VAHE 8

Ko e Mahino ki he Pekiá mo e Toetu‘ú

‘I he taimi ‘oku mate ai hotau ngaahi ‘ofa‘angá pea tau fakakaukauloto atu ki he‘etau mo‘ui fakamatelié, ‘e lava ke tau ma‘u ha fiemālie mo ha ‘ilo pau ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí pea mo e mo‘oni ta‘engata ‘o e toetu‘ú.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he kamata‘anga ‘o ‘Aokosi 1839, ne mavahe ai ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi mei hono ‘api ‘i Monitilose ‘i ‘Aiouaá, ‘i he‘ene talangofua ki he ui ‘a e ‘Eikí ke ngāue fakafaifekau ‘i he ‘Otu Motu Pilitāniá. Ne pōpoaki māvae ki hono uaifi ko Fīpeé, pea mo hono ki‘i ‘ofefine ta‘u taha pē ‘e taha ko Sala ‘Emá. ‘I he taimi ko ‘ení, ne lolotonga feitama ‘a Fipē ‘ia Uilifooti Si‘i, ‘a ia ne ‘amanaki fā‘ele‘i he ‘aho 22 ‘o Mā‘asi 1840.

Hili ha ngaahi māhina si‘i e mavahe ‘a ‘Eletā Utalafi mei Monitilosé, kuó ne a‘u hake ki he fakahahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití ‘o malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí mo teuteu ki he folau ki Pilitānia Lahí. Lolotonga ‘ene nofo ko ‘ení, na‘á ne hiki ‘i he‘ene tohinoá ha ngaahi misi kehekehe ‘e tolu na‘e mamata ai ki hono uaifí. Hili ‘ene ‘uluaki misí na‘á ne hiki ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i he‘ene tohinoá: “Na‘á ku misi ‘o mamata kia Mīsisi Utalafi ‘oku faingata‘a‘ia lahi ‘i Monitilose. Na‘e ‘ikai ke u mamata kia Sala ‘Ema.”¹ Ko ‘ene fakamatala ki he misi hono uá na‘e nounou mo ia: “Na‘á ku misi he pō ko iá ‘oku ou ‘initaviu mo Mīsisi Utalafi ka na‘e ‘ikai ke u sio kia Sala ‘Ema.”² Ko e misi hono tolú na‘e toe fakaikiiki ange: “Na‘á ma fiefia lahi ‘i he‘ema fefakahoko ‘aki ‘a e ‘initaviú, ka ko ‘ema fekitá na‘e tuifio ia mo e mamahi, he na‘e taimi nounou pē ‘ema talanoa ki he ngaahi me‘a faka‘apí, na‘á ku ‘eke ange leva pe ko e fē ‘a Sala ‘Ema. … Na‘á ne tangi pē mo pehē mai, … Kuo mālōlō ia.’ Na‘á ma loto mamahi ‘i ha momeniti, peá u ‘ā hake leva. … ‘Oku mo‘oni ‘apē ‘a e misí ni? Kuo pau ke toki tala ia ‘i he fakalau atu ‘a e taimí.” ³

‘I he ‘aho 14 ‘o Siulai 1840, ne hiki ai ‘e ‘Eletā Utalafi, lolotonga ‘ene ‘i Pilitānia Lahí, ‘i he‘ene tohinoá ko e fakamanatua ha ‘aho mahu‘inga ‘i hono fāmilí: “ ‘Oku ta‘u ua he ‘ahó ni ‘a Sala ‘Ema. ‘Ofa ke malu‘i ‘e he ‘Eikí hoku uaifí mo e fānaú mei he puké mo e maté kae ‘oua ke u foki.” Ko ha taha ia na‘á ne fakamo‘oni‘i ma‘u pē ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí, he na‘á ne pehē, “ ‘E ‘Eiki, ‘oku ou momoi atu kinaua ki ho to‘ukupú; fafanga, fakavala‘i, pea mo fakafiemālie‘i kinaua, pea ke ‘a e ‘afió na pē ‘a e nāunaú.”⁴ Hili ha ‘aho ‘e tolu mei ai, kuo mālōlō ‘a Sala ‘Ema.

Ne toki ‘ilo pē ‘e ‘Eletā Utalafi e mālōlō hono ‘ofefiné he ‘aho 22 ‘o ‘Okatopa 1840, ‘i he‘ene lau ha ongoongo ‘i ha tohi ne ‘oatu ki ha taha ‘o hono kaungā ngāue ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá.⁵ Hili mei ai ha ‘aho ‘e nima kuó ne toki ma‘u e ongoongó ni meia Fīpē, ko ha tohi ia ne fai he ‘aho 18 ‘o Siulaí. Na‘á ne hiki ai ha konga ‘o e tohi ‘a Fīpeé ‘i he‘ene tohinoá:

