Hulpbronnen voor het gezin
Les Zeven: Conflicten Oplossen


Les Zeven

Conflicten Oplossen

‘Satan weet dat hij het werk van de heer het doeltreffendst verstoort door de functie en de heiligheid van het gezin aan te tasten.’

Ouderling M. Russell Ballard

Doelen van de les

Help ouders in deze les met het volgende:

  • Inzien dat meningsverschillen onvermijdelijk zijn en dat gezinnen die conflicten oplossen een hechtere band krijgen en sterker worden.

  • Leren omgaan met conflicten thuis.

  • Begrijpen hoe conflicten vreedzaam kunnen worden bijgelegd.

Het probleem van niet-opgeloste conflicten

Ouderling M. Russell Ballard van het Quorum der Twaalf Apostelen heeft gezegd dat het gezin een van de favoriete doelwitten van Satan is: ‘[Satan] drijft een wig tussen vaders en moeders door de harmonie thuis te verstoren. Hij verleidt kinderen om hun ouders ongehoorzaam te zijn. (…) Dat is voldoende, want Satan weet dat hij het werk van de Heer het doeltreffendst verstoort door de functie en de heiligheid van het gezin aan te tasten.’1

Een oudere vrouw vertelde eens met veel verdriet over de gevolgen van niet-opgeloste conflicten in haar familie: ‘Toen mijn laatste broer was overleden, gingen mijn gedachten tijdens de plechtigheid aan het graf uit naar de tragische gebeurtenissen in onze jeugd, waardoor mijn drie broers verbitterd raakten en het ouderlijk huis en het herstelde evangelie, dat zoveel voor mij heeft betekend, vaarwel zeiden. Mijn vader was een gelovig man, maar ook veeleisend en twistziek. Hij berispte zijn kinderen vaak zowel in het openbaar als thuis. Toen mijn broers ouder werden, gingen ze zich steeds meer verzetten. De ruzies waren bitter en gemeen en eindigden vaak in vloeken en lelijke woorden. Al mijn broers zijn op jonge leeftijd uit huis gegaan en kwamen maar zelden bij hun ouders op bezoek. Ook wilden ze niets met het geloof van mijn vader te maken hebben.’

Er zijn talloze oorzaken van conflicten. Sommige ouders zijn veel te toegeeflijk en staan hun kinderen alles toe, tot het gedrag uit de hand loopt. Andere ouders zijn te streng en zetten hun kinderen aan tot opstandigheid. Sommige ouders reageren te heftig op de drang van hun kinderen naar onafhankelijkheid. Sommige kinderen dwalen af en gedragen zich moedwillig tegen de regels en normen van het gezin.

Gezinsleden krijgen een hechtere band en worden sterker als ze conflicten met succes kunnen oplossen. Niet-opgeloste conflicten zijn funest voor de onderlinge band in het gezin en veroorzaken veel verdriet.

Conflicten oplossen

Tijdens zijn bediening onder de Nephieten keurde de Heiland de geest van twisten af:

‘Hij die de geest van twisten heeft, is niet van Mij, maar van de duivel, die de vader van twisten is, en hij hitst het hart der mensen op om in toorn te twisten, de een met de ander.

‘Zie, (…) dit is (…) mijn leer: dat zulke zaken moeten worden weggedaan’ (3 Nephi 11:29–30).

Jezus leerde de mensen dat ze hun onenigheid met anderen dienden bij te leggen voordat ze tot Hem zouden komen:

‘Indien gij tot Mij komt, of verlangt tot Mij te komen, en gij herinnert u dat uw broeder iets tegen u heeft —

‘ga dan naar uw broeder toe, en verzoen u eerst met uw broeder, en kom dan tot Mij met een volmaakt voornemen des harten, en Ik zal u aannemen’ (3 Nephi 12:23–24; zie ook 3 Nephi 12:9).

Deze leringen zijn ook van toepassing op ouders en hoe ze met hun kinderen omgaan. In de proclamatie over het gezin hebben het Eerste Presidium en het Quorum der Twaalf de formule van de Heiland om kinderen met succes op te voeden opnieuw aangehaald: ‘Ouders hebben de heilige plicht om hun kinderen in liefde en rechtschapenheid op te voeden, te voorzien in hun stoffelijke en geestelijke behoeften, en ze te leren dat ze elkaar moeten liefhebben en helpen, de geboden van God moeten naleven en gezagsgetrouwe burgers behoren te zijn, waar ze zich ook mogen bevinden.’2

Neem met de ouders de volgende beginselen voor het oplossen van conflicten door.

