Vahe 10

Ko e Falala ‘i he Loto Fakatōkilalo ki he ‘Otuá

‘Oku ha‘u ‘a e ivi mo‘oní mei he falala ‘i he loto fakatōkilalo ki he ‘Otuá.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi, “Ko e me‘a pē taha kuó u fakatumutumu ai ‘i he‘eku mo‘uí, ko e faifaiangé pea fili au ‘e he ‘Eikí ki ha fa‘ahinga me‘a, ‘o tautautefito ke u hoko ko ha ‘Aposetolo mo e Palesiteni. Ka ko e me‘a ia ‘A‘ana; ‘oku ‘ikai ‘a‘aku ia.”¹

Neongo na‘e ‘ohovale ‘a Palesiteni Utalafi ‘i hono ngaahi uiui‘i ‘i he Siasí, ka na‘á ne ‘ilo ‘a e ‘uhinga ne ui ai ia ‘e he ‘Eikí. Na‘á ne pehē: “Ko e hā ne fili ai ‘e he ‘Eikí ha tangata vaivai pehē ‘o hangē ko Uilifooti Utalafí ke ne tokanga‘i Hono Siasí? Ko e hā na‘á Ne fili ai ‘a Siosefa Sāmitá—ko ha ki‘i tamasi‘i ta‘e ako, ‘o hangē ko hono uí? Ko e hā kuó Ne fili ai ‘a e fa‘ahinga kakai tangata peheé? Koe‘uhí he te Ne lava ‘o pule‘i kinautolu. Kuó Ne fili ‘a e kau tangata ko ē te nau lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá.”²

Na‘e fakamo‘oni‘i ma‘u pē ‘e Palesiteni Utalafi ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá, ‘o tatau pē ‘i he‘ene lavame‘a fakafo‘ituituí pea mo e laka ki mu‘a ‘a e Siasí. ‘I ha‘ane malanga na‘e fai ‘i he Tāpanekale Sōlekí, na‘á ne pehē ai: “ ‘Oku ou fakafeta‘i ki he ‘Eikí ‘i he‘eku mo‘uí. ‘Oku ou fakafeta‘i kiate Ia ‘i He‘ene ngaahi tāpuaki mo ‘Ene ngaahi ‘alo‘ofa kiate aú. ‘Oku ou ma‘u ha ‘uhinga ke u fiefia ai he me‘á ni, pea ‘oku ou ha‘isia ke foaki ki he ‘Otuá ‘a e lāngilangí ‘i he me‘a kotoa pē kuo faifaiangé peá u ma‘ú. Kapau kuo ‘i ai ha lelei kuó u fai; kapau kuó u lava ‘o malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí mo foua ha hala kuó u lava ai ‘o langaki hake hoku kāingá, ‘i heni pe ‘i mulí na, ne fai ia ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá. … Kuo ‘iate kitautolu ‘a e mafai ko ‘ení. Ko e ‘uhinga ia ‘oku tau ‘i heni ai he ‘aho ní. Ko e ‘uhinga ia ‘oku tu‘u ai heni ‘a e Tāpanekale ko ‘ení he ‘aho ní, ko hono fakahoko ‘o e ngaahi kikite ‘a e kau palōfita ‘a e ‘Otuá ‘i he kuonga mu‘á. Ko e ‘uhinga ia kuo fokotu‘u ai ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá ‘i he tele‘a ko ‘eni ‘o e ngaahi mo‘ungá. Ko e mālohi kotoa ia ‘o e ‘Otuá, kae ‘ikai ko e tangatá.”³

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku tau fakafalala ki he ‘Otuá ‘i he ngaahi tāpuaki fakalaumālie mo fakaetu‘asino kotoa pē.

