2023
Ngaahi ʻUhinga ʻe Ono ke Fakatu‘amelie ai ki ha Nofo-mali Fiefiá
ʻAokosi 2023


Fakakomipiuta Pē

Ngaahi ʻUhinga ʻe Ono ke Fakatu‘amelie ai ki ha Nofo-mali Fiefiá

ʻOku tau maʻu e ʻuhinga kotoa ke kei hoko atu ʻetau ngāue ke a‘usia ha nofo-mali mo e fāmili taʻengatá.

ʻĪmisi
ko ha ongome‘a ʻokú na tangutu ha sea ʻo na femalimali‘aki

Naʻe ako‘i ʻe ‘Eletā Lisiate J. Meini ‘i he‘ene hoko ko e mēmipa ‘o e Kau Fitungofulú, “ʻI heʻetau kau ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku mahino kiate kitautolu pea tau tui ki he natula taʻengata ʻo e fāmilí. ʻOku totonu ke ueʻi kitautolu ʻe he mahino mo e tui ko ‘ení ke tau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi hotau mālohí ke fokotuʻu ha ʻapi ʻoku fakatefito ʻia Kalaisi.”1 Ko e hā leva ʻoku hoko ʻi he taimi ʻoku tau:

  • fetaulaki mo ha niʻihi ʻoku nau fakamatala (hala) mai kuo fakaʻau ke hōloa e nofo-malí mo e tuʻunga fakaemātuʻá ʻi he sōsaieti ʻo e ʻaho ní,

  • kamata ke tau fehu‘ia e nofo-mali fiefiá koeʻuhí ko ʻetau ngaahi aʻusia fakafāmilí pe aʻusia ʻa e niʻihi kehé,

  • kamata ke loto-foʻi ʻi he taimi ʻoku ʻikai maʻu ai e ngaahi tāpuaki ʻo e nofo-malí pe fānaú ʻi heʻetau ʻamanaki ki aí?

ʻI he ngaahi me‘á ni takitaha, te tau lava ʻo falala ki he natula fakaʻofoʻofa ʻo e ngaahi moʻoni ‘o e ongoongoleleí kau ki he nofo-malí mo e fāmilí. ‘E lava ke tau hokohoko atu hono fakahaaʻi ʻetau tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau “amanaki lelei ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai, ʻa ia ʻoku moʻoní” (‘Alamā 32:21; vakai foki, ʻEta 12:6). Te tau lava ʻo langa ha fakavaʻe mālohi ʻi he ngaahi moʻoni taʻengata fekauʻaki mo e fāmilí ʻokú ne pukepuke ke tau tokanga taha ki heʻetau ngaahi taumuʻa mo e fakakaukau taʻengatá. Hangē ko ʻení, fakakaukau ki he mālohi, taumuʻa, mo e ʻamanaki lelei ʻe lava ke maʻu mei hono ako mo tali e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe ono ko ʻení (mo ha niʻihi kehe).

Ko e Fāmilí ko e Uho ia e Pālani ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí

ʻOku ʻi he ʻelito ʻo e fanongonongo ki he fāmilí ʻa e ngaahi moʻoni ko ia ko e “mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ‘a e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.”2 ʻOku fakamanatu mai ʻe he ngaahi potufolofola lahi ʻa e mahuʻinga ʻo hono silaʻi fakataha ʻo e houʻeiki tangatá mo fafiné ko e husepāniti mo e uaifi (hangē ko ʻení, vakai ki he Sēnesi 2:18; 1 Kolinitō 11:11; 4 Nīfai 1:11; Mōsese 3:18). Ko hono aofangatukú, naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē “Naʻe fakatupu ʻa e māmaní pea toe fakafoki mai ʻa e Siasí ni ke lava ʻo faʻu e ngaahi fāmilí, silaʻi pea hākeakiʻi kinautolu ʻo taʻengata.”3

Naʻe vahevahe foki ʻe Palesiteni Nalesoni ʻa e ʻuhinga ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ʻa e sila ʻi he temipalé:

“ʻOku toputapu e mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine—naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá [vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49:15–17]. ʻOku ou poupou foki ki hono lelei ʻo e mali temipalé. Ko e faʻahinga mali lelei mo tolonga taha ia ʻoku lava ke ʻomi ʻe hotau Tupuʻangá ki Heʻene fānaú.

“Neongo ko e meʻa fakafoʻituitui pē ʻa e fakamoʻuí ia, ka ko e hākeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia. Ko kinautolu pē ʻoku mali ʻi he temipalé pea silaʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, ʻe kei hokohoko atu ʻena nofo malí hili ʻa e maté [vākai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:53; 132:7] pea maʻu mo e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e nāunau fakasilesitialé pe hākeakiʻí.”4

ʻI heʻetau feinga ke maʻu mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mali fakasilesitialé, ʻoku tau tupulaki ai ʻi hotau ngaahi fatongia taʻengatá pea ʻi he ngaahi fuakava ʻo e hākeakiʻí.