“Si‘oku ‘ofa‘anga ko Uilifooti, ko e hā nai ha‘o fakakaukau ‘i he taimi te u pehē ai na‘e ui au ‘aneafi ke u sio tonu he mavahe atu ‘eta ki‘i ta‘ahine ko Sala ‘Emá mei māmani? ‘Io, kuó ne folau-hola. Kuo hanga ‘e he nima ta‘e ufi ‘o maté ‘o fa‘ao atu ia mei hoku fatafatá. … ‘I he‘eku vakai ki aí, kuó u fa‘a fakakaukau ai pe ko e hā nai e ongo ‘oku totonu ke u ma‘u ‘i he‘eku māvae mo iá. Na‘á ku fakakaukau he ‘ikai ke u toe mo‘ui ‘i he‘ene molé, tautautefito ‘i he ‘ikai ‘i heni hoku husepānití. Ka kuó ne folau-hola ia. Kuo to‘o atu ia ‘e he ‘Eikí ki ‘api kiate Ia koe‘uhí ko ha taumu‘a fakapotopoto.

“Ko ha sivi ia kiate au, ka kuo tu‘u ‘a e ‘Eikí ‘i hoku tafa‘akí ‘i ha founga fakaofo. ‘Oku ou lava ‘o mamata mo ongo‘i kuó Ne fakafoki atu ia ki ‘api pea te Ne tokanga‘i ia,‘o lelei ange ‘i ha me‘a te u lava ‘o fai ‘i ha ki‘i vaha‘a taimi, kae ‘oua kuó u ‘alu atu ke fe‘iloaki mo ia. ‘Io, Uilifooti, ‘oku ‘i ai ha‘ata ki‘i ‘āngelo ‘e taha ‘i he langí, pea te u pehē ‘oku ngalingali ne ‘osi ‘a‘ahi atu hono laumālié kiate koe, ki mu‘a he taimi ko ‘ení.

“ ‘Oku faingata‘a mo‘oni ‘a e mo‘uí he‘ene puli atú. … Na‘á ne fakahoko mai pē kiate au ha fekita ma‘a ‘ene tangata‘eikí ki mu‘a peá ne si‘i mālōloó. … Na‘e toutou hilifaki nima mo tākai ia ‘e he kau kaumātu‘á, ka ‘i he ‘aho hono hokó ne fononga atu si‘ono laumālié mei he maama ko ‘ení ki ha maama ‘e taha ‘oku ‘ikai fai ai ha to‘é.

“ ‘I he ‘aho ní, ne u ‘alu ai mo Uilifooti [Si‘i] mo ha ngaahi kaungāme ‘a toko lahi, ‘o mau fononga ki Komesi, [‘Ilinoisí] ke fai ha‘amau faka‘apa‘apa faka‘osi ki hota ki‘i ‘ofa‘angá, ‘o mamata ‘i si‘ono fakahekeheká. Na‘e ‘ikai si‘ano kāinga ke muimui folau ai ki fa‘itoka pe ke si‘i tengihia ia, ka ko ‘ene fine‘eikí pē mo Uilifooti Si‘i. … Na‘á ku toki ‘eve‘eva ki muí ni ki he fa‘itoka ‘o Salá. ‘Okú ne toka toko taha pē ‘i he fiemālie. Te u lava pē ke pehē na‘e foaki ‘e he ‘Eikí pea kuo toe to‘o atu ‘e he ‘Eikí, kae fakafeta‘i pē ki he huafa ‘o e ‘Eikí [vakai, Siope 1:21].”⁶

Makehe mei he‘ene hiki e tohi ‘a Fīpeé, na‘e si‘isi‘i pē ke toe tohi ‘e ‘Eletā Utalafi ha me‘a fekau‘aki mo e mālōlō si‘ono ‘ofefiné. Ko e me‘a pē na‘á ne lea ‘akí, ko Sala ‘Emá kuo “to‘o atu ia mei he mo‘uí ni” pea kuo “he ‘ikai toe fai ha sio ki ai ‘i he mo‘uí ni.”⁷

‘I he ta‘u 91 ‘a Uillifooti Utalafí, na‘á ne kātekina ai e mate ha toko lahi ‘o hono ngaahi ‘ofa‘angá, kau ai ha ni‘ihi ‘o e kau mēmipa hono fāmilí, fakataha mo e kau ‘Aposetolo kotoa ne nau ngāue fakataha ‘i he malumalu ‘o e tataki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ‘I he ngaahi taimi molumalu ko ‘ení, na‘á ne ma‘u ha nonga ‘i he‘ene fakamo‘oni ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí pea mo e “mo‘oni ta‘engata” ‘o e toetu‘ú.⁸ Na‘á ne fa‘a ako‘i ko e mate ‘a ha Kāingalotu angatonú, ‘oku fakatou hoko ma‘u pē ia ko ha taimi ‘o e ‘ahi‘ahi mo ha taimi ke fiefia. Ko hono mo‘oní, ‘i he fakaofiofi ki he ngata‘anga ‘o ‘ene mo‘uí, na‘á ne hiki ‘a e ngaahi fakahinohino ko ‘eni fekau‘aki mo hono me‘afaka‘eikí: “ ‘Oku ‘ikai ke u loto ke tui ‘e hoku fāmilí pe ‘e hoku ngaahi kaume‘á ‘i hoku me‘afaka‘eikí pe ‘i he‘ene ‘osí, ha fa‘ahinga faka‘ilonga ko ‘enau tēngihia au, he kapau ‘oku ou faitotonu mo faivelenga ‘o a‘u ki he maté, ta ‘oku ‘ikai toe fie ma‘u ke tēngihia au ia ‘e ha taha.”⁹

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he maté, ‘oku hū atu ai ‘a e laumālie ‘o e tokotaha taki taha ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, ‘a ia ‘oku fiefia fakataha ai e kau angatonú mo hoko atu e ngāue ‘a e ‘Eikí.

