Na Nomuni Rarama—Sa iVakaraitaki ki na Veimatanitu
Au sa raica rawa na rarama oqo ni ramase mai matamuni. Oqori na rarama mai vua na Turaga, kei na gauna ko ni vakacaudreva kina na rarama oqori, ko na kalougata kina vata kei na vuqa talega na tamata.
Eda doka na nona mai tiko ena yakavi nikua o Peresitedi Gordon B. Hinckley, na noda parofita lomani, kei Peresitedi Thomas S. Monson, o koya eda sa lomana ka taleitaka talega. Keimami kalougata na mai tiko vata kei kemuni yadudua na goneyalewa kei ira na nomuni veiliuliu vinaka.
Sai kemuni na goneyalewa ni yalayala cecere. E vuqa sara na ka mo ni cakava ena nomuni bula. Ko ni na vakayacora na veicakacaka lelevu ena nomuni vuvale, ena Lotu, kei na itikotiko raraba. Ena kena vakayacori na veika kece oqo, sa gadrevi mo ni tauyavutaka e dua na ivakadinadina ka vakabauta na Karisito, mo ni rai ga vei Karisito ka sega ki na veika e vuravura. Ni sai kemuni na luvena yalewa yalododonu na Kalou, ena lomani kemuni o Koya ka na vukei kemuni.
Na itoko ni koniferedi oqo sa veiganiti vinaka: “Dou tucake ka rarama mai, io me cila yani na nomudou rarama me ivakaraitaki vei ira na veimatanitu.”1 Au sa raica rawa na rarama oqo ni ramase mai matamuni. Oqori na rarama mai vua na Turaga, ena gauna ko ni na vakacaudreva kina na rarama oqori, koni na kalougata kina vata kei na vuqa talega na tamata.
Na rarama vata ga oqo a dusimaka e dua na goneyalewa yabaki 15 o Mary Elizabeth Rollins kei Caroline na tacina yabaki 13 ena dua na siga ca ka rerevaki mai Independence e Missouri. Ena 1833 era curuma yani e dua na ilawalawa dauvakacaca na loma ni taoni o Independence, era vakama na veivale lelevu ka vakacaca sara. Era a donumaka talega yani na itikotiko nei Brother William Phelps, na vanua e tiko kina na vale ni tabaivola. E dau tabaka tiko kina o koya na ivakatakila e dau soli mai vei Josefa Simici. Era vakacacana vakadua na ilawalawa o ya na vale ni tabaivola ka ra kolotaka na kena ivovo ki gaunisala. Ia era a qai binia vata tu e rara na ivola sa tabaki oti me ra na qai vakama.
Erau a vuni toka o Mary Elizabeth kei Caroline ena yasa ni bai, ka rau sa rere ena vuku ni vakacaca oqo. E a coba toka ga na matai Mary ena veidraunipepa talei o ya, dina ga ni a sa rere sara toka vakalevu. Erau a qai cici tani mai na ivunivuni o ya, erau qoqota na ivolanikalou o ya ka rau dro yani. Eso vei ira na dauvakacaca era a qai raici rau ka kailavaka yani me rau tu vakadua. Ia erau a cici ga yani na goneyalewa qaqa oqo ki na dua na loga ni sila levu ka bitalaki rau yani ki ra ena ceguoca. Erau a biuta vakamatau ena tadrua ni vuni sila balabalavu na draunipepa ni ivakatakila oqo ka rau davoca yani. Era a qai vakasaqarai rau na goneyalewa ena veivanua kecega na dauvakacaca oqo, ka volekati rau sara mai ena so na gauna, ia era a sega ga ni kunei rau rawa. Era a qai tinia na nodra vakasaqaqara oqo me ra laki rawa ni tomana na nodra vakacaca e loma ni taoni o ya.