‘Oku ou fakafalala kakato ki he ‘Eikí. Kuó u pehē ma‘u ai pē ‘i he lolotonga ‘o ‘eku mo‘uí, ‘i he‘eku ngaahi fefononga‘akí mo ‘eku ngaahi fononga fakapilikimí, ‘i he‘eku malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Kalaisí ki hoku kāingá.⁴

‘Oku totonu ke kamata mahino kiate kitautolu, ko e ngaahi founga ‘a e ‘Otuá ‘oku ta‘e fakangatangata ‘ene mā‘olunga ange ‘i he‘etau ngaahi foungá, pea ko ‘Ene ngaahi fale‘í, neongo ‘oku hangē ‘oku nau fie ma‘u ha feilaulaú, ko e lelei taha mo e malu taha ia ke tau to‘o mai ‘o fakahokó. ‘E lava ‘o ha lauafe ‘o kitautolu ‘o fakamo‘oni ki hono mo‘oni ‘o e me‘á ni ‘o fakatatau mo ia kuo nau foua fakatāutahá. … ‘Oku totonu foki ke tau ‘ilo ‘a e fo‘i mo‘oni ma‘ongo‘onga ko ‘ení, ko e ‘Otuá ‘e ‘A‘ana ‘a e nāunau mo e lāngilangi kotoa ‘o e fokotu‘u ‘o Hono Siasí mo Hono pule‘angá he māmaní. He ‘ikai lava ‘e he tangatá ke ma‘u ia ‘i he kuongá ni pe ‘i ha toe kuonga ‘o e māmaní. ‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ka ko e mālohi pē ‘o e ‘Otuá ne lava ‘o ‘omi ai ‘a e kakato ‘o e Ongoongoleleí, fokotu‘u ‘a e Siasí, tānaki Hono kakaí ki Saione ‘i hono fakakakato ‘o e fakahaá pea mo fakahoko ‘a e ngāue kuo ‘osi fakahokó.⁵

‘Oku fie ma‘u ke tau manatu‘i ko hotau iví, ‘etau ‘amanaki leleí, pea mo hotau mālohí ‘oku ‘i he to‘ukupu ia ‘o e ‘Otuá, kae ‘ikai ‘i he tangatá. Kuo fakamafao mai ‘e he ‘Eikí tonu pē ‘a Hono to‘ukupú ke fokotu‘u ‘a e Siasí ni, ko Hono pule‘anga, mo ‘Ene ngāue. … ‘Oku ‘ikai hatau mālohi ‘iate kitautolu pē. Na‘e ‘ikai ke tau mei ma‘u ha mālohi ‘i hono fakahinohino mo tataki ‘o e pule‘angá ni, kae tālunga e kau mai ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí.⁶

Koe‘uhí ko ‘etau ma‘u ha kakaí, ko ‘etau ma‘u ha Saioné, ko ‘etau ma‘u ha pule‘angá, ko ‘etau ma‘u ha siasi mo ha lakanga fakataula‘eiki ‘oku fehokotaki mo e langí, pea ‘okú ne ma‘u ‘a e mālohi ke hiki ‘a e ngaahi langí, pea mo tau ‘ilo ‘oku fetu‘utaki ‘a e langí mo kitautolu, ‘o ne tataki hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní, ‘a ia ‘oku femo‘uekina ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku totonu leva ke hanga ‘e he fo‘i mo‘oni ko iá ‘o fakafonu hotau lotó ‘aki ha ongo‘i fakatōkilalo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eiki ko hotau ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke ne toutou fakamanatu mai ki he‘etau fakakaukaú mo hotau lotó hotau fatongia kiate Iá pea mo e kakai kehé, pea pehē foki ki he‘etau fakafalala kiate Ia he ngaahi tāpuaki kotoa ‘oku tau ma‘u ‘i he tafa‘aki fakalaumālié mo e fakatu‘asinó fakatou‘osi.⁷

