Vahe 9

Ko Hono Malanga‘aki ‘o e Ongoongoleleí

‘Oku totonu ke tau faivelenga mo faitotonu ‘i hono tokoni‘i ‘o e kakaí ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e ongoongolelei kuo fakafoki maí.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Hili ha taimi nounou mei hono papitaiso mo hilifakinima ‘a Uilifooti Utalafi ko e mēmipa ‘o e Siasí, na‘á ne “ma‘u ha holi lahi ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí.” Na‘á ne pehē: “ ‘I ha efiafi Sāpate ‘e taha, ne u ‘alu toko taha ai ki he vao‘akaú, ‘o lotu ki he ‘Eikí ‘i he lotu tāuma‘u, ke ne faka‘atā ‘a e hala ke u ‘alu ai ‘o malanga ‘aki e Ongoongoleleí ki he kakai ‘o e māmaní. Na‘e fakamo ‘oni‘i ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí kuo ongona ‘eku lotú, pea kuo pau ke tali. Na‘á ku tu‘u fiefia hake, ‘o luelue ‘i ha lute ‘e fāngofulu [meimei mita ‘e uangeau pe ‘iate ‘e uangeau uofulu], ‘o fetaulaki mo ‘Ilaiasi Hikip, ko ha Taula‘eiki Lahi, ‘a ia ne u nofo ai ‘i hangaahi māhina. ‘I he‘eku ofi atu ki aí, ne pehē mai ia, ‘Misa Uilifooti, kuo fakahā mai ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí ‘oku totonu ke fakanofo koe ke ke ‘alu ‘o ngāue fakafaifekau.’ Na‘á ku tali ange, ‘Kuó u ‘osi mateuteu au.’ ”¹

Fakatatau mo e fakahinohino ‘a ‘ene pīsopé, ne fakanofo ai ‘a Uilifooti Utalafi ko ha taula‘eiki he ‘aho 5 ‘o Nōvema 1834, pea uiui ‘i ke ngāue fakafaifekau ‘i he fakatonga ‘o e ‘Iunaiteti Siteití. Na‘e ngāue ‘i he tui mo e faivelenga, pea ko ha kamata‘anga ia ‘o ha mo‘ui lī‘oa ‘i he ngāue fakafaifekaú ‘i he‘ene mo‘uí kotoa, ‘o ne tokoni ai ki ha lauiafe ke nau tali ‘a e ongoongolelei kuo fakafoki maí. Na‘e lea ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite fekau‘aki mo ia, ‘o ne pehē, “ ‘Oku ‘ikai ke u tui kuo toe ‘i ai ha tangata kuo ‘a‘eva ‘i hefunga ‘o māmaní kuo hoko ko ha taha fakaului ma‘ongo‘onga ange ‘o e ngaahi laumālié, ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.”²

‘I Sānuali 1840, hili pē hono fakanofo ‘o ‘Eletā Uilifooti Utalafi ko ha ‘Aposetoló, na‘á ne tū‘uta atu ki ‘Ingilani ke ngāue fakafaifekau ai. Ne kamata ‘ene ngāué ‘i he vahefonua Sitāfootisaeá, ‘o ne lavame‘a lahi fau ai. Na‘á ne lipooti ‘o pehē, “Na‘e papitaiso mai ha toko 40 ki he Siasí, pea kuo fakaava mo ha ngaahi matapā lahi; pea ‘i he lolotonga e lahi ‘a e ngāué, pea ‘i ha‘aku tu‘u ke lea ‘i he ‘ao ‘o ha fakataha‘anga toko lahi ‘i Henilī, ‘i he ‘aho 1 ‘o Mā‘así, ne fakahā ‘e he ‘Eikí kiate au ko e taimi faka‘osi ‘eni ke u fakatokanga ai ki he kakaí ‘i ha ngaahi ‘aho lahi, pea ‘i he‘eku tu‘u ‘o fakahā ki he kakaí ko e taimi faka‘osi ‘eni ke nau fanongo ai ki hoku le‘ó ‘i ha ngaahi ‘aho lahí, na‘a nau ofo, he na‘a nau ‘amanaki, pea na‘a mo au, ‘i he taimi na‘á ku hū ai ki he falé, te u nofo ‘i ha ngaahi māhina lahi ‘i honau lotolotongá; ka ko e ngaahi founga mo e ngaahi fakakaukau ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘ikai tatau ia mo ‘etau ngaahi foungá mo ‘etau ngaahi fakakaukaú ‘i he me‘a kotoa pē.”