Benader problemen tussen ouders en kinderen met een christelijke houding

Vaders en moeders die de leringen van de Heiland op hun rol als ouder toepassen, tonen liefde en de gewilligheid om conflicten op te lossen, sluiten compromissen maar houden hun waarden en normen hoog, proberen hun kinderen te overreden maar geven niet toe aan manipulatie. Ouders dienen hun kinderen de juiste beginselen te leren en de gezinsregels toe te lichten. Ze horen hun kinderen aan te moedigen om goede keuzes te maken, ze te overreden als ze een weerwoord geven, consequenties door te voeren als ze ongehoorzaam zijn (zie les 9), en ze teder te waarschuwen als ze op het punt staan om ernstige fouten te begaan.

Luister om te begrijpen

Veel conflicten zijn te vermijden als ouders goede luistervaardigheden gebruiken en hun oversture, boze kinderen proberen te begrijpen. In de Schriften staat: ‘Een zacht antwoord keert de grimmigheid af, maar een krenkend woord wekt de toorn op’ (Spreuken 15:1). De boze gevoelens van een kind ebben vaak weg als het zich door de ouder begrepen en gerespecteerd voelt. Ouders die goed luisteren, merken vaak dat hun eigen gevoelens en zienswijze veranderen.

Weiger om te redetwisten

Een van de basisbeginselen voor het oplossen van problemen thuis ligt zo voor de hand dat bijna niemand eraan denkt. Het gaat erom de hogere wet van Christus na te leven en niet te gaan redetwisten. Glenn Latham, een lid van de kerk die training geeft aan ouders, beklemtoont het grote belang van het grote voorbeeld van Christus om niet met anderen te redetwisten, ook niet toen Hij onterecht werd beschuldigd en mishandeld: ‘Christus is het volmaakte voorbeeld van iemand die anderen niet beschimpte, zelfs niet toen hij wreed en onschuldig werd aangevallen; in omstandigheden waarin hij bespuwd, gesmaad, geslagen, gehoond, afgewezen en verworpen, bespot en zelfs gekruisigd werd (Matteüs 26:67–70 en 27:29, 35), hield Hij Zich in. Hij smaadde hen niet. Hoewel Hij de hulp van “meer dan twaalf legioenen engelen” kon inroepen (Matteüs 26:53), deed Hij niets terug. Hij werd vaak, bijna voortdurend, beschimpt vanaf het eerste begin tot aan het einde van zijn leven, zelfs door degenen die met Hem aan het kruis hingen: “Ook die met Hem gekruisigd waren beschimpten Hem” (Marcus 15:32). (…) Hoe meer goedheid, hoe meer lasteraars er lijken te zijn — en hoe minder er terug wordt gelasterd. Dat is het voorbeeld dat ouders moeten navolgen als ze door hun kinderen worden geteisterd. “Niet smaden!”’3

Ouders die weigeren om met een twistziek kind te redetwisten, komen er al gauw achter dat de twist maar van korte duur is. Twist en ruzie zijn niet mogelijk als een van de partijen er niet aan mee wil doen. Latham heeft gezegd: ‘In mijn onderzoek naar de behandeling van gedragsproblemen, stond ik versteld dat als ouders ook bij de ergste beschimpingen kalm, invoelend en direct bleven, kinderen 97 van de 100 keer bij het derde verzoek [de derde aanwijzing van wat de ouder verwacht] gehoorzamen.’4

Sommige ouders denken wellicht dat als ze de strijd niet aanbinden, de kinderen het overwicht zullen krijgen, argumenten zullen winnen en het in het gezin voor het zeggen zullen krijgen. Dat is niet het geval. Christus stond moedig voor zijn belagers, met volledige controle over zijn reacties, zonder te willen ontsnappen. In zijn grote liefde en erkenning van hun onwetendheid, vroeg Hij zijn Vader zelfs om hen te vergeven (zie Lucas 23:34).

In andere lessen leren ouders manieren om verwachtingen over te brengen, hun kinderen keuzes te geven tussen acceptabele alternatieve gedragingen, en consequenties toe te passen die vooraf zijn afgesproken als de kinderen ongehoorzaam zijn. Als kinderen willen redetwisten, kunnen ouders hun verwachtingen opnieuw op een vriendelijke en liefdevolle manier duidelijk maken, en ze fijnzinnig herinneren aan de gevolgen die daarvoor zijn afgesproken. Als ouders al die dingen hebben gedaan, valt er weinig meer te twisten voor hun kinderen.