Ko e ongo ‘oku ou ma‘ú mo ‘eku vakaí, kuo te‘eki ai ha kakai ia ‘o e ‘Eikí, talu mei he Tamai ko ‘ētamá ‘o a‘u mai ki he kuongá ni, ne ui ke nau langa Hono pule‘angá mo fokotu‘u Hono Saioné ‘i māmani, pe ke nau malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o e fakatomalá ki he fānau ‘a e tangatá, ka ko kinautolu pē na‘e fakafalala kakato ki he ‘Otuá [pe] ko e langí ke ma‘u ha tokoní.⁸

‘Oku tau ‘ilo mo mahino lelei kiate kitautolu ko hotau iku‘angá, hotau tu‘ungá, mo hotau ngaahi tāpuakí, ‘oku ‘i Hono to‘ukupú kotoa ia.⁹

Te u pehē ai ki he tangata kotoa pē—ki he Siu mo e Senitaile, lahi mo e si‘i, koloa‘ia mo e masiva—‘oku ma‘u ‘e he ‘Eiki Fungani Māfimafí ‘a e mālohí ‘iate Ia, pea ‘oku ‘ikai fakafalala ia ki ha tangata, ke fakahoko ‘Ene ngāué; ka ‘i he taimi ‘okú Ne uiui‘i ai ha kau tangata ke fai ‘Ene ngāué, kuo pau ke nau falala kiate Ia.¹⁰

‘Oku fili ‘e he ‘Otuá ‘a e kau loto fakatōkilaló ke fai ‘Ene ngāué.

Kuo fili ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi me‘a vaivai ‘o māmaní ke fakahoko ‘Ene ngāué. Ka ‘okú Ne lava ‘o ‘ako‘i au, pe ko ha toe taha pē ‘o hoku kaungā ngāué, ‘o hangē ko ia kuó Ne fai ‘i ha toe kuonga pē ‘o e māmaní. Kuó Ne fili ma‘u pē ‘a e ngaahi me‘a vaivaí. Hange ko Mōsese ‘i he‘ene taki e fānau ‘a ‘Isilelí. Na‘e pehē ‘e Mōsese ko ha taha tō‘ohi ia ‘i he leá, pea na‘e fakakaukau he ‘ikai ke ne lava ‘o fai ha me‘a. Ka ne folofola ‘a e ‘Eikí te Ne fokotu‘u ha tangata lea ma‘ana. Ko e taimi ne fie ma‘u ai ‘e he ‘Eikí ha tu‘i mo‘o ‘Isilelí, na‘á Ne fili ‘a Tēvita ko e foha tauhisipi ‘o Sesé. Na‘e ‘omi kotoa e ngaahi foha ‘o Sesé, tuku kehe pē ‘a Tēvitá, ki he ‘ao ‘o e Palōfitá; ka ne ‘ikai fie pani ‘e Samuela [ha taha] ‘iate kinautolu. Na‘á ne ‘eke kia Sese pe ‘oku toe ‘i ai hano foha. Ne tala ange ‘e Sese, ‘Io; ‘oku ‘i ai ha ki‘i tamasi‘i he feitu‘ú ni ‘okú ne tokanga‘i ‘a e fanga sipí. Ne loto ‘a e Palōfitá ke sio ki ai. ‘I he taimi ne ha‘u aí, ne pani ia ‘e Samuela ko e tu‘i ‘o ‘Isilelí. Na‘e pehē pē ‘i he kuonga ‘o e kau ‘Aposetoló. Ko hai ‘a kinautolu?Ko ha kau toutai [‘ikai ke poto]. ‘Oku pehē pē mo e ‘ahó ni. Kamata ‘ia Siosefa Sāmita pea lau fakataha atu mo kimautolu kotoa ki ai. Ko hai ‘a kimautolu? ‘Oku mau masiva, ko e ngaahi me‘a vaivai ‘o e efú. Ka kuo fili kimautolu ‘e he ‘Eikí he ‘okú Ne fakakaukau te Ne lava ‘o ngāue‘aki kimautolu. ‘Oku ou fakatauange pē te Ne lava.