Na‘e fekumi ‘a ‘Eletā Utalafi ki he ‘Eikí ‘i ha lotu he ‘aho hono hokó, ‘o fehu‘i pe ko e fē ‘a e feitu‘u ‘oku totonu ke ‘alu ki aí. Na‘á ne pehē: “ ‘I he‘eku tui ko hoku faingamālie mo hoku fatongia ke ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ki Hono kakaí, ko ia, ne u fehu‘i ai ki he‘eku Tamai Hēvaní ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí ke ne faka‘ilo mai Hono finangaló ‘i he me‘á ni, pea ‘i he‘eku fehu‘í, na‘e foaki ‘e he ‘Eikí, ‘o fakahā mai kiate au ko Hono finangaló ke u ‘alu he taimi pē ko iá ki he fakatonga ‘o ‘Ingilaní. Na‘á ku talanoa leva mo Misa Viliami Penipou ‘i he me‘á ni, he na‘e nofo ‘i Hiafootisaea pea na‘e kei nofo ai hano ngaahi kaume‘a, pea na‘a nau faka‘amu lahi ke u ‘a‘ahi ange ki he potu ko ‘eni ‘o e fonuá, pea na‘e anga‘ofa lahi ke ma fononga mo au ki he ‘api ‘o hono tokouá mo totongi ‘eku pāsí, pea na‘á ku tali fiefia ia.”³

‘I he ‘aho 4 ‘o Mā‘asi 1840, ne tū‘uta atu ai ‘a ‘Eletā Utalafi mo Viliami Penipou ki he ‘api ‘o e tokoua ‘o Viliamí ko Sione. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi, “Hili pē ha houa ‘e taha mei he‘eku a‘u atu ki hono falé, kuo mahino kiate au ‘a e ‘uhinga na‘e fekau‘i ai au ‘e he ‘Eikí ki aí. … Na‘á ku ‘ilo ai ha kau tangata mo ha kakai fefine, ‘oku meimei toko onongeau nai, kuo nau kau fakataha ‘o fakahingoa kinautolu ko e Kāinga Fakatahatahá (United Brethren), pea na‘a nau feinga ke fokotu‘u ‘a e fa‘unga ‘o e ngaahi me‘a he kuonga mu‘á. Na‘a nau fie ma‘u ‘a e Ongoongoleleí ‘o hangē ko ia ne ako‘i ‘e he kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló, ‘o hangē ko ia ne u fie ma‘u ‘i he‘eku kei talavou haké.”⁴

Na‘e tali vave ‘e he fāmili Penipoú ‘a e pōpoaki ‘o hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, pea foki leva ‘a Viliami ia ki Hiafootisaea “hili ‘ene ma‘u ‘a e faingamālie fakafiefia ke mamata ki hono tokoua ko Sioné, fakataha mo hono fāmilí kotoa, … ‘i he‘enau papitaiso ki he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá.”⁵ Ne nofo ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i he feitu‘u ko ‘ení ‘i ha māhina ‘e valu. Na‘á ne fakamatala ki mui ‘o pehē: “ ‘I he ‘uluaki ‘aho ‘e tolungofulu, hili ‘eku a‘u atu ki Hiafootisaeá, ne u papitaiso ha kau malanga ‘e toko fāngofulu mā nima mo ha kau mēmipa ‘e laungeau. … Ne mau fakakau mai ha toko uaafe ‘i ha‘amau ngāue ‘i ha meimei māhina pē ‘e valu.”⁶

Fekau‘aki mo e me‘a ne hoko ki aí, ne tohi ‘e Palesiteni Utalafi ‘o pehē: “ ‘Oku fakahaa‘i ‘e he hisitōlia kakato ‘o e ngāue fakafaifekau ko ‘eni ki Hiafootisaeá, ‘a hono mahu‘inga ‘o e fakafanongo ki he le‘o vanavanaiki ‘o e ‘Otuá mo e ngaahi fakahā ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e teuteu ai ‘e he ‘Eikí ha kakai ki he Ongoongoleleí. Na‘a nau lotua ke ma‘u ‘a e māmá mo e mo‘oní, pea na‘e fekau‘i au ‘e he ‘Eikí kiate kinautolu.”⁷