‘Oku tui ha [kakai] toko lahi ko e taimi ‘oku mate ai ha tangata ko hono ngata‘angá ia, pea ‘oku ‘ikai ha toe mo‘ui hili e mo‘uí ni. ‘E lava ‘apē ha tangata fakakaukau lelei ‘o tui kuo ngaohi ‘e he ‘Otua ‘o e langí ha ngaahi laumālie ‘e ua pe tolungeau miliona, mo ‘oange hanau tāpanekale [sino fakamatelie], ke nau omi pē ‘o mo‘ui ‘i māmani pea mate ‘o pulia pe ‘osi‘osingamālie? Hangē kiate au he ‘ikai ma‘u ‘e ha tangata fakakaukau lelei ha fa‘ahinga fakakaukau pehē. ‘Oku fehangahangai ia mo e ‘atamai leleí pea mo e fakakaukau fakamātoató.¹⁰

‘I hono tēngihia hatau ngaahi maheni kuo mavahe atu, ‘oku ou tui ‘oku ‘i ai ha fanau‘i ‘i he mate kotoa pē; ‘oku tuku mai ‘e he laumālié ‘a e sino pekiá kiate kitautolu, kae fakalaka mo‘ui atu ia ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí, ki he kakai ma‘ongo‘onga mo faka‘ei‘eiki ko ia ‘oku ngāue ke fakahoko e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, ‘i hono huhu‘i mo fakamo‘ui e māmani hingá ni.¹¹

‘Oku ‘i ai ha fiefia ‘i he taimi ‘oku hū atu ai e laumālie ‘o e Kāingalotu ‘a e ‘Otua Mo‘uí ki he maama ‘o e ngaahi laumālié ke fe‘iloaki mo e Kāingalotu ne mu‘omu‘a ki aí.¹²

‘Oku ngāue ha ni‘ihi ‘i he tafa‘aki ko ‘eni ‘o e veilí, pea ‘oku ngāue ha ni‘ihi ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. Kapau ‘oku tau nofo heni, ‘oku fie ma‘u ke tau kau ki he ngāue ‘o e fakamo‘uí, pea kapau te tau ‘alu ki he potu ko iá, ‘oku fie ma‘u ke hoko atu ‘etau ngāué kae ‘oua kuo hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá.¹³

Tu‘unga ‘i he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí, ‘e toetu‘u ai ‘a e taha kotoa pē, ‘o fakataha honau laumālié mo honau sino ta‘efa‘amaté.

‘Oku tau fakamo‘oni‘i ne tu‘unga ‘ia ‘Ātama e pekia ‘a e taha kotoa, pea ko e mate ‘i he hingá kuo pau ke hoko ia ki he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá, pea pehē foki ki he fanga monumanu ‘o e vaó, fanga ika ‘o e tahí mo e fanga manupuna ‘o e ‘ataá pea mo e ngāue kotoa pē ‘a e ‘Otuá, ‘i he‘ene fekau‘aki mo e māmani ko ‘ení. Ko ha fono ia ‘oku ta‘e liliua mo tu‘u ma‘u. … Na‘e foua ‘e he Fakamo‘uí ‘a e maté; na‘e pekia ke huhu‘i ‘a māmani; ne faka‘e‘epa Hono sinó ‘i he fonualotó, ka na‘e ‘ikai ‘au‘auha ia; pea hili ha ‘aho ‘e tolu na‘e toe tu‘u mei he fa‘itoká ‘o to‘o kiate ia e mo‘ui ta‘e-fa‘a-maté. Ko e polopolo Ia ‘o e toetu‘ú.¹⁴

Kuó u ongo‘i fiemālie ma‘u ai pē ‘o fekau‘aki mo e toetu‘ú. ‘Oku ou fiefia ai. Na‘e fakaava ‘a e halá kiate kitautolu ‘e he ta‘ata‘a ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá.¹⁵

Ka hoko mai ‘a e toetu‘ú, te tau ‘alu atu, kuo fakakofu‘i ‘aki ‘a e sino ta‘e fa‘a maté; pea ko e ngaahi fakatangá, faingata‘a‘iá, mamahí, mamahi‘iá mo e maté, ‘a ē ‘oku fekau‘aki mo e mo‘ui fakamatelié, ‘e to‘o ia ‘o ta‘e ngata.¹⁶