Kinderen laten zich vaak vooral leiden door wat er om ze heen gebeurt. Een van de dingen die ze het liefst willen is aandacht van hun ouders. Glenn Latham beweert zelfs: ‘Aandacht van de ouders is de krachtigste drijfveer of consequentie bij de vorming van het gedrag van kinderen.’5 Als kinderen geen negatieve aandacht krijgen door te gaan redetwisten, binden ze doorgaans in en gaan ze iets doen wat sociaal aanvaardbaarder is.

Volg de richtlijnen in de Schriften om kinderen te berispen

Ouders dienen een kind wellicht ‘intijds met strengheid [te berispen], wanneer daartoe gedreven door de Heilige Geest’, en dan daarna ‘een toename van liefde’ te tonen opdat het kind ze niet als zijn vijand zal beschouwen (zie LV 121:43). President James E. Faust heeft toegelicht dat de Heilige Geest iemand ‘slechts zelden’ drijft om met strengheid te berispen en ook dat ‘iedere berisping rustig moet plaatsvinden, in een poging om de persoon die bestraft wordt ervan te overtuigen dat het voor zijn eigen bestwil is.’6 Ouderling Neal A. Maxwell van het Quorum der Twaalf heeft uitgelegd dat intijds ‘tijdig of bijtijds’ betekent7, waarmee hij wil zeggen dat de berisping spoedig moet volgen op de overtreding om begrepen te worden. In deze context betekent met strengheid niet met boosheid of met ruwheid, maar met duidelijkheid en nauwkeurigheid. Verstandige ouders laten hun kinderen na een moeilijk gesprek weten dat ze van hen houden, door gepaste lichamelijke genegenheid en soms door iets leuks met ze te gaan doen.

Wees voorzichtig met het bemiddelen bij conflicten tussen kinderen

Kinderen gaan soms redetwisten om de aandacht en het gelijk van hun ouders te krijgen. Dit soort ruzies plaatsen ouders vaak in een positie waarin ze het nooit goed kunnen doen. Ze weten nooit precies hoe het conflict is begonnen en wat er tussen de kinderen is voorgevallen. Door iemands kant te kiezen, wordt het verkeerde kind misschien beloond en voelt het andere kind zich tekortgedaan.

Ouders kunnen vaak het beste helpen door een neutraal standpunt in te nemen en de kinderen het probleem zelf te laten oplossen. De ouders kunnen daarbij goede communicatieve vaardigheden gebruiken, zoals in het volgende voorbeeld (zie ook les 3).

Wim en Vincent

Vader kwam de kamer in toen Wim (12) en Vincent (9) op de vloer aan het schreeuwen en vechten waren. Vincent begon te huilen en Wim noemde hem een baby: Vader greep in en haalde de jongens uit elkaar.

Vader:

Wat is er aan de hand met jullie?

Wim:

Vincent begon.

Vincent:

Nietes. Jij begon.

Vader:

Dus jullie geven elkaar de schuld dat het probleem is begonnen. (Geeft ze de verantwoordelijkheid om het probleem op te lossen.) Wat zouden we volgens jullie moeten doen om het op te lossen?

Vincent:

Zeg tegen Wim dat hij me met rust moet laten.

Wim:

Jou met rust laten? En ik dan? Wie pakte mijn kaarten en gooide ze over de vloer? Laat mijn spullen met rust, dan is er helemaal geen probleem.

Vader:

(Blijft neutraal; past reflectief luisteren toe.) Dus Vincent, jij zegt dat Wim begon en Wim, jij zegt dat Vincent begon door je kaarten te pakken zonder het te vragen.

Vincent:

O ja, en wie pakte mijn cd zonder het te vragen?

Vader:

Jullie geven elkaar de schuld dat je dingen pakt zonder het te vragen. Nou, ik vraag het nog een keer, wat moet er gebeuren om dit probleem op te lossen?

Wim:

Zeg maar tegen Vincent dat hij niet zo kinderachtig moet doen.

Vincent:

Je doet zelf kinderachtig.

Vader:

(Kondigt een logische consequentie aan.) Het lijkt erop dat jullie ruzie willen blijven maken. Misschien kunnen jullie beter allebei naar je kamer gaan tot je zo ver bent om dit op te lossen.