‘I ha ta‘u nai ‘e ua ki mu‘a pea toki ngāue ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i Ingilaní, ne taki ia ‘e he Laumālié ke ne malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ki ha falukunga kakai toko si‘i ange—ko hono fāmilí. ‘I hono tāpuaki fakapēteliaké, ‘a ia ne fakafou mai ‘ia Siosefa Sāmita ko e Lahí, na‘e ‘osi tala‘ofa ange ai te ne “ ‘omi ‘a e fale ‘o [‘ene] tamaí ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.”⁸ ‘I he 1838, lolotonga ‘ene ngāue fakafaifekau ‘i ha feitu‘u ofi ki hono kolo tupu‘angá, na‘á ne ongo‘i ai kuo hokosia ‘a e taimi ke fakahoko ai ‘a e kikité ni. Na‘á ne tohi ‘o pehē:

“Na‘á ku fakamoleki … ha ‘aho ‘e hongofulu mā valu ‘i Fāmingitoni mo ‘Eivoni, ‘o ‘a‘ahi ki he fāmili ‘o ‘eku tangata‘eikí, ki he ni‘ihi ne u tamai ‘akí, ngaahi mehikitangá, kakai ‘oku ou tokoua pe tuofefine ‘akí, ngaahi kaungā‘apí mo e ngaahi kaungāme‘á, ‘o malanga‘i kiate kinautolu ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, mo feinga ke ‘omi kinautolu ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá. … ‘I he tokoni ‘a e ‘Otuá, na‘á ku malanga‘i faivelenga ai ‘a e Ongoongoleleí ki he fale ‘o ‘eku tamaí pea mo kinautolu kotoa na‘a nau nofo mo iá, pea pehē foki ki hoku ngaahi kāinga kehé.”

‘I he ‘aho 1 ‘o Siulai 1838, ne papitaiso ai ‘e ‘Eletā Utalafi ha kakai ‘e toko ono, kau ai mo kinautolu ne nau nofo ‘i he fale ‘o ‘ene tamaí, ‘o hangē pē ko hono tala‘ofa ange ‘i hono tāpuaki fakapēteliaké. Na‘á ne pehē, “Ko ha ‘aho fakafiefia mo‘oni ia ki he‘eku mo‘uí. Na‘e kau ‘eku tangata‘eikí, hono mali uá mo hoku tuofefine si‘í ‘i he ni‘ihi ne papitaisó. Na‘á ku toe tānaki atu ki mui ange mo ha ni‘ihi ‘o hoku ngaahi kāingá. Na‘á ku ongo‘i kuo hanga ‘e he fo‘i ngāue pē ko ‘ení ‘o totongi fakafoki mai kiate au ‘a hono kotoa ‘o ‘eku ngāue ‘i he ngāue fakafaifekaú.

“Ko hai ‘e fa‘a mahino ki ai ‘a e nēkeneka, lāngilangi, fiefia mo e fiemālie ‘oku ma‘u ‘e ha Kaumātu‘a ‘o ‘Isileli ‘i he‘ene hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ki hono ‘omi ‘a ‘ene tamaí, fa‘eé, tuofefiné, tokouá, pea mo ha taha pē ‘i he hako ‘o ‘ētamá ‘i he matapā ‘oku hū atu ai ki he mo‘uí mo e fakamo‘uí? He ‘ikai lava ‘e ha tangata, kae ‘oua pē ke ne foua ‘a e ngaahi meá ni, mo ma‘u ha fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisi mo e fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí.”⁹

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku tau ha‘isia ki he ‘Otuá ke vahevahe atu ‘a e ongoongoleleí ki he kakai kehé.