Au vakabauta ni rarama ni Turaga a dusimaki rau o Mary Elizabeth kei Caroline ena veika me rau cakava kei na vanua me rau taqomaki kina. Kemuni na ganequ, na rarama o ya e vakararamataki kemuni, ka na dusimaki kemuni me vaka ga a vakayacora vei rau na veitacini na Rollins. Ena taqomaki kemuni ena gauna mada ga ena yaco mai kina na veika rerevaki. Me vaka ga sa yalataka na iVakavuvuli, “Au na nomudou cina talega; … kau na caramaka na sala vei kemudou kevaka dou na muria na noqu vunau; … ka dou na kila ni sai au sa tuberi kemudou ”2
Kemuni na noqu itokani itabagone, e rawa ni ko ni vakatikitikitaki kemuni mai na veika butobuto, me vaka erau a vakayacora na veitacini na Rollins, kevaka o ni na vakalevutaka na nomuni dui ivakadinadina baleta na iVakabula. Ni ko ni vakayacora vakakina, o ni na tubucake mo ni kaukauwa vakayalo. Karona na veika vakayalo ko ni na qai raica na kena kamikamica.
Ko ni na vinakata mo ni vakatulewa ga vakataki kemuni, ia mo ni na vakayacora na vakatulewa oqori ena rai vaka tawamudu. Na yabaki ni bula, veika sa sotavi, kei na vakabauta ena vakavukui kemuni mo ni vakatulewa vinaka, ka vakadodonu talega. Au sa vakabauta ni oi kemuni na itabagone oqo ko ni kila na vanua mo ni kauta mai kina na isau ni taro donu. Mai na vosa i Momani, “Dou sa kila na rarama i Karisito sa vakatakila vei kemudou na sala mo dou digitaka kina na vinaka mai na ca.”3
Ena vica na yabaki sa oti au a laki tu sara ena vanua a laki vakamai kina o Joan of Arc ena iteki ena 1431. Na goneyalewa o Joan of Arc, e dua vei ira na marama qaqa ena itukutuku ni veigauna, ka yaco me dua na ivakaraitaki qaqa ni Mataivalu ni Varanise ena Gauna Makawa sara ni se bera sara ni vakalesui mai na kosipeli. E a tu vei Joan na rarama i Karisito kei na yaloqaqa me muria na kena veivakauqeti me vakayacori kina na veisau. E goneyalewa tauvanua o Joan ka sega ni kila na wilivola se volavola, ia e goneyalewa vuku. Na balavu ni veivaluvaluti kei Igiladi sa vakadravudravuataka ka tawase kina na nona vanua. Ena ika tinikavitu ni nona yabaki, ka sa kidava rawa kina na inaki ni nona bula, a biuta na nona vale ka vakadeitaka me laki vukea na kena vagalalataki na nona vanua mai na veivakabobulataki. Era vakadiloya sara na tamata ena nona nanuma oqo ka nanuma ni sa vaka e lialia, ia a mani vakauqeti ira rawa na tamata me ra solia vua e dua na ose ka dua me rau lako vata me laki raica na tui.
Na Tui gone kei Varanise o Charles na iKavitu sa rogoca rawa na itukutuku me baleti Joan ka sa nakita me vakatovolei koya. E a laki vakaisulu sara vakamataivalu ka lesia e dua na nona tamata nuitaki me dabe toka ena nona itutu vakatui. Ena gauna sa curu yani kina o Joan ki na loma ni rumu, e a vakanadakui koya na tamata ka tiko ena idabedabe vakatui, ia ka gole sara yani vei Charles ka vakarokorokotaki koya vakatui. E a taleitaka sara na tui na ka oqo ka lesi koya me liutaka e sivia e 12 000 na sotia. Taumada era a sega ni vinakata na sotia ni Varanise me ra vakarorogo vua, ia ena gauna era sa raica kina ni ko ira kece era muri koya era sa qaqa ka ra guce ko ira era sega ni muri koya, era sa qai raici koya me nodra iliuliu.