Wim:

Ik ben zover.

Vincent:

Ik ook.

Wim:

Zeg tegen Vincent dat hij het eerst moet vragen als hij mijn spullen leent.

Vincent:

Wim pakt mijn spullen ook altijd zonder te vragen. Hij moet het ook vragen.

Vader:

Dus jullie willen allebei dat de ander je eerst vraagt voordat hij iets leent. Klopt dat?

Wim:

Ja.

Vincent:

Dat lijkt me wel.

Vader:

Dat lijkt me een goed voorstel. Zijn jullie het daar allebei mee eens?

Wim en Vincent:

Ja.

In dit geval pakte de tussenkomst van de vader goed uit omdat hij wilde luisteren zonder partij te kiezen, en hij de medewerking van de kinderen kreeg om een oplossing voor te stellen en uit te voeren. Het dreigen met consequenties leek de kinderen te motiveren om naar een oplossing te zoeken. Hoewel de consequentie niet nodig bleek, zou het een goede interventie zijn geweest als de kinderen de ruzie liever hadden voortgezet.

Onderhandelen kan ook als ouders iets hebben wat de kinderen graag willen. Als ze de kinderen bijvoorbeeld meenemen naar een wedstrijd en de kinderen in de auto zitten te bekvechten, kunnen de ouders de auto stoppen en ze de keuze geven — of ze leggen het conflict bij of ze gaan terug naar huis. Vaak is de minst indringende oplossing het meest effectief.

Sommige opvoedingsdeskundigen zijn er voorstander van om kinderen naar buiten te sturen als ze aan het bekvechten zijn en pas terug te laten komen als de ruzie is bijgelegd. Ze gaan ervan uit dat kinderen zonder de aandacht van volwassenen vanzelf ophouden met vechten. Dat kan wel zo zijn, maar kinderen vechten om meer redenen dan alleen aandacht. Als kinderen conflicten op eigen houtje moeten oplossen, is het gevaar aanwezig dat het sterkste kind het zwakkere kind emotioneel en lichamelijk gaat mishandelen. Ouders dienen het gebod van koning Benjamin aan zijn volk in acht te nemen: ‘Gij zult niet dulden dat uw kinderen (…) met elkaar vechten en twisten’ (Mosiah 4:14).

Een probleemoplossingsmodel

Sommige gezinnen hebben met succes het volgende vijfstappenmodel voor het oplossen van conflicten toegepast. Dit model is gebaseerd op het werk van de psychologe Susan Heitler8 en werkt het beste als de gezinsleden weten wat de bedoeling ervan is en er allemaal mee instemmen.

Stap 1: Standpunten naar voren brengen

Iedereen brengt zijn of haar standpunt of voorkeur naar voren — hoe hij of zij de kwestie zou oplossen — zonder onderbroken, aangevallen of uitgelachen te worden. Soms tekent een oplossing zich af in deze fase, maar meestal gebeurt dat pas in stap 4.

Voorbeeld

Vader wil dat het gezin regelmatig gezinsavond gaat houden. Voor moeder hoeft gezinsavond niet per se. Alfredo (15) wil op maandagavond liever voetballen met zijn vrienden. Marie (10) wil graag gezinsavond houden.

Stap 2: Onderliggende zorgen verkennen

De gezinsleden gaan dieper in op hun standpunten en leggen eventuele onderliggende zorgen bloot.

Vader vertelt over zijn geestelijke overtuiging dat de gezinsavond hun gezin ten goede zal komen. Hij maakt zich ook zorgen over de gevolgen van ongehoorzaamheid aan de leiders van de kerk, omdat ze het belang van dit programma al zo lang hebben beklemtoond.

Moeder zegt dat ze bij haar thuis vroeger altijd ruziemaakten als ze probeerden gezinsavond te houden. Ze wil dat met haar kinderen liever niet weer zien gebeuren. Hoewel ze de raad van profeten wil opvolgen, is ze bang dat de gezinsavond meer conflicten dan iets positiefs zal opleveren.

Alfredo vertelt hoe belangrijk hij het vindt om bij zijn vrienden te zijn en van zijn schroom om met het gezin geestelijke dingen te doen.

Marie vertelt over haar verlangen om te doen wat de profeet van hun gezin vraagt.

In deze fase kijken de gezinsleden vooral welke onderliggende zorgen ze allemaal gemeen hebben.