Ko e Malí ko ha Hoa-ngāue ia mo e ʻOtuá

ʻE lava ke liliu vave ʻa e nofo-malí mei he ongoʻi lōmekiná ki he ongoʻi hangē ha monū‘ia mo e faingamālie maʻongoʻonga ʻi heʻetau manatua ʻoku ʻikai fekauʻaki pē ia mo e lavame‘a fakataha ‘a e tangatá mo e fefiné. Ka, ʻokú na feinga foki ke lavameʻa ʻi ha hoa-ngāue mo e Tamai Hēvaní. Hangē ko e akonaki ‘a Pālesiteni Nalesoní: “Ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, kuo pau ke tau fai ha fuakava tuʻuloa mo taʻengata mo ʻetau Tamai Hēvaní [vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19]. ʻOku ʻuhinga ʻeni ko e mali temipalé ʻoku ʻikai fakahoko pē ia ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí; ka ʻokú ne tanumaki ha vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá [vakai, Mātiu 19:6].“5 Pea ʻi he taimi ʻoku tau fengāueʻaki fakataha ai mo e ʻOtuá, ʻoku tāpuekina kitautolu ke tau maʻu Hono mālohí ke faitāpuekina ʻetau ngaahi ngāué ʻi heʻetau fealēleaʻaki mo Iá.

Hangē ko ia naʻe akoʻi ʻe ʻEletā ʻUlise Soālesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku fakafou ʻi he sila he temipalé ʻa e hū ha fefine mo ha tangata ki he tuʻunga māʻoniʻoni ʻo e nofo-malí ʻi he fuakava foʻou mo taʻengatá. ʻI he tuʻunga ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku foaki ai kiate kinaua ha ngaahi tāpuaki taʻengata mo e mālohi fakalangi ke tataki hona fāmilí ʻi heʻena moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fuakava kuó na fakahokó. Mei he taimi ko iá ʻo hokohoko atu, te na laka atu ki muʻa ʻi he fefalalaʻaki pea ʻi he fengāueʻaki kakato mo e ʻEikí, kae tautautefito ʻi he fekauʻaki mo hona takitaha fatongia kuo fili fakalangi ke lehilehiʻi mo tokangaʻi hona fāmilí.”6

ʻE Lava ke ʻOmi ʻe he Nofo-malí mo e Fāmilí ʻa e Fiefia mo e Ngaahi Tāpuaki Māʻongoʻonga Tahá

Kuo tā tuʻo lahi e lea ʻa e kau palōfitá fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻi he sila ʻi he temipalé mo e ngaahi fāmili taʻengatá. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ʻomi ʻe he faʻahinga mali mo e fāmili ko ʻení:

  • “ʻA e tupuʻanga ʻo ʻetau fiefia taupotu tahá”7

  • Ha “mahino kakato ki he ngaahi tāpuakí … [ʻo meimei hulu ʻi he mahino fakamatelie ʻoku tau maʻú]”8

  • “Ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he moʻui taʻengatá”9

  • “Ko e ngaahi faingamālie lahi ange ki he fiefiá ‘o laka … ‘i ha toe vā fetuʻutaki fakaetangata”10

  • “Ko e fakavaʻe ki he maau fakasōsialé, ko e matavai mapunopuna ʻo e angamaʻá, pea mo e fakavaʻe ki he hakeakiʻi taʻengatá”11

  • “Ko ha meʻaʻofa mahuʻinga mei langi”12

  • “Ko e ongo māfana mo fakaʻofoʻofa tahá”13

  • “Ko e ngāue mahuʻinga taha ʻa e ʻEikí te mou lava ke faí”14

  • “Ko e koloa mahuʻinga taha he māmaní mo langí”15

  • “Ko e ngaahi tāpuaki funganí”16

  • “Ko e tupuʻanga mahuʻinga taha ʻi he‘etau moʻuí. … Kapau ʻe fakatefito ʻetau tokangá ʻi he ngāué ni, te tau fakalakalaka ai ʻi he tapa kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí”17

  • “Ko ha faingamālie toputapu te ne akoʻi [kitautolu] ke tau hoko ʻo hangē ko e ʻOtuá”18

  • “Ko e tupuʻanga ʻo ʻetau fakalakalaka ta‘engatá mo e fiefiá pea mo e fokotu‘utu‘u ʻa ʻetau Tamai Hēvaní”19