‘Oku mātu‘aki nāunau‘ia ‘a e tokāteline ko ‘eni ‘o e toetu‘u ‘a e maté. ‘Oku fakafiemālie, ki hoku laumālié, ke u fakakaukau, ‘i he pongipongi ‘o e toetu‘ú, ‘e ma‘u ‘e hoku laumālié ha faingamālie ke nofo ‘i he sino tatau pē ‘okú ne ma‘u hení. ‘I he‘emau hoko ko e kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí, kuo mau fononga ‘i ha ngaahi maile ‘e lauiafe lahi ‘i he hela‘ia mo e ongoongosia, ‘o ngāue ke malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ki he fānau ‘a e tangatá. Te u fiefia lahi ke ma‘u he toetu‘ú ‘a e sino tatau pē mo ia ne u a‘a ‘aki ‘i he ngaahi feitu ‘u anoanó, kakau ‘aki ‘i he ngaahi vaitafé pea fononga mo ngāue ‘aki ki hono langa hake e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní.¹⁷

‘Oku ‘omi ‘e he ongoongoleleí ha fakafiemālie ‘i he taimi ‘oku pekia ai ‘a e ngaahi ‘ofa‘angá.

Ka ne ta‘e‘oua ‘a e ongoongolelei ‘o Kalaisí, ‘e hoko ‘a e fakamāvae ‘i ‘e he maté ko e taha ‘o e ngaahi me‘a fakamamahi taha te tau ala fakakaukau atu ki ai; ka ‘i he‘etau ma‘u ‘a e ongoongoleleí mo ‘ilo ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e toetu‘ú, ‘oku mole atu leva ha konga lahi ‘o e mamahí, tangí pea mo e faingata‘a‘ia ‘i he maté. Kuó u fa‘a fakakaukau ko ‘ete mamata ki ha sino ‘o ha pekia, mo hono tuku hifo ia ki he fa‘itoká ‘o tanu ‘aki e kelekelé, ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a fakamamahi taha he māmaní; ka ne ta‘e ‘oua ‘a e ongoongoleleí ‘e tatau ia mo ha‘ate puna ‘i he fakapo‘ulí. Kae hangē ko e vave ko ia ‘etau ma‘u e ongoongoleleí, ko hono fakamāma‘i pē ‘a e laumālie ‘o e tangatá ‘e he fakahinohino fakalaumālie ‘a e Fungani Māfimafí, ‘e lava leva ke kalanga fakataha ia mo e taha mei he kounga mu‘á— “ ‘E fa‘itoka, kofa‘ā ho huhú? ‘E mate, kofa‘ā ho mālohí? Ko e huhu ‘o e maté ‘a e angahalá, pea ko e me‘a‘ofa ‘a e ‘Otuá ko e mo‘ui ta‘engatá, tu‘unga ‘i hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí” [Vakai, 1 Kolinitō 15:55–57.] ‘Oku hoko mai e toetu‘u ‘a e maté ki he ‘atamai maama ‘o e tangatá, ‘o ‘i ai leva ha fakava‘e pau ke falala ki ai hono laumālié. Ko e me‘a ia ‘oku tui ki ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku mahino kiate kitautolu, ‘oku ‘ikai ke tau ta‘e ‘ilo fekau‘aki mo e me‘á ni; kuo ‘osi fakahā mai ia ‘e he ‘Otuá kiate kitautolu pea ‘oku mahino kiate kitautolu ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e toetu‘u ‘a e maté, pea ‘oku faka‘iloa mai kiate kitautolu ‘e he ongoongoleleí ‘a e mo‘uí mo e ta‘e-fa‘a maté [vakai, 2 Tīmote 1:10].¹⁸

Ko e mo‘oni, ‘oku faingata‘a ke māvae mo hotau ngaahi kaume ‘á. … ‘Oku fakanatula pē ke tau fakahaa‘i ‘i hotau lo‘imatá ‘a e ongo ‘oku tau ma‘u he taimi ‘oku tanu ai ‘a e sino ‘o hotau ngaahi kaume‘a ‘ofeiná, pea ‘oku ‘i ai ha tu‘unga taau mo totonu te tau lava pē ‘o fakahaa‘i ai; ka ‘oku ‘i ai ha ngaahi founga ‘oku fa‘a tōtu ‘a ai ‘etau tengihiá pe fai ‘o fu‘u tōtu‘a ha me‘a, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke taau pe totonu ke fa‘ifa‘itaki ki ai e Kāingalotu ‘o e Siasí.¹⁹

‘Oku ‘i ai ha me‘a pe ‘uhinga ta‘e‘iloa kiate au, kuó u mo‘ui ai ke toutou ‘alu ki fa‘itoka ke kau ki he ngaahi me‘a-faka‘eiki ‘o ha kau Palōfita mo ha kau ‘Aposetolo pea mo ha toko lahi ‘o e Kāingalotu ne nau ngāue ‘i he Siasí ni ‘i honau kuongá mo honau to‘u tangatá. … Kuo te‘eki ai ke u ongo‘i ha loto tengihia, ‘i ha‘aku ‘alu ki ha fa‘itoka ki ha me‘afaka‘eiki ‘o ha Palōfita, pe ‘Aposetolo, pe ha taha ‘o e Kāingalotu ‘o e ‘Otua mo‘uí na‘e faitotonu mo tauhi faivelenga ki he ‘Otuá mo ‘ene ngaahi fuakavá, mo ne ma‘u e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí mo hono ngaahi ouaú, pea pehē ki he Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní. Ko e kau tangata mo fafine peheé, kuo nau fakakakato fakalāngilangi honau misiona ‘i māmaní, ‘i he ngāue lī‘oa mo e ‘ofa, ‘o a‘u ki he taimi kuo ui ai kinautolu ki ‘apí. Kuo nau pekia ‘i he tui, pea te nau ma‘u ha kalauni ‘o e nāunau.