‘Oku ou tui kuó u ‘i he tu‘unga fakae‘aposetoló ‘o lōloa ange ‘i ha toe tangata he funga ‘o e māmaní ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni. ‘Oku totonu nai ke u pōlepole heni pe hīkisia mo fakahīkihiki‘i au koe‘uhí ko ‘eku ma‘u ‘o fuoloa ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí? Kapau te u pehē, ko ha tangata vale lahi au. ‘Oku tau ha‘isia ke fakalāngilangi‘i ‘a e ‘Otuá; ‘oku tau ha‘isia ke fakamo‘oni‘i e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá. Kuo feinga ‘a e tēvoló ke ne faka‘auha au talu mei hoku fanau‘í ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni. Ka kuo ‘i hoku to‘omata‘ú ma‘u pē ‘a e ‘Eikí ‘o Ne fakahaofi au. Kuo ‘i ai ma‘u pē ha mālohi ‘e ua ‘oku ngāue—ko e taha ke faka‘auha au, pea ko e tahá ke fakahaofi au. Pea ‘oku ou ‘i heni ai he ‘ahó ni, ko ha me‘angāue vaivai ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá. ‘Oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, pea kapau te Ne fakahā mai hoku fatongiá, te u fakahoko ia!

… ‘Oku ou fakatauange ‘e foaki mai ‘e he ‘Otuá ha poto kiate kitautolu, mo tokoni ke tau anga vaivai, angatonu, angamalū pea mo loto fakatōkilalo.¹¹

Kuo tā tu‘o lahi ‘eku fanongo ki ha kau tangata ‘i he‘eku fefononga ‘akí ‘oku nau pehē—Ko e hā ne fili ai ‘e he ‘Otuá ‘a Siosefa Sāmitá, ko e hā na‘á Ne fili ai ‘a e ki‘i tamasi‘i ko iá ke ne fakaava ‘a e kuonga fakakosipelí ni mo fokotu‘u e fakava‘e ‘o e Siasi ko ‘ení? Ko e hā ne ‘ikai ke Ne fili ai ha tangata ma‘ongo‘ongá … ? ‘Oku taha pē ‘eku tali ‘i he‘eku mo‘uí ki he fa‘ahinga fehu‘i peheé, ko ‘eni ia, he ‘ikai lava ‘e he ‘Eiki Fungani Māfimafí ia ‘o fai ha me‘a mo kinautolu, he ‘ikai ke Ne lava ‘o fakavaivai‘i kinautolu. Na‘e ‘ikai ko ha fa‘ahinga kakai kinautolu ia kuo fili ki ha ngāue peheni ‘i ha fa‘ahinga kuonga ‘o e māmaní. Ne fili ‘e he ‘Eiki Māfimafí ‘a e ngaahi me‘a vaivai ‘o māmaní. He te Ne lava ‘o mapule‘i kinautolu. Ko ia na‘á Ne fili ai ‘a Siosefa Sāmitá, koe‘uhí ko ‘ene vaivaí, pea na‘á ne fakakaukau lelei ‘o ne ‘ilo‘i ‘eni.¹²

‘I he taimi ‘oku hīkisia ai ha ni‘ihi, ‘oku nau hinga leva.

Kuo te‘eki ai ke mou mātā ha ‘aho, pea he ‘ikai ke mou teitei mātā ha ‘aho he kaha‘ú, ‘i he mo‘uí ni pe ‘i he ta‘engatá, te ke ta‘e fie ma‘u ai e malu‘i mo e tauhi ‘a e ‘Otuá. Te mou fie ma‘u ia ‘i he taimi kotoa pē ho‘omou mo‘uí. Ka ai ha taimi ‘e ongo‘i ai ‘e hotau kau talavoú, pe kau tangata matu‘otu‘á pe kau finemuí, kuo nau a‘u ki ha tu‘unga ‘oku ‘ikai ke nau fakafalala ai ki he ‘Eikí, te nau fakatokanga‘i ‘oku nau ma‘u hala ‘aupito ai.¹³