De gezinsleden komen erachter dat ze allemaal om elkaar geven en graag een gelukkig en harmonieus gezin willen vormen. Ze willen allemaal wel iets doen om het gezin te versterken, maar zijn het er niet over eens hoe dat dan zou moeten.

Stap 3: Brainstormen over mogelijke oplossingen

Iedereen kan oplossingen aandragen zonder aangevallen of uitgelachen te worden. Bij het overwegen van oplossingen stelt iedereen voor hoe hij of zij kan bijdragen aan een totaalplan dat rekening houdt met de zorgen en behoeften van ieder individu. Elke oplossing, hoe onpraktisch ook, wordt opgeschreven. Door de creativiteit de vrije loop te laten, komt vaak een geschikte oplossing naar voren.

De gezinsleden komen met de volgende mogelijke oplossingen:

  • De gezinsavond elke maandagavond houden vóór het voetballen.

  • Besluiten om geen gezinsavond te houden.

  • Gezinsavond houden met degenen die mee willen doen.

  • De gezinsavond op zondagavond houden.

  • Een gezinsactiviteit doen zonder geestelijke boodschap.

  • Gezinsavond houden maar deelname aan geestelijke activiteiten niet verplichten.

Stap 4: Een oplossing kiezen

Na het brainstormen beoordelen de gezinsleden elke suggestie en maken ze een plan dat rekening houdt met de zorgen en behoeften van alle betrokkenen. De oplossing dient meestal uit meerdere onderdelen te bestaan om aan alle gezinsleden tegemoet te komen, dus denkt het gezin eerder in termen van ‘het bouwen aan een oplossing dan alleen maar (…) het zoeken naar een of de oplossing’.9

De gevoelens van de ouders én die van de kinderen tellen mee. Een echtpaar vindt bijvoorbeeld het bespreken van evangeliebeginselen op de gezinsavond belangrijk, terwijl een kind alleen maar spelletjes wil doen. Ouders kunnen tegemoetkomen aan hun eigen verlangens en die van het kind door de evangeliebeginselen op een voor het kind interessante en begrijpelijke manier over te brengen.

Nadat een plan is opgesteld, worden de verantwoordelijkheden voor uitvoering van het actieplan afgesproken en beloven de betrokkenen eraan mee te zullen werken.

Na het evalueren van de suggesties besluit het gezin om de gezinsavond op zondagavond te houden als Alfredo de avond daarna gaat voetballen. De ouders zouden de gezinsavond liever altijd op maandag houden, maar niet als hun zoon er dan niet bij kan zijn.

Alfredo is gewillig om op de gezinsavond bij de evangeliebesprekingen aanwezig te zijn, zolang hij zelf maar geen les hoeft te geven. Moeder kan zich goed vinden in de afspraak, vooral omdat haar kinderen ermee instemmen. Vader is verantwoordelijk om de gezinsavonden te organiseren en te leiden. Vader, moeder en af en toe Marie zullen de lessen verzorgen.

Stap 5: De oplossing uitvoeren

Als de gezinsleden de oplossing gaan uitvoeren, evalueren ze waar eventuele aanpassingen nodig zijn. In sommige gevallen is een andere oplossing noodzakelijk.

Een nieuw verbond

President James E. Faust van het Eerste Presidium heeft uitgelegd dat Jezus Christus tijdens zijn aardse bediening een nieuw testament introduceerde — een nieuw en beter verbond dat van mannen en vrouwen het naleven van een hogere wet vraagt. Mensen (waaronder ouders) moesten niet langer een wet van vergelding naleven (zie Exodus 21:24), maar dienden geleid te worden door een verlangen om goed te doen, de andere wang toe te keren aan wie hen een slag geeft (zie Matteüs 5:39). Zij dienden hun vijanden lief te hebben en te bidden voor wie hen vervolgen (zie Matteüs 5:44). Ze dienden zich in hun omgang met anderen te laten leiden door de influisteringen van de Heilige Geest.10

Liefde in het gezin

President Thomas S. Monson heeft eens een aangrijpend verhaal verteld dat onderstreept hoe belangrijk het is om conflicten op te lossen die het gezin uit elkaar kunnen slaan:

‘Er zijn gezinnen met moeder en vader, zoons en dochters, die zich door gedachteloze opmerkingen voor elkaar hebben afgesloten. Zo’n tragedie heeft zich jaren geleden bijna afgespeeld in het leven van een jongeman die ik Jack zal noemen.