Ko e ngaahi ongo ia ne u ma‘u ‘i he pekia ‘a Palesiteni [Pilikihami] ‘Iongí, Misa [Hiipa C.] Kimipoló, Misa [Sione] Teilá, Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, pea mo e tangata kotoa pē kuo nau ma‘u ‘a e Ongoongolelei ‘o Kalaisí peá ne faitotonu mo faivelenga ‘i he misiona ko iá. ‘Oku ‘i ai ha mo‘oni ta‘engata ‘i he mo‘uí—‘a ia ‘e ‘ilo ‘e he māmaní kotoa. ‘Oku ‘i ai ha mo‘oni ta‘engata ‘i he maté. ‘Oku ‘i ai ha mo‘oni ta‘engata ‘i he toetu‘ú, ‘i he fakamaau ‘i he kaha‘ú, pea ‘i he fengāue‘aki ‘a e ‘Otuá mo e tangata kotoa pē ‘i he kaha‘ú, ‘o fakatatau mo e ngaahi ngāue lelei ‘oku fakahoko ‘i he sinó; pea ka ‘i ai ha tangata pe fefine kuó ne fai ha fuakava mo e ‘Eikí, kuó ne ma‘u ‘a e Ongoongoleleí mo hono ngaahi ouaú, kuo faitotonu mo faivelenga ‘i hono ‘ahó mo hono to‘u tangatá pea kuo ui atu ki ‘api ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, ko e fē leva ha toe tangata ‘oku mahino ki ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘e lava ke ne tēngihia ‘a e tokoua pe tuofefine ko iá?²⁰

Tu‘unga ‘i he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí, ‘e ma‘u ‘a e nāunau fakasilesitialé ‘e he fānau kotoa pē ne pekia te‘eki ke nau a‘u ki he ta‘u ‘oku ala fakamāua aí.

‘Oku hala‘atā ha valevale pe fānau kuo mate ki mu‘a hono ta‘u motu‘a ‘e ala fakamāua aí, ‘e ta‘e huhu‘i, pea ‘oku tau‘atāina kakato ai ia mei he ngaahi fakamamahi ‘o hel. … Te u fakafepaki‘i ha tangata pē te ne ma‘u ‘i ha taha ‘o e ngaahi lekooti ‘o e mo‘oni fakalangí, ha fa‘ahinga ouau ne fokotu‘u ki hono fakamo‘ui ‘o e fānau valevale haohaoá; he ‘ikai ‘aupito fie ma‘u ia ki ai, pea ko e me‘a pē taha ‘e lava ke ma‘ú aí, ko hono fuofua ko ia ‘e Sīsū ‘a e fānau valevalé ‘i hono umá mo ne tāpuaki‘i kinautolú, ‘a ia ‘oku taau pea ‘e tonu ‘aupito ke fakahoko ‘i he founga ‘a e ‘Otuá. Ka ko hono luluku ‘o e fānau valevalé pe ko e tokāteline ko ia ‘e ‘alu ‘a e fānau valevalé ki heli neongo ha fa‘ahinga tūkunga peé, ko e tokāteline ia ne fokotu‘u pē ‘e he tangatá ka ‘oku ‘ikai ‘o e ‘Otuá, pea ‘i he‘ene peheé ‘oku ‘ikai hano ‘aonga mo hala faka‘aufuli mo fakahouhau ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Kuo fe‘unga ia fekau‘aki mo e fānau valevalé. … ‘Oku huhu‘i kinautolu ‘e he ta‘ata‘a ‘o Sīsū Kalaisí.²¹

‘Oku haohaoa ‘a e fānaú ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí; ko ‘enau maté mo honau halá, ‘oku ‘i he to‘ukupu ia ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku ‘ikai totonu ke tau lāunga ‘i he ‘Eikí pe ‘i he‘ene ngaahi ngāué ‘o laka ‘i he me‘a ne fai ‘e Siopé. … ‘Oku ‘i ai ha fakafiemālie fekau‘aki mo e me‘á ni—‘oku nau haohaoa, ‘oku ‘ikai ke nau maumau-fono. Kuo nau ‘osi totongi ki he fono ‘o e maté, ‘a ē ne tuku ‘e he ‘Otuá kia ‘Ātama mo e kotoa ‘o hono hakó; ka ‘i he taimi ‘e mavahe ai honau laumālié mei honau sinó ‘o a‘u ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, ko e ngata ia ‘enau faingata‘a‘iá mo ‘enau mamah. … Te nau toe tu‘u mai mei honau fa‘itoká ‘i he pongipongi ‘o e toetu ‘ú, … kuo fakakofu‘i ‘aki ‘a e nāunau, mo‘ui ta‘e fa‘a-maté mo e mo‘ui ta‘engatá, ‘i ha faka‘ofo‘ofa ‘oku ta‘engata mo fotu tangata, pea ‘e tuku kinautolu ki he nima ‘o ‘enau mātu‘á, pea ‘e tali kinautolu ki he fa‘unga honau fāmilí ‘i he maama fakasilesitialé, pea ‘e ma‘u kinautolu ‘e he‘enau mātu‘á ‘o ta‘e ngata. Te nau mo‘ui ‘o tatau mo e mo‘ui ‘a honau ‘Otuá. Ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘a ia ‘oku nau tui ki he toetu‘ú, ‘oku totonu ke hoko ‘a e me‘á ni ko ha ma‘u‘anga ‘o e nonga mo e fakafiemālie.

