Vahe 6

Ko e Faiako mo Ako ‘i he Laumālié

‘Oku tau fie ma‘u ‘a e fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he‘etau ako ‘a e ongoongoleleí pea mo ‘etau ako‘i ia ki he kakai kehé.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he teuteu ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi ki he konifelenisi lahi ‘o ‘Okatopa 1855, na‘á ne lotua ha fakahinohino, ‘o kole pe ko e hā ‘oku totonu ke ne ako‘i mo hono kaungā ngāué ki he kakaí. Na‘á ne ma‘u ‘a e fakahā ko ‘ení ko e tali ki he‘ene lotú: “Tuku ke ma‘u ‘e he‘eku kau tamaio‘eikí ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní pea tauhi ma‘u hoku Laumālié, pea te ne fakahinohino‘i kinautolu ‘i he me‘a ke nau ako‘i ma‘u ai pē ki he kakaí; pea ako‘i ‘a e kakaí ke nau tauhi hoku Laumālié, pea ‘e fakamahino ngofua ai kiate kinautolu e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i hono ako‘i kiate kinautolú.”¹

‘I he fakamo‘oni mālohi na‘á ne ma‘u fekau‘aki mo e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, ne fa‘a kamata ai ‘e Palesiteni Utalafi ‘ene ngaahi malanga konifelenisí ‘aki ‘ene fakahaa‘i ‘a ‘ene loto ke faiako ‘aki ‘a e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Ikai ngata aí, na‘á ne fa‘a fakamanatu ki he Kāingalotú honau fatongia ke fakafanongo mo ako ‘i he mālohi tataú. Na‘á ne pehē ‘i ha me‘a ‘e taha, “Ko kitautolú kātoa ‘oku tau fakafalala ki he Laumālie ‘o e ‘Eikí, ki he fakahaá, ki he ue‘i fakalaumālié, ki he Laumālie Mā‘oni‘oní, ka tau lava ‘o taau ke ako‘i ‘a e kakaí ‘a ia ‘oku uiui‘i kitautolu ke tau lea kiate kinautolu ‘i honau ‘aó, pea kapau he ‘ikai foaki mai ‘e he ‘Eikí kiate au ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní he ho‘ataá ni, ‘oku ou palōmesi atu kiate kimoutolu hono kātoa, he ‘ikai ke mou ma‘u ha fu‘u me‘a fēfē meia Misa Utalafi.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku totonu ke tau toki ako‘i pē ‘a e ongoongoleleí ‘o fakatatau mo hono fakahinohino‘i kitautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní.

‘Oku ‘ikai ke u malava ‘e au, pe ‘e ha toe tangata ‘o ako‘i ‘a e fānau ‘a e tangatá mo langaki hake kinautolu ‘i he Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ta‘e kau ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, fakahaá, pe fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Otua Māfimafí. ‘I he‘ene peheé, ‘oku ou fie ma‘u e tui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, pea pehē ki he‘enau ngaahi lotú. ‘Oku ou fie ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke ne tokoni‘i au, pea ‘oku pehē mo e tangata kotoa pē ‘oku feinga ke ne ako‘i ‘a e kakaí ‘i he ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e langí.³

Ko ‘eku tuí, ‘oku hala ha tangata ia, ‘i he to‘u tangatá ni pe ‘i ha toe fa‘ahinga to‘u tangata, te ne lava ke ako‘i mo langaki hake ‘a e kakai ‘o māmaní ta‘e kau ai ‘a e fakahinohino fakalaumālie ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Ko ha kakai kitautolu kuo tuku ki ha ngaahi tu‘unga … kuo ‘osi ako‘i, ‘i he‘etau ngaahi tokoni mo e ngāue kotoa pē, ‘i hono mahu‘inga ke fakamo‘oni‘i ‘a e kau mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i he me‘a kotoa peé. ‘Oku tau ongo‘i ‘a e fiema‘u ko ‘ení he ‘ahó ni. ‘Oku ou ‘ilo ‘oku ‘ikai ke u taau ke ako‘i ‘a e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pe ko e māmaní ta‘e kau ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. ‘Oku ou kolea ‘eni … pea pehē ki ho‘omou tuí mo ho‘omou ngaahi lotú, ke lava ‘o tataki ‘eku fakakaukaú ‘i ha founga ‘e ‘aonga kiate kimoutolú. ‘I he‘eku faiako ki he kakaí, kuo te‘eki ai ke u fakangofua hoku ‘atamaí ke u muimui ‘i ha fa‘ahinga founga tuku kehe pē ‘a ia ‘oku fakahā ‘e he Laumālié kiate aú, pea ko e tu‘unga ‘eni ‘oku tau ‘i aí kotoa, ‘i he‘etau fetaulaki mo e Kāingalotú, pe ‘i he taimi ‘oku tau laka atu ai ki mu‘a ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí.⁴

Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí, ‘o fakafou ‘ia Siosefa Sāmita: “Pea ‘ilonga ha me‘a te nau lea‘aki ‘i hono ue‘i kinautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e hoko ia ko e tohi tapu, ‘e hoko ia ko e finangalo ‘o e ‘Eikí, ‘e hoko ia ko e fakakaukau ‘a e ‘Eikí, ‘e hoko ia ko e folofola ‘a e ‘Eikí, ‘e hoko ia ko e le‘o ‘o e ‘Eikí pea mo e mālohi ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘uí” [T&F 68:4.] Ko e hā ‘oku pehē aí? Koe‘uhí he ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e taha ia ‘o e Tolu‘i ‘Otuá, pea ko e taimi ‘oku lea ai ha taha ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní, ko e folofola ia ‘a e ‘Eikí. ‘Oku totonu ke tau feinga ke ma‘u ‘a e Laumālié ke ‘iate kitautolu he taimi kotoa pē pea mo hoko ko ha tefito‘i mo‘oni ‘o e fakahaá kiate kitautolu.⁵

‘Oku fie ma‘u ‘e he ‘atamai ‘o e kakaí ni ke fafanga‘i ma‘u pē, pea kuo pau ke tau fakafalala ki he Laumālie Mā‘oni‘oní pea mo e ‘Eikí ke na fafanga hotau ‘atamaí mei he fauniteni ta‘e toe ngata ko ia ‘o e poto ‘oku ha‘u mei he ‘Otuá, he ‘ikai ke tau lava ‘o ma‘u ha me‘atokoni mei ha toe feitu‘u kehe ke fafanga‘i ‘aki ‘a e ‘atamai ta‘e fa‘a mate ‘o e tangatá.⁶

‘Oku ma‘u ‘e he tangatá ha laumālie ‘a ia ‘e tu‘uloa ia ‘o ta‘e ngata, ha laumālie ‘oku ha‘u mei he ‘Otuá, pea kapau he ‘ikai fafanga‘i ia mei he ma‘u‘anga tokoni pe mālohi tatau na‘á ne fakatupu iá, ‘oku ‘ikai pea he ‘ikai ke lava ia ‘o fiemālie.⁷

Kapau ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘oku ‘ikai ha‘atau totonu ke faiako.⁸

‘I he‘etau ako‘i ‘a e ongoongoleleí, kuo pau ke tau manatu‘i ko e ngaahi mo‘oni mahinongofua mo ma‘ama‘a tahá, ‘a e ngaahi mo‘oni ko ia ‘oku langaki mo‘ui tahá.

‘Oku ako‘i kitautolu ‘e he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí na‘e ‘alo‘i ‘a e Fakamo‘uí ‘i he kakanó, pea na‘e pehē ‘e he Tamaí na‘e ‘ikai ke Ne foaki ki ai hono fonú ‘i he kamata‘angá ka na‘á Ne hokohoko mei he ‘alo‘ofa ki he ‘alo‘ofa kae ‘oua kuó Ne ma‘u hono fonú peá Ne ui ai ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke Ne ma‘u hono fonú ‘i he kamata‘angá (vakai, T&F 93:12–14]; ‘oku totonu ke tau feinga mo kitautolu ‘aki hotau lotó kotoa, ‘i he founga tatau ke tupulaki ‘i he ‘alo‘ofá, māmá mo e mo‘oní, koe‘uhí ke a‘u ki ha taimi te tau ma‘u ai hono fonú [vakai, T&F 93:20].