Ni sa daramaka tu na isuluyaragi vulavula ni valu ka taura cake tu na nona ivakatakilakila, e a mani vakabula rawa o Joan of Arc na korolevu bukudruadruataki o Orleans ena 1429 ka vakadruka vakava na mataivalu ni Igiladi ena va tale na veivaluvaluti. E a mavoa vakarua o koya. Ia ena gauna ruarua oqori a tucake tale ka tomana tale yani na nona vala. Na nona ivakaro sa vaka e dua e kila ka vakaivalu. E a curubotea yani na korolevu o Reims ka tucake tu ekea vata kei na nona iselewau kei na drotini ena gauna vata o ya sa vakatikori tiko kina o Charles me tui. E a valu talega ena iValu kei Parisi me yacova ni sa laki vesu mai Compiegne mai vei ira na mataivalu qali ki Igiladi, ka ra a qai volitaki koya vei ira na kai Igiladi ena 16 000 na ilavo ni Varanise (francs). E a bala sara ki valeniveivesu, beitaki ni dua na tamata lotutani dauvakacaca, ka qai vakamai ena iteki ena 1431.
E dina ga ni mai tini vakaloloma na veika oqo, ena sega ni kauta laivi na veika cecere baleti Joan. E a yaloqaqa me vakamuria na veivakauqeti yadua ka sa dau soli tu vei keda taucoko sara. Me vaka ga a kaya na Turaga vua na Parofita o Josefa Simici, “Ia koi au na rarama dina; ia sa vakararamataka na tamata kecega sa lako mai ki vuravura.”4
E a rairai duidui sara beka o Joan of Arc vei ira eso tale na goneyalewa ena ika tinikalima ni senijiuri. Kemuni na ganequ, ni kakua ni rere mo ni duatani ena noda senijiuri oqo. Ena so na gauna eda na duatani me rawa kina ni da tudei tiko ena ivakatagedegede ni Lotu. Meu tokaruataka, ni kakua ni rere mo ni duatani, ia mo ni dau vinaka tikoga. E vuqa sara na goneyalewa era malele ki na nodra ivakarau kei na isulusulu na nodra itokani. Na itovo vakaoqo e rairai vu mai na gagadre me ra vakadonui rawa kina mai vei ira na nodra ilawalawa. E a sega ni leqataka o Joan of Arc na veika era na cakava na nona itokani, ia na veika ga e dodonu me vakayacora.
Ena noda bula veimaliwai ena gauna oqo au sa raica e vuqa sara na tamata era beitaki ira na tamata tale eso ena nodra malumalumu. Au sa raica rawa ni o ira era dau ciqoma vakaira na isau ni nodra cakacaka era gugumatua cake mai vei ira era dau beitaka tale e dua ena vuku ni nodra malumalumu kei na tawa rawa ka.
Sa rawa vei keda me da vakacaudreva yani na noda rarama e tiko vei keda ki na veisalatu e vuqa sara. E rawarawa me vaka beka ga e dua na matadredredre. Au a se qai wilika oti ga na kena italanoa e dua na tamata mai na Vualiku-iRa kei Amerika ka dau draiva sivita yani e dua na ikelekele ni basi ena nona ilakolako ki cakacaka. Sa dau raica tiko kina o koya e dua na goneyalewa lailai e dau tucake vata tu kei ira na gonevuli me ra wawa basi. Ena gauna mada ga ni tau na uca, e dau dredre ka yaloyalo mai o koya niu draiva yani. E kaya o koya, “E goneyalewa balavu maresa ka via yabaki 13. E vakadre tu na batina kau raica rawa ni dau taliva mai ni cinava yani na noqu cina ni motoka.” Na nona dau saga mai o goneyalewa lailai oqo me veikilai e dau vakavuna me tekivutaki vinaka kina na nona siga na turaga oqo, ka sa dau nanamaki sara kina o koya.
Na yaca ni turaga oqo o Hankins ka dua tiko na luvena o Cheryl, ka voleka ni rau yabaki vata tikoga kei koya na goneyalewa lailai mai na ikelekele ni basi. Ena dua na siga e a kerei rau na nona itubutubu o Cheryl me lako ki na dua na itavi qaravi ena dua na isoqosoqo ni lotu e kea. E dua na goneyalewa e kea, o Vicki, e a sureti koya yani. Na itavi qaravi o ya na MIA, na imatai ni iwasewase ki na parokaramu ni Goneyalewa! E a taleitaka sara o Cheryl na MIA, ni oti o ya sa laki tukuna sara vei rau na nona itubutubu ni o Vicki e lotu Momani. E sega ni dede sara sa laki tukuna yani o Cheryl ni lesu mai na vuli ni sa tala tiko mai o Vicki e rua na cauravou—daukaulotu— me rau mai tukuna ki na matavuvale na veika me baleta na Lotu.