  • “Ko ha feohi ʻofa, tuʻuloa mo haohaoa ange”20

  • “Ko ha maʻuʻanga nonga mo ha fiefia ʻoku ʻikai fakatataua”21

  • “Ko e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ko ia ʻo e maʻu e fānaú pea mo e fiefia te nau ʻomi kiate kitautolu ʻi he moʻuí ni pea ʻi he nofo taʻengatá”22

  • “Hoa ngāue ʻoku moʻoni m o potupotutatau”23

  • “Uouangataha ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí”24

  • “Fiefia lahi ange ʻi heʻetau fononga ki he moʻui taʻengatá”25

  • “ʻE liuliunga ʻo tā tuʻo lahi ʻa ʻetau malava ke fetokoniʻaki mo ngāue fakatahá”26

  • “Maʻu ha fiefia ʻoku taʻengatá”27

  • “Fiefia lahi mo fiemālie ange ʻi he moʻui matelié”28

  • “Taha ʻo e ngaahi meʻa fakafiefia taha ʻo e moʻuí”29

  • Ko ha aʻusia “fakalata” mo “tupulaki”30

  • Ko hono tataki ʻe he “ʻEikí ʻi he ngaahi … aʻusia ʻo mo tupulaki fakataha aí”31

  • Ko ha “ʻātakai totonu ke ikunaʻi ai ha faʻahinga fakaʻamu siokita”32

  • “Faingamālie ke nau aʻusia lelei taha ai e ʻofá mo e teuteu ki ha moʻui ʻoku tupulakí”33

  • Ko e “ʻātakai lelei taha ʻe lava ke nau moʻui ʻaki ai ʻenau ngaahi fuakava ne nau fai mo e ʻOtuá”34

  • “ʻIkai teitei maʻu ʻe he filí ha mālohi ke ne holoki e fakavaʻe ʻo ʻena feohi taʻengatá”35

  • “Ko ha mataʻitofe ʻoku mahulu atu hono mahuʻingá, ko ha mataʻikoloa ʻoku taʻengata hono mahuʻingá”36

  • Ko “ha hala kuo kotofa fakalangi. … ʻOku ʻikai ha toe faʻahinga feohi ia te ne lava ʻo ʻomai ha fiefia lahi ange, fakatupu ha lelei pe lelei fakatāutaha ʻoku lahi ange aí”37

  • “Ko e fiefia moʻoni ʻi he moʻuí ni pea ʻi he nofo taʻengatá”38

4. ‘Oku hoko ‘a e Fāmilí ko e Fa‘unga Lelei Taha ki he Lavameʻá

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono tokonaki ʻe he mali ʻi he vahaʻa ʻo e tangata mo e fefiné ʻa e tupulaki taʻengatá, ka ʻokú ne toe ʻomi foki ʻa e faʻunga lelei taha ki hono ohi hake ʻo e fānaú mo tāpuekina e sōsaietí. Naʻe akonaki ‘a ‘Eletā D. Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻOku ʻomi ʻe ha fāmili naʻe langa ʻi he mali ʻa ha tangata mo ha fefiné, ʻa e tuʻunga lelei taha ke tupulaki ai e pālani ʻa e ʻOtuá—ʻa e tuʻunga ki hono fāʻeleʻi mai e fānaú, ʻoku maʻa mo haohaoa mei he ʻOtuá pea mo e ʻātakai ki he ako mo e teuteu te nau fiemaʻu ki ha moʻui fakamatelie lavame‘á mo e moʻui taʻengata he moʻui ka hokó. ʻOku mahuʻinga e ngaahi fāmili lalahi ʻoku langa he faʻahinga founga mali ko ʻení ki he moʻui mo e tupulaki ʻa e ngaahi sosaietí. Ko hono ʻuhinga ia ʻoku poupouʻi mo maluʻi ai ʻe he ngaahi tukui koló mo e ngaahi puleʻangá ʻa e nofomalí mo e fāmilí ko ha faʻunga monūʻiá. Naʻe ʻikai ke ʻuhinga taha pē ia ki he ʻofa mo e fiefia ʻa e kakai lalahí.”39

Naʻe akonaki foki ʻa Pālesiteni M. Lāsolo Pālati, ko e Palesiteni Leʻoleʻo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“ʻI he taimi ʻoku tauhi ai ‘e he kakaí ʻa e ngaahi tukupā fakafāmili mo fakalotú ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻoku kamata ke nau lelei fakalaumālie ange mo fakatuʻasino.