‘Oku lahi fau ha ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo tokonaki ‘e he ‘Eikí ma‘atautolu, pea ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ma‘ongo‘onga taha kuó ne tokonaki ma‘atautolú ‘a ē ‘oku faingofua mo mahinongofua tahá. Ko e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni faingofua taha ‘o e ongoongoleleí, ‘a ē ‘okú ne taki kitautolu ki he mo‘ui ta‘engatá, ka ‘oku ‘ikai ha taha ia ai ‘e nāunau‘ia pe mahu‘inga lahi ange kiate kitautolu. ‘E lava ke ngāue ‘a e tangatá ‘o fakahoko hano fakafōtunga lelei ‘o e talēnití, pea pehē ki he akó mo e ‘iló ‘o tatau pē ‘i he ngaahi tohí pe malanga‘í, te nau lava ‘o feinga ke malanga‘i ‘a e ngaahi me‘a fakamisitelí pea mo fakamatala ha ngaahi me‘a ‘oku ngalikehe, ‘oku lelei mo faka‘ofo‘ofa, pea te nau lava ‘o ngāue‘i ‘eni ‘aki honau iví kotoa, ‘i he laumālie pea mo e ivi ‘o e tangatá ‘o ta‘e tokoni‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá, ka ‘oku ‘ikai pē ke langaki hake ‘a e kakaí ia pea he ‘ikai ke fu‘u fakafiemālie fēfē ‘a ‘enau malangá. Ko e fanga ki‘i me‘a mahino mo faingofua tahá ‘oku nau langaki hake lahi taha kitautolú, ‘o kapau ‘e ako‘i ia ‘aki ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e toe mahu‘inga pe ‘aonga lahi ange ai kiate kitautolu. Kapau ‘e nofo‘ia kitautolu ‘e he Laumālié, kapau te ne nofo‘ia ma‘u pē kitautolu, ‘o fakamāma‘i hotau ‘atamaí ‘i he ‘ahó mo e poó—ta ‘oku tau ‘i he hala ‘oku malú.⁹

‘Oku ou fie fakahā atu, ‘i he‘eku feangainga ko ia mo e Siasi ko ‘ení, kuó u mamata ai ‘i ha kau tangata, mei he taimi ki he taimi, ‘oku nau ‘alu hake mo feinga ke nau hoko ko ha kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá. ‘Oku nau feinga ke fakamatala‘i ha ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ha‘anau ‘ilo ‘e taha ki ai, ke ‘ai kinautolu ke nau hā ngali poto. ‘Oku lahi fau ‘a e fa‘ahinga me‘a pehení ‘i he kuongá ni. Na‘e ‘i ai ha taha ‘o e kau Kaumātu‘a tu‘ukimu‘a ‘o e Siasí na‘e ‘alu atu ‘i he ‘ao ‘o e kakaí ‘o malanga‘i ha ngaahi tefito‘i mo‘oni. Ne fanongo ai ‘a Siosefa peá ne loto ke tohi ange ‘a e tokotahá ni ‘o fakamatala‘i ‘a e tokāteline ko iá. Na‘á ne tohi ‘eni, pea ‘i he‘ene ‘osí, na‘á ne lau ia ki he Palōfitá. Na‘á ne ‘eke kia Siosefa pe ko e hā ha‘ane fakakaukau ki ai. Tala ange ‘e Siosfefa, “He ‘oku hā, ko ha founga faka‘ofo‘ofa ia, ka ‘oku taha pē palopalema ‘oku ou fakatokanga‘i aí—” Na‘á ne ‘eke ange, “Ko e hā ia, Siosefa?” Tala ange ‘e Siosefa— “ ‘Oku ‘ikai mo‘oni.” Ko ia ‘oku ou pehē ai, ‘oku fa‘a ‘i ai pē taimi, ‘oku fakakaukau ai ha ni‘ihi ‘oku nau poto, pea ‘i he‘ene pehē ‘oku potó, ‘oku feinga leva ke ako‘i ha fa‘ahinga me‘a ‘oku ‘ikai ke ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e ngaahi folofola ‘a e Siasí, pea ‘oku ‘ikai foki mo‘oni. …

… Malanga‘i ‘a e mo‘oní ‘o fakatatau mo ‘ene mahino kiate koé. ‘Oua te ke fakamahamahalo ‘i he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai te ke ‘ilo ki aí, koe‘uhí he ‘e ‘ikai ‘aonga ia ki ha taha. Kapau te ke fakafanongo ki he tokāteline loí ‘e tataki hala‘i koe ‘e he ngaahi laumālie loí. Manatu‘i mo tauhi ‘eni, pea te ke lelei ai. Nofo ma‘u ‘i he hala ‘o e mo‘oní, pea ‘e lelei ‘a e me‘a kotoa pē kiate koe.¹⁰

Ko e taimi ‘oku tau fakataha ai ke ako ‘a e ongoongoleleí, ‘oku tau fie ma‘u ‘a e Laumālié ‘o tatau tofu pē mo e fie ma‘u ‘e he faiakó.