…Ko e fehu‘i ‘e fa‘a hoko mai kiate au mo kimoutolú— “Ko e hā kuo to‘o atu ai ‘e he ‘Eikí ‘eku ki‘i fānaú?” Ka ‘oku ‘ikai ‘a‘aku ia ke fakahā, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i; ‘oku ‘i he to‘ukupu ia ‘o e ‘Eikí, pea na‘e pehē ia talu mei he fakatupu ‘o māmaní ‘o fāi pehē mai. ‘Oku to‘o atu ‘a e fānaú ‘i he‘enau kei valevalé, pea ‘oku nau ō ki he maama ‘o e ngaahi laumālié. ‘Oku nau omi ki heni ‘o fakahoko ‘a e kaveinga ‘o ‘enau omí, ‘a ia, ko ha tāpanekale ‘i he kakanó. ‘Oku nau omi ke ma‘u ha kuonga ke vakai‘i ai kinautolu pea mo ha tofi‘a ‘i māmani; ‘oku nau ma‘u ha sino, pe tāpanekale, pea ‘e tuku ‘a e tāpanekale ko iá ma‘anautolu, pea ‘i he pongipongi ‘o e toetu‘ú, ‘e toe fakataha‘i ‘a e sinó mo e laumālié, pea hangē ko ia ‘oku tau ‘ilo hení, ‘oku ‘i ai ha fānau ‘i ha ngaahi to‘u kehekehe ‘i ha fāmili, mei he valevale ‘oku kei fakahuhu ‘e he fa‘eé ki he fatutangatá, ‘e pehē pē ‘i he fa‘unga ‘o e fāmilí ‘i he maama fakasilesitialé. ‘E toe fakafoki mai ‘etau fānaú kiate kitautolu ‘o hangē ko e taimi ne telio ai kinautolú, kapau na‘e tauhi ‘e he‘enau mātu‘á ‘a e tuí mo fakamo‘oni‘i ‘oku nau mo‘ui taau ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá.; pea kapau he ‘ikai ke tau fakamo‘oni‘i ‘oku tau taau ‘e kei tauhi pē ‘etau fānaú, mo nau ma‘u ‘a e nāunau fakasilesitialé. Ko ‘eku fakakaukau ia fekau‘aki mo e fānau valevale kotoa ‘oku maté, tatau ai pē pe ‘oku fanau‘i kinautolu ki ha Siu pe Senitaile, ki he angatonu pe angahala. ‘Oku nau omi mei he‘enau tamai mo ‘enau fa‘ē ta‘engatá, ‘a ia ne fanau‘i kinautolu ‘i he maama ta‘engatá, pea ‘e toe fakafoki kinautolu ki he‘enau mātu ‘a ta‘engatá; pea ko kinautolu ‘a e ngaahi mātu‘a kuo nau ma‘u ha fānau heni ‘o fakatatau mo e founga ‘a e ‘Otuá mo e lakanga fakataula ‘eiki mā‘oni‘oní, ‘e tatau ai pē pe ko e fē ‘a e kuonga kuo nau mo‘ui aí, te nau ma‘u ‘a e fānau ko iá ‘i he pongipongi ‘o e toetu‘ú, pea ‘e foaki kinautolu ki he‘enau mātu‘á pea te nau hoko ko e tāpuaki ki honau fāmilí ‘i he maama fakasilesitialé.…

…Te u pehē ki hotau ngaahi kaume‘a ‘oku tēngihiá, ‘oku to‘o atu ho‘omou fānaú pea he ‘ikai ke mou lava ‘o ta‘ofi, he ‘ikai ha taha ‘iate kitautolu te ne lava ‘o ta‘ofi; ‘oku ‘ikai ha tukuaki‘i ia ‘e fai ki he mātu‘á ‘i he taimi ‘oku nau fai ai ‘a e lelei taha ‘oku nau lavá. ‘Oku ‘ikai totonu ke tukuaki‘i si‘a fa‘ē koe‘uhí ko e ‘ikai ke ne lava ‘o fakahaofi si‘ene tama ‘oku puké, pea kuo pau ke tau tuku ‘eni ki he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá. ‘E taimi nounou pē kae ‘oua ke toki fakafoki mai kinautolu kiate kitautolu.…