Kapau ‘e ongo‘i ‘e he Palesiteni ‘o e Siasí pe ‘e ha taha ‘o hono ongo tokoní pe taha ‘o e kau ‘Aposetoló pe ‘e ha toe tangata, he ‘ikai lava ‘e he ‘Otuá ‘o fai ha me‘a ta‘e te ne kau atu ki ai, pea ‘okú ne fu‘u mahu‘inga kae toki lava ‘o fakahoko e ngāue ‘a e ‘Eikí, ta ‘okú ne ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki. Na‘á ku fanongo ki ha pehē ‘e Siosefa Sāmita na‘e tala ange ‘e ‘ōliva Kautele, ‘a ē ne hoko ko e ‘aposetolo fika ua ‘o e Siasí, “Kapau te u mavahe ‘e mate ‘a e Siasí ni.”

Ne tala ange ‘e Siosefa, “ ‘ōliva, ‘ahi‘ahi fakahoko ia.” Na‘e ‘ahi‘ahi‘i ‘eni ‘e ‘ōliva. Ko ‘ōliva na‘e toó; ka na‘e ‘ikai tō ai e pule‘anga ia ‘o e ‘Otuá. Kuó u maheni mo ha kau ‘aposetolo kehe ‘i hoku kuongá mo hoku taimí ne nau ongo‘i he ‘ikai lava ‘e he ‘Eikí ‘o fai ha me‘a ka ne ta‘e ‘oua ‘a kinautolu; ka kuo lava lelei pē e ngāue ‘a e ‘Eikí ia ta‘e te nau kau ai.¹⁴

Ne u mamata kia ‘ōliva Kautele ‘i he taimi ne hangē ai ne tetetete ‘a e kelekelé ‘i hono lalo va‘é. Kuo te‘eki ai ke u fanongo ‘i ha tangata kuó ne fai ha fakamo‘oni mālohi ‘o laka ange ai ‘i he taimi na‘á ne ma‘u ai ‘a e Laumālié. Ka ‘i he momeniti na‘e mavahe ai mei he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ko e momeniti ia na‘e mole ai hono māloh. … Na‘e mato‘o meiate ia hono iví, ‘o hangē ko Samisoni ‘i he‘ene nofo mo Tililá. Na‘e mole meiate ia ‘a e mālohi mo e fakamo‘oni na‘á ne ma‘ú, pea na‘e ‘ikai ke ne toe ma‘u ‘a hono kakató ‘i he lolotonga ‘o ‘ene kei ‘i he kakanó, neongo na‘e pekia kuó ne toe hoko ko ha [mēmipa ‘o e] Siasí.¹⁵

Na‘e kapusi ki tu‘a ha vahe tolu ‘e taha ‘o e kakai ‘o e langí koe‘uhí ko ‘enau angatu‘ú. … ‘Oku nau ‘i he kolo lalahi mo e fanga ki‘i kolo iiki kotoa pē ‘oku nofo ai ‘a e kakai ‘o māmaní, kae tautautefito ki he feitu‘u ‘oku ‘i ai ha Kāingalotu ‘o e Sias. … ‘Oku mou mahalo nai ‘oku ‘ākilotoa kitautolu ‘e he fanga tēvoló ni ka ‘oku ‘ikai ke nau feinga ke fai ha fa‘ahinga me‘a? ‘Oku nau mohe pē? ‘Oku ‘ikai nai ha‘anau ngāue ke fai? Te u pehē ki hoku ngaahi tokoua ‘oku nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘oku ‘i ai ha feingatau lahi ke tau fakahoko mo e ngaahi laumālie ko ‘ení. He ‘ikai ke tau lava ‘o kalo mei ai. Ko e hā te nau fai kiate kimoutolú? Te nau feinga ke tau fai ha fa‘ahinga me‘a pē pea pehē ki he me‘a kotoa pē ‘oku ‘ikai totonú. ‘E fiefia lahi ‘a e fanga tēvoló ni ke nau ue‘i au mo hoku kaungā ngāué ke mau fakakaukau ko ha kakai ma‘ongo‘onga kimautolu, ‘o poto ange ‘i ha toe taha; ke mau fevākovi‘aki, pea mau feinga ke fakahā e ngaahi angahala ‘a hotau tokouá, kae ‘ikai ko ‘etau angahala ‘atautolú. ‘Oku totonu ai ke tau tokanga ‘aupito. ‘Oku totonu ke u fai ‘eni; pehē ki hoku Ongo Tokoní mo e Kau ‘Aposetoló; ‘oku totonu ke tau fakahoko kotoa ‘eni. … Pea kapau ‘oku ‘ā hotau matá ke mahino kiate kitautolu e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, ‘e lava ‘o mahino leva kiate kitautolu hotau fatongiá; ‘e lava ‘o mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní pea mo e fetu‘utaki ‘oku tau fai mo e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau loto fakatōkilalo mo‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí.¹⁶