‘Oku fekumi ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he kounga kotoa pē ki he fiefiá; ‘oku nau holi ki ha nonga fakasōsiale mo fakafāmili; pea ‘i he taimi ‘oku nau fakakaukau atu ai ki he tāumama‘o ‘o e kaha ‘ú, ‘oku nau loto leva ke kau ‘i he ngaahi tāpuaki ‘oku lea‘aki ‘o fekau‘aki mo e tūkunga ‘o e mo‘uí; ka ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e founga ke ma‘u ai kinautolú, tuku kehe pē ka ‘i ai ha tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘e ha‘u ‘o fakahinohino ange ‘a e hala ki he mo‘uí.¹⁰

Ko kitautolu pē ‘a e kakai ‘i hotau kuongá kuo tuku ki ai ‘a e ongoongolelei mā‘oni‘oni ko ‘ení, ‘a e lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi fuakavá, pea kuo pau ke tau ha‘isia ki he founga ‘o ‘etau faka‘aonga‘i iá. Pea ‘oku tonu leva ke tau ngāue ‘osikiavelenga mo faitotonu ‘i hono ‘oatu ‘o e fakamo‘ui ma‘ongo‘ongá ni ki he fānau ‘a e tangatá, pea mo hono langa hake ‘o Saione mo e pule‘anga ‘o hotau ‘Otuá.¹¹

Tatau ai pē pe ko e hā hano ta‘e mahu‘inga ‘o e kakaí ni ‘i he anga ‘o e vakai ‘a māmaní, ka ‘oku tau ha‘isia ki he ‘Otua ‘o e langí ki hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí ni ki he pule‘anga kotoa pē he lalo langí, pea ‘oku ‘atautolu ia ke fakahoko pe te tau mala‘ia. He ‘ikai ke tau lava ‘o kalo mei heni. Koe‘uhí ko e hā? Koe‘uhí, he ‘oku hangē ko e lau ‘a Paulá: “ ‘E mala‘ia au, kapau ‘e ‘ikai te u malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí” [1 Kolinitō 9:16.] ‘Oku taha pē ‘a e Ongoongoleleí; kuo te‘eki ai mo ha toe ongoongolelei ka ko ‘eni pē, pea he ‘ikai ai pē ke toe ‘i ai ha ongoongolelei kehe; pea ‘oku pehē leva ‘e Paula: “Kapau ‘e malanga ‘aki ‘e kimautolu pe ‘e ha ‘āngelo mei he langí, ha ongoongolelei kehe kiate kimoutolu, ka ‘oku ‘ikai ko ia na‘a mau malanga ‘aki kiate kimoutolú, ke mala‘ia pē ia” [Kalētia 1:8.] Ko e Ongoongolelei ko iá, Kāingalotu ‘o e ‘Otua mo‘uí, … ‘oku ‘i hotau nimá ia, kuo ‘omi kiate kitautolu ‘i he tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló—ko e Ongoongolelei tatau pē ia na‘e ako‘i talu meia ‘ētama ‘o a‘u mai kia Kalaisí, pea meia Kalaisi ‘o a‘u mai ki hotau kuongá mo hotau to‘u tangatá, ‘i he taimi kotoa pē ne ‘i ai ai ha kakai ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní.¹²

Kuo te‘eki ai ha kau tangata talu mei hono fa‘u ‘e he ‘Otuá ‘a e māmaní kuo nau ma‘u ha fatongia mamafa ange ke fakatokanga ki he to‘u tangatá ni, ke hiki hake honau le‘ó ‘i he le‘o lahi, he ‘aho mo e pō ‘i he lolotonga ‘o ‘etau kei ma‘u ‘a e faingamālié pea fakahā ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá ki he to‘u tangatá ni. ‘Oku fie ma‘u kitautolu ke tau fai ‘eni. Ko hotau uiui‘í ‘eni. Ko hotau fatongia. Ko ‘etau ngāué ia.¹³

Kuó u ‘osi a‘a ‘i ha ngaahi ano mo kakau ‘i ha ngaahi vaitafe, pea kuó u ‘osi kole me‘akai mei he fale ki he fale; pea kuó u foaki ‘aufuatō ha ta‘u ‘e meimei nimangofulu ki he ngāué ni. Ko e hā hono ‘uhingá? Ne ‘i ai nai ha koula fe‘unga ‘i Kalefōnia ke totongi ‘aki au ke u fakahoko ‘eni? ‘Ikai, ‘aupito; pea ko ia kuó u faí, mo ia kuo fai ‘e hoku kaungā ngāué, ne mau fai ia koe‘uhí he na‘e fekau‘i kimautolu ‘e he ‘Otuá. Pea ko e uiui‘i ‘eni ‘oku tau ma‘u he ‘aho ní. Kuo mau malanga mo ngāue heni pea ‘i mulí na, pea ‘oku mau palani ke hoko atu ‘emau ngāué, ‘i he tokoni ‘a e ‘Otuá, ki he lōloa taha ‘o e tau‘atāina ‘oku mau lava ‘o ma‘u ke fakahoko ai iá.¹⁴