Erau a yaco yani na daukaulotu, vakavulici iratou baleta na iVola i Momani kei Josefa Simici, ka rau vakaraitaka na nodrau ivakadinadina baleta na Vakalesui mai ni kosipeli. Ena nodratou sa qai wilika vata kina vakamatavuvale na ivolanikalou vou oqo sa yaco sara me vakauqeti iratou. Sa qai yaco sara me laki sotavi Vicki o Hankins. Sai koya oqo na goneyalewa matadredredre e a dau raica tiko ena ikelekele ni basi. E a tiko talega o koya ena gauna a papitaisotaki kina o Brother Hankins kei na rua tale na nona lewe ni matavuvale.
Ni raici lesu na itovo o ya nei Vicki kei ira tale eso na itabagone, erau sa mai vakadeitaka kina o Baraca kei Sisita Hankins “ni isakisaki cecere ni cakacaka ni kaulotu sai ira na itabagone ena Lotu.” Erau a sa mai kaulotu talega vakakina oi rau o Baraca kei Sisita Hankins. Erau a vakararavi tiko ki na veiyacasoli kei na ivakaraitaki vinaka mai vei ira na itabagone. Na goneyalewa o Vicki—ena ikelekele ni basi ka dau matadredre ena veisiga, ena gauna mada ga ni tau na uca—e veisautaka vakadua na nodrau bula.5
Sa rawa mo nona itokani e dua ena nomu matadredredre walega. Me vakataki Vicki, sa rawa mo ni vakacaudreva yani na matanisiga sa tiko e lomamuni me laurai e matamumi. E a vola na iApositolo o Joni me baleta e dua na “yalewa sa vakaisulu ena matanisiga, sa tu e ruku ni yavana na vula.”6 Sa vakakina vei kemuni na goneyalewa ko ni sa rawa ni matataka na rarama. Mai na italanoa vakaibalebale ni iVakabula ni tini na goneyalewa,7 eratou sa yadua na cina. E matata sara na italanoa vakaibalebale oqo ni sa ka vakayago ka vakayalo talega. E rawa ni voli na waiwai mai na makete. Ia e dua tale na mataqali waiwai, na waiwai vakayalo e sega ni dau volitaki, ka na rawa ga ni vakasinaitaki tiko ena noda cakacaka vinaka ena veisiga.
Na italanoa vakaibalebale oqo e tukuna na ka a qai yaco vei iratou na goneyalewa e tini ni ratou a waraki koya tiko na tagane sa qai vakawati. Sa qai yaco mai na tagane sa qai vakawati ena bogilevu, ka a sega ni namaki. Sa bogilevu tutu, ka sa maca na nodratou waiwai na goneyalewa lialia. Ko ni na vakataroga beka se cava eratou sega kina ni wasea o iratou na goneyalewa vuku na nodratou waiwai vei iratou na vo ni goneyalewa. E a sega ni ratou qaciqacia. Na vakavakarau vakayalo ena sega ni dau wasei vakasauri baleta ni da na dau tawana tiko na noda cina ena veituru lalai sara ni noda bula ena veisiga.
O Peresitedi Spencer W. Kimball ka sa vakacegu e a vakamatatataka vei keda ena vica na yabaki sa oti na veitiri ni waiwai oqori ena nona kaya:
“Era sa tu na waiwai ena dau waqawaqa tiko kina vakavinaka na kosipeli. E dua na waiwai oqori sai koya na masu vakamatavuvale. E vakararamataki keda ka da ramase kina ka vakabulabulataki keda ia e sega ni tauri rawa ena lomaloma ni bogi. E dua se rua na kena tiri ena sega ni waqa tikoga kina vakabalavu na cina… .
“E dua tale na waiwai oqo sai koya na waiwai ni lolo. Ena bera sara vakalevu ni sa bogilevu me da qai tovolea me da bula vakaivakarau me da vakavakarau ki na nona siga sa levu na Turaga… .
