kemuni na taciqu kei na ganequ, me da sa digia sara ga oqo ka muria na sala dodonu ka na kauti keda yani vua na Tamada me noda kina na isolisoli ni bula tawamudu—me da laki bula ena iserau ni Tamada Vakalomalagi. Kevaka e tu eso na ka e gadrevi mo ni na vakadodonutaka se veisautaka, au sa vakauqeti kemuni mo ni vakayacora rawa oqo.
Ena qaqa ni dua na sere kilai levu
Dina ki na vakabauta era vakamareqeta noda qase,
Dina ki na vakabauta era a mate kina.
Domo ni Kalou, mo sa gole tu,
Gugumatua ka yalodina tu ga.13
Sa noqu masu ni da na vakayacora vakakina, ena yaca i Jisu Karisito, emeni.