‘Oku ou tui he ‘ikai ngata ‘a e nofo‘ia ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘a kinautolu ‘oku lea mo malangá … ka te ne ‘iate kinautolu foki ‘oku tangutu mo fakafanongó.¹¹

‘Oku tau fie ma‘u kātoa e fakahinohino fakalaumālie ‘a e Fungani Māfimafí …, tatau ai pē pe ‘oku tau malanga pe fanongo.¹²

‘Oku ou lea ai ki hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, tau feinga mu‘a mo teuteu hotau ‘atamaí mo hotau lotó ‘aki ha‘atau lotu he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ke tau ma‘u ha maama fe‘unga ‘o e Laumālié pea mo e ivi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ke tau lava ‘o mamata mo malu‘i kitautolu ‘i he hala ‘o e mo‘uí, pea ‘i he‘etau ma‘u ‘a e ngaahi akonaki mo e ngaahi fale‘i ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá, te tau lava ‘o tukuloto‘i ia ‘i hotau lotó mo faka‘aonga‘i ia ‘i he‘etau mo‘uí.¹³

Kapau te tau ma‘u ‘a e konga ko ia ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘oku tau monū‘ia ke ma‘ú, mo fakahoko totonu hotau uiui‘í, te tau ma‘u ‘a e fakamo‘oni ko ia ‘oku totonu ke tau ma‘ú, ‘o ka ‘i ai ha tokāteline fo‘ou ‘e fakahoko mai, pe ko ha tokāteline motu‘a ‘e fakamatala‘i kakato ange. ‘I he foungá ni, ‘e ‘aonga kiate kitautolu ‘a e malanga ‘a hotau kau takí, pea tau lava ke fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá.¹⁴

‘Oku ou fakatauange pea mo lotua, ‘i he lolotonga ko ia ‘etau kei fakataha fakakātoá, te tau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá pea ke taha pē hotau ngaahi lotó ‘o hangē ha loto ‘o ha tangata pē tahá; ke lava ‘o ‘ohake ‘etau lotú ki he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ke ‘iate kitautolu ‘a ‘Ene ngaahi tāpuakí pea ko kinautolu ‘oku lea maí, ke nau fakahoko ia ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní mo e mālohi ‘o e ‘Otuá.¹⁵

‘Oku totonu ke tuku ‘etau tokangá ki he [faiakó], pea pehē ki he‘etau lotú mo ‘etau tuí, pea kapau te tau fai ‘eni, te tau ma‘u lahi mei hono lotó ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘e ‘aonga kiate kitautolú.¹⁶

Ko e taimi ‘oku tu‘u ai ha taha ‘o e Kau Palesitenisī ‘o e Siasí ni, pe ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, pe ha taha ‘o e kau Kaumātu‘á … ke leá, ‘oku hanga ‘a e kakaí ni kiate kinautolu, mo ‘amanaki te nau ma‘u fe‘unga ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke nau lea ‘aki ha fa‘ahinga me‘a te ne langaki hake kinautolu; ‘oku meimei ke ‘amanaki kotoa ‘a e kakaí ki he me‘á ni. Te u pehē, ‘i he tafa‘aki ‘e tahá, ko e Kau Palesitenisií, Toko Hongofulu Mā Uá, mo e kau Kaumātu‘á … ‘oku nau ‘amanaki ‘e toe ma‘u ‘e he kakaí [foki] mo e Laumālie ‘o e ‘Eikí ke lava ‘o mahino kiate kinautolu, pea ‘oku fie ma‘u lahi pehē ‘eni, ke lava ‘o mahino kiate kinautolu ‘a e me‘a ‘oku lea ‘aki kiate kinautolú ‘o tatau mo e lahi hono fie ma‘u ki he kau taki ‘oku lea ke ako‘i ‘a e tokāteliné, tefito‘i mo‘oní, mo‘oní pea mo e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí.