“Moʻoni ko hono fakalūkufuá, ʻoku fakamālohia fakalūkufua e sosaietí ʻi he taimi ʻoku tupulaki ʻo mālohi ange ai e ngaahi fāmilí. Ko e fāmilí mo e ʻulungaanga mahuʻingá ‘a e tefitoʻi tupuʻangá. Meimei ko e toengá leva ʻa e olá. ʻI he taimi ʻoku mali ai ha ongo meʻa peá na fefakahokoʻaki ha ngaahi tukupā, ʻokú na fakatupulaki ai hona faingamālie ke na tuʻu lelei fakaʻekonōmiká. ʻI hono fāʻeleʻi mai e fānau malí pea fakatou ʻi ai e fāʻeé mo e tamaí, ʻoku toe fakautuutu ange ai hona faingamālie ki he lavameʻa fakaengāué. Pea ʻi he taimi ʻoku ngāue mo vaʻinga fakataha ai e fāmilí, ‘oku tupulaki ʻa e ngaahi kaungā‘apí mo e tukui koló, lelei ange ʻa e tuʻunga fakaʻekonōmiká, pea siʻi leva ha fiemaʻu ke fai ʻe he puleʻangá pea mo e fakamole ki hono tokoniʻi ʻo e masivá.”40

5. Te Tau Lava ʻo Liliu e Ngaahi Tō‘onga Mo‘ui Fakafāmilí

Neongo kapau kuó ke haʻu mei ha ʻapi naʻe ʻikai makatuʻunga e nofo-malí ʻi he ʻofá mo e uouangatahá, kae manatuʻi te ke lava ʻo fo‘u ha ʻātakai ʻoku fakatefito ʻia Kalaisi ʻi homou ʻapí. Ne akoʻi mai ‘e ‘Eletā Kulisitofasoni “te ke malava ‘o hoko ko ha toʻutangata ʻuluaki ʻi ho fāmilí, ke fakahoko ai e sīpinga fakalangi ʻa e ʻOtuá ne tuʻutuʻuni maʻá e fāmilí pea tāpuekina kotoa ai e ngaahi toʻu tangata ʻe muimui mai ʻiate koé.”41

Pea hangē ko e faleʻi ʻa e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú: Ko ha Fakahinohino ki Hono Fakahoko ha Ngaahi Filí: Manatuʻi “ʻoku ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ho tūkungá, pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe. Faʻa kātaki, hokohoko atu hono tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki ho fāmilí. Fokotuʻu ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻi ho fāmili fakauōtí. Teuteu he taimí ni ke langa ho fāmili ʻoʻoú ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí.”42

Te tau lava ‘o maʻu ha fiemālie lahi ʻi hono ʻiloʻi ʻe tataki kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻetau ngaahi holi māʻoniʻoni ki ha nofo-mali ʻoku mālohí pea te Ne ʻomi ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni mo e ivi ʻoku tau fiemaʻu ke fa‘u ‘aki ʻa e “fiefia ʻi he moʻui fakafāmilí,”43 neongo kapau ʻoku ʻikai ko e meʻa ia ne tau aʻusia ʻi he kuohilí.

6.Te tau Lava ʻo Falala ki he Ngaahi Tāpuaki ne Talaʻofa ‘e Hoko Maí

Naʻa mo kinautolu ʻoku ngāue ki ha mali taʻengatá, he ʻikai ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e tāpuaki ko iá ʻi he moʻuí ni. Ka te tau lava ʻo maʻu ha fiemālie ʻi he talaʻofa ko ʻeni meia Palesiteni Nalesoní, ʻa ia ko e tefitoʻi moʻoni kuo ‘osi akoʻi foki ʻe ha kau palōfita tokolahi: “ʻOku ou fakatokanga‘i ko e tokolahi e kāingalotu matuʻotuʻa ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ke nau mali. ʻOku ʻikai ko haʻanau tōnounou, pea ʻoku nau fehangahangai toko taha pē mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻOfa ke tau manatua ʻe fakahoko pē ia ʻi he founga mo e taimi pē ʻa e ʻEikí, pea he ʻikai taʻofi ha tāpuaki mei Heʻene Kāingalotu faivelengá.”44

ʻI he‘etau tatali ki he ʻEikí ki ha tāpuaki peheé, te tau lava ʻo “fai ‘i he loto-fiefia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻu ʻa e mālohi ke faí” pea “tuʻu maʻu” mo “mamata ki he fakamoʻui ʻa e ʻOtuá, pea ke fakahā mai ʻa hono toʻukupú” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 123:17). Pea te tau lava ʻo teuteu atu ke maʻu ʻa e tāpuaki maʻongoʻonga taha ʻoku foaki mai kiate kitautolú—ʻa e hakeakiʻi ʻi he moʻui ka hoko maí.

Paaki