Ke ke loto fakatōkilalo, tokanga, fa‘a lotu. Tokanga telia ‘a e pōlepolé, pea telia na‘á ke hinga ‘o hangē ko ha ni‘ihi.¹⁷

Ko e taimi ‘oku tau fakafalala ai ki he ‘Eikí ‘i he loto fakatōkilaló, ‘okú Ne malu‘i mo fakamālohia leva ai kitautolu.

‘Oku ‘i ai ha ‘ulungāanga ‘e ua … ‘okú na ‘oange ki ha tangatá ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá—ko e angatonú mo e ‘ulungāanga haohaoá. Tuku ke ma‘u ‘eni ‘e ha tangata, tuku ke faitotonu mo ta‘eue‘ia ‘a hono lotó, tuku ke ma‘a ‘ene mo‘uí, pea kapau te tau tānaki atu ki ai ‘a e loto fakatōkilaló, ‘oku [malu‘i] ai ia mei ha ngaahi vaivai lahi peá ne lava ke teke‘i ha ngaahi fakatauele lahi fau. ‘Oku tau takitāuhi pē ha ngaahi vaivai‘anga; ne faka‘atā kinautolu ‘e he ‘Otuá ke lava ‘o ako‘i ai kitautolu ‘i he loto fakatōkilaló pea mo e ‘ofa faka-Kalaisi ki he kakai kehé.

‘Oku hala ha taha ‘iate kitautolu ‘e haohaoa, lolotonga ‘etau kei ‘i he kakanó; ka ko e tangata ‘oku falala ‘i he loto fakatōkilalo ki he ‘Otuá, ‘o ‘ikai teitei tūkua ‘ene feinga ki he totonú, mo ‘ikai tūkua ‘ene mo‘ui ‘aki e mo‘oní, pea ‘ikai ke ne teitei tuku ke maumau ‘i ‘ene ngaahi fuakavá, ko e taha ia ‘e malava ke tau tangane‘ia ai, pea tau feinga ke fa‘ifa‘itaki ki ai, ‘i he tokoni mai ‘a e langí.¹⁸

‘Oku ou fie pehē ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘u ke tau faí ke tau faivelenga, ke tau tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, ke tau loto fakatōkilalo, ke fekumi kiate Ia ‘i he lotu tāuma‘u, pea ‘e lelei ‘etau me‘a kotoa pē.¹⁹