Fekau‘aki mo e tupulaki, nāunau pe hākeaki‘i ‘o e fānaú ‘i he mo‘ui ka hokó, kuo te‘eki fakahā ‘e he ‘Otuá ha me‘a fekau‘aki mo e me‘á ni, fekau‘aki mo ho‘omou fānaú, ‘eku fānaú pe ha toe fānau ‘a ha taha, ‘o makehe mei he‘etau ‘ilo ko ia kuo fakahaofi kinautolú. Pea ‘oku ou ongo‘i ‘oku totonu ke tau falala ki he ‘Eikí ‘i he ngaahi me‘a fakamamahí ni, kuo pau ke tau falala ki Hono to‘ukupú pea hanga kiate Ia ke ma‘u ha fakafiemālie mo ha nonga. ‘Oku ‘ikai ke tau tēngihia, lolotonga ‘a e ngaahi me‘a fakamamahi ko ‘ení ‘o tatau mo kinautolu ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau ‘amanaki leleí; ‘oku ‘ikai ke tau tēngihia ‘a e mole atu ‘etau fānaú ‘o hangē ka ‘ikai ke tau toe mamata kiate kinautolú, koe‘uhí he ‘oku lelei ange ‘etau ‘iló. Kuo ako‘i lelei ange kitautolu ‘e he ‘Eikí, pea pehē ki he ongoongoleleí; kuo fakahā mai ‘e he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí ‘e toe fakafoki mai kinautolu kiate kitautolu ‘i he toetu‘u ‘a e kau angatonú.…

…‘Oku ou fakatauange ‘e faitāpuekina ‘e he‘eku Tamai Hēvaní ‘a [kinautolu kuo mole si‘enau fānaú] ‘i he‘enau mamahí, mo foaki ange ‘a Hono Laumālie Mā‘oni‘oní, koe‘uhí ka nau ka tokoto hifo ‘i he po‘ulí mo tu‘u hake ‘i he pongipongí ‘o ‘ofa ki he‘enau fānaú, ke nau lava ‘o ongo‘i ke momoi kinautolu ki he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, pea mo nau ‘ilo‘i foki ko ‘enau māvae mo si‘enau fānaú he ‘ikai a‘u ‘o ta‘e ngata, ka ‘e ‘i ha taimi nounou pē pea ‘e toe fakafoki mai kinautolu. ‘Oku kaunga ‘eni kiate kitautolu kotoa ‘i he mole atu ‘etau fānaú. ‘Oku tau fakatokoto hifo kinautolu ‘i he fa‘itoká, ka te nau toe tu‘u mai ‘i he pongipongi ‘o e toetu‘ú, pea kapau te tau faivelenga mo faitotonu, te tau toe ma‘u mo fiefia fakataha mo kinautolu.²²

‘Oku totonu ke tau mo‘ui ‘i ha founga te tau mateuteu ai ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tokonaki ‘e he ‘Otuá ma‘atautolu ‘i he taimi te tau mate aí.

Ko hotau iku‘anga ‘i he kaha‘ú ‘oku ‘i he tafa‘aki ia ‘e taha ‘o e veilí. Ka u ka mate, te u fie ma‘u ‘a e faingamālie ke ‘alu ki he potu ‘oku ‘i ai ‘a e ‘Otua ko ‘eku Tamai Hēvaní, mo e potu ‘oku ‘i ai ‘a Sīsū Kalaisi, ko e Fakamo‘ui ‘o māmaní.²³

‘Oku totonu ke tau feinga ke ngāue ‘aonga ‘aki hotau taimí, hotau ngaahi talēnití mo hotau ngaahi faingamālié he lolotonga ‘etau kei ‘i māmaní. ‘Oku ou ‘ilo‘i ko e māmani ko ‘ení ‘oku ‘ikai ko hotau nofo‘anga ma‘ú ia. ‘Oku tau ma‘u ha fakamo‘oni ki he me‘á ni ‘i he ‘aho kotoa pē ‘o ‘etau mo‘uí. ‘Oku fie ma‘u kitautolu ke tau telio hotau kau palōfitá, kau ‘aposetoló, kau kaumātu‘á, ngaahi tamaí, ngaahi fa‘eé, uaifí mo e fānaú, ‘a ia ‘oku fakahaa‘i kotoa mai ‘e he ngaahi me‘á ni he ‘ikai ke tau nofo fuoloa ‘i māmani. ‘Oku totonu leva ke tau ngāue ‘aonga ‘aki hotau taimí he ‘ahó ni.²⁴