Ko e taimi ‘oku fakaake‘i ai ‘a e ‘atamai ‘o e kakaí, mo fakamāma‘i ‘e he mālohi ‘o e ‘Otuá mo e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘oku nau ala ma‘ú, pea nau fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oni ta‘engatá mo e ngaahi fakahā kuo fai mai ‘e he ‘Otuá … ‘oku nau mateuteu leva ke tokoni‘i kinautolu ‘e he ngaahi tāpuaki ‘oku lilingi maí. Ka ‘i ai hamou taha kuó ne foua ‘a e tāpuakí ni, pea ‘oku ou tui kuo mou ‘osi foua kotoa ‘eni ‘i ha taimi, ne mou ofo ‘i ha ngaahi vaha‘a taimi ‘i ho‘omou mo‘uí ‘i he ‘i ai ha fa‘ahinga kehekehe pehē ‘i he ngaahi fakakaukaú. ‘Oku ou ‘ilo ko e me‘a ‘eni ‘oku hoko ‘iate aú pea ‘oku ou tui ‘oku pehē pē mo e toengá.

Ne ‘i ai ha ngaahi taimi ne fakaava ai ‘a e mālohi ‘o hoku ‘atamaí ke mahino e folofola ‘a e ‘Otuá mo e ngaahi akonaki ‘a ‘Ene kau tamaio‘eikí—kuo fakaava ‘a e mālohi ‘o hoku ‘atamaí mo fakaake‘i ‘e he mālohi ‘o e ‘Otuá mo e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Pea ‘i he taimi ‘oku ou tangutu ai heni ‘o fanongo ki he Kau Palesitenisií, mo e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘i he‘enau ako‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní, mo e folofola ‘a e ‘Otuá kiate kitautolú, kuó u ongo‘i ‘a e ivi, mo e mālohi pea mo hono mahu‘inga ‘o e ngaahi mo‘oni ta‘engata ko ‘eni kuo nau fakamatala mai ki hotau ‘atamaí, ka ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, mahalo ne ako‘i ‘a e ngaahi mo‘oni tatau pē, ka ne nau mole atu pē ‘o ‘ikai fu‘u mahu‘inga ki hoku ‘atamaí.

. … Te u pehē ‘oku mahu‘inga ke tau ngāue ke ma‘u ‘a e Laumālie ko iá, ke fakatupulaki ia ‘iate kitautolu mo tau fononga mo ia, pea ka tau ka fanongo ki ha akonaki, ‘e mateuteu hotau ‘atamaí ke puke ia. …

Te u pehē he taimí ni, ko e toko lahi ange ‘o kitautolu te tau ma‘u ‘a e ongoongoleleí mo tānaki fakataha mo e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku mahu‘inga leva ke tau ngāue he ‘ahó ni, ke tau mo‘ui ‘i he malumalu ‘o e ivi ‘o e Laumālie ko iá, ke kei hokohoko atu ‘ene tupulakí mo ne pule‘i kitautolu ‘i he‘etau ngaahi ngāue ‘i he lotolotonga ‘o e fānau ‘a e tangatá.—Ka ko ‘eni, ko e taimi ‘oku ma‘u ai ‘e ha tangata ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní mo fanongo ki he ngaahi mo‘oni faingofua mo mahinongofua ‘o e fakamo‘uí, ‘oku nau mahu‘inga ange ‘i ha toe me‘a, pea ‘oku mateuteu ai ke ne feilaulau‘i ha fa‘ahinga me‘a ‘oku anga fakamāmani kae ma‘u hono fakamo‘uí, ka ko e taimi ‘oku fakakuihi ai ‘a e ‘atamai ‘o e kakaí, ‘oku mole leva meiate kinautolu ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní mo e mahu‘inga ‘o e ongongolelei ko iá, pea ‘oku ‘ikai leva ke nau fakatokanga‘i ‘a e faingamālie pea mo e lāngilangi ‘o ‘ete feohi mo e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá …, pea ‘oku ‘ikai foki ke nau tauhi ma‘u ki hono mate‘aki‘i ‘o ‘enau Tamai Hēvaní, mo fakalāngilangi‘i Hono huafá ‘i he funga māmaní pe fakamahu‘inga‘i ‘enau feohi mo e kau ma‘u lakanga fakataula ‘eikí, pea ko ia, ‘oku nau ō ai ki he fakapo‘ul. … ‘Oku tau fakatumutumu mo ofo ‘i he taimi ‘oku fakamāma‘i ai kitautolu ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá mo e ngaahi fakahā ‘okú Ne foaki kiate kitautolú, pea ko e taimi ‘oku ake ai ‘etau ongo‘i hono mahu‘inga ‘o e ngaahi me‘a ko ‘ení, ‘oku tau toki fakatokanga‘i leva hono ‘aongá pea mo hono mafatukituki kiate kitautolú, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i hono fakafe ‘unga‘i ‘o hotau ‘atamaí ke ō atu ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, ka ke teuteu kitautolu ke fetaulaki mo ‘etau Tamai Fakahēvaní.¹⁷