‘Oku kau e kakaí ni mo e ‘Otuá. Ka ‘oku fie ma‘u ke tau fakafanongo ki Hono le‘ó, talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú, mo loto fakatōkilalo ‘i Hono ‘aó. … ‘Oku ‘i ai ha nonga ‘oku toka ‘i he kakai Māmongá–‘o hangē ko hono ui kitautolu ‘e he kakaí— ko ha me‘a lahi mo fakaofo ia ki māmani. … Ko e ‘uhinga ‘o ‘etau nongá he—‘oku hoko ‘a e ‘Otuá ko hotau kaume‘a, ko hotau ma‘u‘anga fono, mo hotau fai fakahaofí. Kapau he ‘ikai lava ‘e he ‘Eikí ‘o poupou‘i ‘Ene ngāué, ta he ‘ikai ke tau lava ia ‘e kitautolu. Ka te Ne lava. Kuó Ne fakahoko ma‘u pē ia, pea te Ne fai ia ‘o a‘u ki he ngata‘angá. Ko ia ‘oku ou pehē ai ki he Kāingalotú, ‘oua ‘e manavasi‘i. Falala ki he ‘Otuá. ‘Oua na‘a mou loto fo‘i. Tuku ke ongo hake ‘etau ngaahi lotú ki he telinga ‘o e ‘Eiki Sapaotí ‘i he ‘ahó mo e po‘ulí. Kole ‘a e me‘a ‘okú ke fie ma‘ú. ‘I ho‘omou fai iá, ‘e tali ‘e he ‘Eikí ho‘omou lotú, ‘o kapau te mou kole ‘a ia ‘oku totonú. Ko ia ‘oku toka ai hotau mālohí. ‘Oku ‘i he ‘Otuá ia.²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako mo teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau tala ‘oku tau fakafalala ki he ‘Otuá? (Vakai, peesi 114–115) Ko e hā ha founga ‘e hanga ai ‘e ha‘atau tala ‘ení, ‘o takiekina ‘etau vakai ki he mo‘uí?
Ko hai na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Palesiteni Utalafi ko e “ngaahi me‘a vaivai ‘o e māmaní”? (Vakai, peesi 113, 115–117; vakai foki, 1 Kolinitō 1:25–28.) Ko e hā ‘oku fili ai ‘e he ‘Eikí ‘a e fa‘ahinga kakai peheé ke nau fai ‘Ene ngāué? Ko e fē nai ha taimi kuó ke mamata ai ki hano faka‘aonga‘i ‘e he ‘Eikí “ ‘a e ngaahi me‘a vaivai ‘o e māmaní”?
Lau kakato ‘a e palakalafi hono tolu ‘i he peesi 116, pea fakakaukauloto pe alea‘i pe na‘e mei fēfē nai ho‘o mo‘uí kapau ne ta‘e‘oua e malu‘i mo e tokanga ‘a e ‘Otuá. Ko e hā e me‘a ‘oku ako‘i atu ‘e he fakakaukaú ni ‘o fekau‘aki mo e hīkisiá pe fielahí? Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘o e fielahí pe hīkisiá?
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he talanoa fekau‘aki mo ‘ōliva Kautele he peesi 116–117?
Lau kakato ‘a e uluaki palakalafi he peesi 117. Ko e hā ‘oku loto ai ‘a Sētane mo ‘ene kau taú ke tau “fakakaukau ‘oku tau lelei [mo] poto ange” ‘i ha toe tahá”? Ko e hā ‘oku nau loto ai ke tau “tala e ngaahi angahala hotau tokouá, kae tuku ‘etau angahala ‘atautolú”? Te tau lava fēfē ‘o matu‘uaki ‘a e ngaahi fakatauele ko ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi palakalafi faka‘osi ‘e fā ‘o e vahé, pea fakatokanga‘i ‘a e ngaahi fo‘i lea mo e ngaahi kupu‘i lea ‘oku mahu‘inga kiate koé (peesi 118–119). Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau fakafalala ki he ‘Eikí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Lea Fakatātā 3:5–7; Luke 18:9–14; Sēkope 2:13–21; ‘Alamā 36:3; Hilamani 3:35; T&F 112:10; 121:34–40

President Wilford Woodruff — Na‘e pehē ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi: “ ‘Oku ou ha‘isia ke tuku ki he ‘Otuá ‘a e lāngilangí ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē kuó u ma‘ú. Kapau kuó u fai ha kihi‘i lelei… na‘e tu‘unga ia ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá.”