“E dua tale na waiwai ka na sega ni kune ena bogilevu sai koya na waiwai taleitaki ni veiqaravi ena matavuvale. Na waiwai kunekune dredre oqo ni veiqaravi ena dau vakasinaiti ga ena veisiko vei ira na tauvimate, ena dodo liga ni veivuke… .
“E tiko tale e dua na waiwai eda dau gadreva vakalevu se da vutuniyau, se dravudravua, tauvimate se bula vinaka. Na kena rarama ena dau ramase ka tubu ni vakayagataki tiko. Na levu ga ni kena vakayagataki, na levu ni kena dau tawa tu ga. E rawa sara ni da dau volia ga ena siga ia ena sega ni dau kune ena bogi. Oqo na waiwai ni ikatini.
“E tiko e dua na … waiwai ka talei sara ni kevaka ena sega ni liviraki ki na waiwai tale eso ena sega ni ra waqa rawa na matana. Ni sega na kena oqo, na rarama mai vei ira na kena vo era na malumu mai ka boko yani. Oqo na waiwai ni bula savasava.”8
Kemuni na noqu itokani itabagone, e vuqa vei kemuni o ni a vakatawana na nomuni cina ena waiwai ena nomuni vakamuria na bolebole nei Peresitedi Hinckley mo ni wilika na iVola i Momani. Sa rawa mo ni tomana tikoga na ka oqo ni ko ni dau wilika na nomuni ivolanikalou, vakayagataka na sakaramede, ka vakayacora na nomuni masu ena veisiga. Ena gauna ko ni dau vakatawana kina na nomuni cina ena waiwai oqo sa na yaco kina na nomuni rarama me “ivakaraitaki ki na veimatanitu.”
Oqo na ivakasala ni Turaga mo ni “tucake ka rarama mai; io me cila yani na nomudou rarama me ivakaraitaki vei ira na veimatanitu” ka sa dodonu me da qaqaco taucoko sara kina. Kemuni na ganequ lomani sa tu oqo na veimadigi cecere mo ni vakayacora. Ena levu tikoga mai na tekinoloji. Na veivanua mo ni vakaraitaka kina na nomuni taledi ena uabaleta yani na nomuni inuinui lelevu kei na lalawa eso. Ena yaco mai vei kemuni yadua na ibolebole, ia sa rawa mo ni kune marau ena nomuni vakayacora na veika ko ni sa kila tu ni dodonu. Ko ni na gadreva na vakabauta kei na yaloqaqa mo ni tu kina ena nomuni yavudei e vuravura, ia ena sasaga matua kei na veivuke ni Turaga, sa na rawa mo ni qaqa kina.
Sai kemuni na luvena yalewa na Tamada Vakalomalagi, sa rawa vei kemuni yadua mo ni votai ena Nona ivakarau vakalomalagi.9 Sa vakadewataki vei kemuni. Au sa vakadinadinataka ni o kemuni yadua na goneyalewa sa tu vei kemuni na isolisoli talei mai vua na Tamada Vakalomalagi. Eso vei ira na isolisoli oqo sa ka cecere sara ki na bula vakamarama. Ena nomuni vakabulabulataka na isolisoli oqo, ko ni na tubu ena kaukauwa, inaki, kei na rokovi.
Oqo na cakacaka ni Kalou. Eda sa Nona tamata kece sara. E wanonovi keda tiko mai. E vinakata o Koya me da qaqa. E tiko na noda itavi oi keda kece sara ena kena vakayacori na cakacaka tabu oqo, e dina ga ni na vaka toka e ka lailai ka sega ni laurai.
Au sa nuitaka ka sa noqu masu me na tiko vata ga kei kemuni na goneyalewa totoka na veivakalougatataki vinaka ni Turaga me na tokoni ka maroroi kemuni. Au sa vakalougatataki kemuni mo ni na vaqaqacotaki ka tubu, ka me na yaco vei kemuni na marau kei na vakacegu, sa noqu masu oqo ena yaca i Jisu Karisito, emeni.