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Lau ‘a e fakamatala ‘a Palesiteni Utalafi ‘i he ongo ‘uluaki palakalafi ‘o e vahé ni (peesi 65). Ko e hā ha ngaahi me‘a ‘oku fakamatala ‘e he ngaahi kupu‘i leá ni ‘o kau kiate iá? Ko e hā ha ngaahi me‘a ‘oku nau ‘omi fekau‘aki mo e faiakó pea mo e akó?
Ko e hā kuó ke ‘ilo mei he ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafi fekau ‘aki mo e faiako ‘i he mālohi ‘o e Laumālié? (Vakai, peesi 66–67; vakai foki, 2 Nīfai 33:1–2.) ‘E anga fēfē ha‘atau teuteu ke ma‘u e fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he taimi ‘oku tau faiako aí?
Ko e hā ha me‘a kuó ke a‘usia ‘i ha‘o faiako mo ako ‘aki e Laumālié?
Toe fakamanatu ‘a e konga ‘oku kamata ‘i he peesi 67–68. Ko e hā ‘oku fakatu‘utāmaki ai ke fakamahamahalo fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai mahino kiate kitautolú? Ko e hā ‘oku langaki lahi taha ai kitautolu ‘e he ngaahi mo‘oni faingofua mo mahinongofuá?
Ko e hā ha ngaahi fatongia ‘o kinautolu ‘oku akó? (Vakai, peesi 69–71.) Ko e hā ha founga te tau lava ‘o ma‘u ai e lelei taupotu tahá mei ha lēsoni pe malanga ‘o e ongoongoleleí? Fakakaukau‘i pe alea‘i ha ngaahi founga te mou lava ‘o teuteu ai ke ako‘i ‘e he Laumālié.
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi 2 ‘i he peesi 70. ‘I ho‘o ngaahi taukei fakafaiako ‘i he ongoongoleleí, ne tokoni fēfē kiate koe ‘a e “tokanga, ngaahi lotu, pea mo e tui” ‘a kinautolu kuó ke ako‘í?
Ko e hā ha founga ‘e tokoni ai kiate kitautolu e ngaahi tefito‘i mo‘oni he vahé ni ‘i he‘etau ako ‘a e tohí ni? (Vakai foki, peesi v–ix.) ‘Oku kaunga fēfē ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ki he‘etau ako mo ako‘i ‘a e ongoongoleleí ‘i hotau ‘apí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Hepelū 4:2; 2 Pita 1:21; 2 Nīfai 31:3; ‘Alamā 17:2–3; T&F 11:18–21; 42:14; 50:13–22; 52:9; 100:5–8

Mary learning at Jesus’ feet — ‘I he‘etau hoko ko e kau faiako ‘o e ongoongoleleí, kuo pau ke tau fekumi ki he Laumālié ka tau lava ‘o muimui ‘i he sīpinga ‘a Sīsuú. Ko e taimi ‘oku tau fakataha ai ke ako ‘a e ongoongoleleí, ‘oku totonu ke tau tokanga mo faivelenga, ‘o hangē ko Melé ‘i he taimi ne “tangutu ai he ve‘e va‘e ‘o Sīsuú, ‘o fanongo ki he‘ene folofolá” (vakai, Luke 10:38–42).

Gospel Doctrine class — “ ‘Oku tau fie ma‘u kotoa ha fakahinohino fakalaumālie mei he Fungani Māfimafí …, tatau ai pē pe ‘oku tau malanga pe fanongo.”