‘Heel zijn leven hadden Jack en zijn vader veel ernstige conflicten. Op een dag, hij was toen zeventien, ging het er bijzonder heftig aan toe. Jack zei tegen zijn vader: “Dit is de druppel die de emmer doet overlopen. Ik vertrek, en ik kom nooit meer terug.” Zo gezegd, zo gedaan. Hij ging naar huis en pakte zijn spullen. Zijn moeder smeekte hem te blijven, maar hij was te boos om te luisteren. Hij liet haar huilend achter.

‘Toen hij bijna het tuinhek uit was, hoorde hij zijn vader roepen: “Jack, ik weet dat ik voor een groot deel schuldig ben aan het feit dat je vertrekt. Dat spijt me oprecht. Ik wil dat je weet dat je, als je ooit terug wilt komen, altijd welkom bent. En ik zal proberen een betere vader voor je te zijn. Ik wil dat je weet dat ik altijd van je hou.”

‘Jack zei niets, maar liep naar het busstation waar hij een kaartje kocht naar een verre bestemming. Terwijl hij in de bus de kilometers voorbij zag gaan, begon hij te denken aan wat zijn vader gezegd had. Hij begon te beseffen hoeveel liefde ervoor nodig was geweest om te doen wat hij gedaan had. Zijn vader had zijn excuses aangeboden. Hij had hem gevraagd terug te komen en de woorden “ik hou van je” klonken na in de zomerlucht.

‘Toen besefte Jack dat hij de volgende stap moest zetten. Hij wist dat hij, om ooit gemoedsrust te hebben, zijn vader dezelfde mate van volwassenheid, goedheid en liefde moest tonen als zijn vader dat tegenover hem had gedaan. Jack stapte uit de bus. Hij kocht een kaartje en ging terug naar huis.

‘Hij kwam kort na middernacht aan, ging het huis binnen en deed het licht aan. Daar zat zijn vader in de schommelstoel, met zijn hoofd in zijn handen. Toen hij opkeek en Jack zag, stond hij op uit de stoel, en zij vlogen elkaar in de armen. Jack heeft vaak gezegd: “Die laatste jaren dat ik thuis was, behoorden tot de gelukkigste in mijn leven.”

‘We zouden kunnen zeggen dat dit een jongen was die van de ene dag op de andere een man werd. Hier was een vader die, doordat hij zijn boosheid beteugelde en zijn trots overwon, zijn zoon redde voordat die ging behoren tot die grote groep zielen uit ontwrichte en ontredderde gezinnen, die verloren raakten. Liefde was wat hen bond, de helende balsem. Liefde — die we zo vaak voelen, zo zelden uiten. (…)

‘(…) Het is onze taak, onze ernstige plicht, onze hand uit te steken naar degenen die (…) zich van het gezin hebben losgemaakt.’11

Als gezinnen zich aan het nieuwe verbond houden dat door de Heiland is geïntroduceerd, en conflicten op een liefdevolle, vriendelijke manier oplossen, zullen ze meer liefde, vrede en harmonie vinden in de onderlinge band als gezinsleden.

Noten

  1. ‘The Sacred Responsibilities of Parenthood’, Brigham Young University 2003–2004 Speeches (Provo: Brigham Young University, 2004), p. 89.

  2. ‘Het gezin: een proclamatie aan de wereld’, De Ster, januari 1996, p. 93.

  3. Christlike Parenting: Taking the Pain out of Parenting (Seattle: Gold Leaf Press, 1999), p. 66.

  4. Christlike Parenting, p. 69.

  5. Christlike Parenting, p. 67.

  6. Conference Report, oktober 1980, p. 51; of Ensign, november 1980, p. 35.

  7. Conference Report, april 1993, p. 97; of Ensign, mei 1993, pp. 78–79.

  8. From Conflict to Resolution: Skills and Strategies for Individual, Couple, and Family Therapy door Susan M. Heitler, Ph.D. Copyright © 1990 Susan Heitler. Gebruikt met toestemming van W. W. Norton & Company, pp. 22–43.

  9. The Power of Two: Secrets to a Strong and Loving Marriage (California: New Harbinger Publications, 1997), p. 202.

  10. Zie ‘De borg van een beter verbond’, Liahona, september 2003, pp. 3–6.

  11. Liahona, november 2003, p. 58.