‘Oku fakataumu‘a ‘a e na‘ina‘i ko ‘ení ki he kakai mo‘uí, “Ke tali teu pē ‘a kimoutolu foki.” [Mātiu 24:44.] Pea ‘oku kaunga ia kiate kitautolu kotoa. Pea ‘oku ‘atautolu ia ko e ngaahi mātu‘a mo e kau kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí ke tau lī‘oa ‘i he ngāue ‘a e ‘Otuá, lolotonga hono kei fakangofua ke tau nofo hení; ‘o mo‘ui fakatatau mo e maama mo e ‘ilo kuo tāpuekina ‘aki kitautolú. He ‘oku ‘i ai ha taimi kuo fokotu ‘u ki he tangata kotoa pē; pea ‘okú Ne to‘o atu ha toko lahi ‘o fakatatau mo e ue‘i ‘a Hono finangaló. ‘Okú Ne to‘o atu ‘a kinautolu ‘okú Ne fie ‘avé, kae tuku pē kinautolu ‘okú Ne fie tukú ‘i Ha‘ane ‘uhinga fakapotopoto pē ‘A‘ana.²⁵

Ko e taimi te tau fakalaka atu ai ‘i he ngaahi mamahi ‘o e mo‘ui fakamatelié ‘o ma‘u ‘a e fiefia mo e nāunau ‘o e pule‘anga fakasilesitialé kuo foaki kiate kitautolú, te tau toki ‘ilo ai kuo teuteu‘i kitautolu ‘e he ngaahi mamahi ‘o e mo‘ui fakamatelié pea malava ai ke tau fakahounga‘i ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tokonaki ‘e he ‘Otuá ma‘á e kau faivelengá.²⁶

Ko ‘eku lotú ia ke pehē ange mai ‘e fakatomala ‘a e kakaí ni mei he‘enau ngaahi angahalá pea ‘ā hake mo ma‘u ha mālohi ke omi ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá kae lava ke ongona ‘enau ngaahi lotú, pea mateuteu ke malu‘i ‘a e pule‘angá pea ‘ikai teitei li‘aki ‘enau ngaahi fuakavá pea mo honau kāingá, pe lavaki‘i ‘a e ongoongoleleí, ka ke nau ikuna‘i ‘a māmani mo mateuteu ke hoko ko e kaungā ‘eahoko fakataha mo Kalaisi ki he kakato ‘o e ‘uluaki toetu‘ú, ‘a ia ‘oku teuteu ma‘anautolu ‘oku tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.²⁷

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako mo teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ki he mālōlō ‘a Sala ‘Ema Utalafi (peesi, 85, 87–88). Ko e hā ‘a e ngaahi tokāteline na‘á ne fakafiemālie‘i mo fakaivia ‘a ‘Eletā mo Sisitā Utalafí? Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he talanoa ko ‘ení?
Fakatatau mo e fakamatala ‘a Palesiteni Utalafí, ko e hā ha ngaahi me‘a te tau lava ‘o nofo ‘amanaki atu ki ai ke tau a‘usia ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié? (Vakai, peesi 88–89.) ‘Oku tokoni fēfē ‘a e ‘ilo ko ‘ení kiate koe?
‘I ho‘o lau ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e tēngihia ‘o e pekia hotau ngaahi ‘ofa‘angá, ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘okú ke fakatokanga‘i ai? (Vakai, peesi 90–92.) Ko e hā ha founga kuó ke ongo‘i ai ha nonga ‘i he taimi kuo pekia ai ho ngaahi ‘ofa‘angá? Te tau malava fēfē ‘o tokoni‘i ‘a e kakai kehe ‘oku tēngihia he taimi ‘o e maté?
‘Oku to‘o fēfē ‘e he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ‘a e huhú mei he maté? (Vakai, peesi 90–92; vakai foki, 1 Kolinitō 15:55–57; Mōsaia 16:6–9.)
Ko e hā kuó ke ako mei he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e fānau ‘oku maté? (Vakai, peesi 92–95.)
Toe fakamanatu ‘a e peesi 96. Feinga ke ke manatu‘i ha ni‘ihi ‘o e mēmipa ho fāmilí pe ngaahi kaungāme‘a ne hā ngali mateuteu ‘i he taimi ne nau mate aí. Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he kakai ko ‘ení? Fakatatau mo Palesiteni Utalafi, ko e hā kuo pau ke tau fai ke teuteu ai ki he mo‘ui ‘i he hili ‘o e maté? (Vakai, peesi 95–96.)
‘Oku tokoni fēfē ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí ki he mahino ‘okú ke ma‘u fekau‘aki mo e maté pea mo e toetu‘ú?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: 1 Kolinitō 15; ‘Alamā 11:42–45; 28:12; 34:32–41; Molonai 8:12–19; T&F 42:45–47; 76:50–70; 138:57

Christ emerging from tomb — Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e Palesiteni Utalafi ko e Fakamo‘uí ko e “polopolo ia ‘o e toetu‘ú.”

Christ appearing to the five hundred — “Ko ‘etau ma‘u pē ‘a e ongoongoleleí mo ‘ilo ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e toetu‘ú, ‘e to‘o atu leva ha konga lahi ‘ o e kakapú, mamahí mo e faingata‘a‘ia ‘oku fa‘a fakatupu ‘e he maté.”

Temple Hill Cemetery — ‘I hono fakamo‘oni‘i ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi e Fakalelei ‘a e Fakamo‘uí, na‘á ne ‘omi ai ha fakanonga ki he ngaahi mātu‘a ne mālōlō si‘enau fānau īkí.