Te u pehē, kuo tā tu‘o lahi, ‘a e ‘ikai mahino kiate kitautolu kau kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí mo e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘a hotau fatongia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí. ‘Oku lahi mo kāfakafa e ngāue ‘oku fie ma‘u mei hotau nimá; ko e ngāue ia ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí. ‘Oku tau ha‘isia ai ke ‘oatu ‘a e ongoongolelei ‘o Kalaisí ki he pule‘anga kotoa he māmaní. … ‘Oku tau ha‘isia ki he me‘á ni kotoa pea mo hono langa ‘o e ngaahi temipalé ki he Fungani Mā‘olungá, ‘a ia te tau lava ‘o hū ki ai mo fakahoko ‘a e ngaahi ouau ki hono fakamo‘ui hotau kau pekiá.¹⁵

‘Ikai ngata aí, ‘oku ‘ākilotoa kitautolu ‘e ha toko lahi ko hotau fatongiá ke malanga‘i kinautolu, pea ‘oku fie ma‘u tatau pē ke malanga heni ‘o hangē ko ia ‘i mulí.¹⁶

‘Oku tau ma‘u ha fiefia lahi ‘i hono tokoni‘i ‘o e ni‘ihi kehé ke nau omi kia Kalaisi mo fakalakalaka ki he hākeaki‘í.

‘Oange ki ha taha ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘eni ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí pea fakahoko ange ki ai ‘a e ngaahi ouau ko ‘ení, pea te ke hoko ai ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i he fakamo‘ui ‘o e laumālié. Kuo te‘eki ai ha me‘a ‘e foaki ki he fānau ‘a e tangatá ‘e tatau mo ia. …

… Na‘e [folofola] ‘a e ‘Eikí, “Pea kapau leva te mo ngāue ‘i [homou] ngaahi ‘ahó kotoa pē ‘i he kalanga ‘aki ‘a e fakatomalá ki he kakaí ni, pea ‘omi ‘a e fo‘i toko taha pē kiate au, hono ‘ikai lahi ‘a [ho‘omou] fiefiá fakataha mo ia ‘i he pule‘anga ‘o ‘eku Tamaí.” [T&F 18:15.] … Kuo tau malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ki he pule‘anga, mo e fa‘ahinga, mo e lea, pea mo e kakai kotoa pē, ‘o fakatatau mo hono fakaava ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi matapaá kiate kitautolú pea kuo tau ma‘u ‘a e faingamālie ke tau ‘alu atu. Neongo ia, ‘oku kei fonu ‘a māmani he ‘ahó ni ‘i ha kakai ‘oku te‘eki ai ke nau fanongo ‘i he Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí; pea ‘i he kei ‘i hotau umá ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘oku tau ha‘isia pea mo hoko ko hotau fatongia ‘a hono fakamo‘ui ‘o e fānau ‘a e tangatá, lolotonga ‘etau kei ma‘u ‘a e faingamālie ke foaki ‘a e ngaahi me‘afoaki ko ‘ení ki he ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘ētamá. Fakakaukau‘i taha pē, ko ‘etau tali ko ia ‘a e Ongoongolelei ‘o Kalaisí, te tau lava ai ‘o hoko ko e ngaahi ‘ea-hoko mo e kaungā ‘ea-hoko mo Sīsū Kalaisi, ke tau lava ai ‘o kau ‘i he ‘uluaki toetu‘ú, pea tu‘u mai mei he fa‘itoká kuo fakakofu‘i ‘aki ‘a e nāunau, mo‘ui ta‘e fa‘a maté, mo e mo‘ui ta‘engatá, ‘o hū atu ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e Lamí ‘o nofo fakataha mo Kinaua ‘o ta‘engata ‘i he langí! Ko hai ‘oku mahino ‘eni ki ai? ‘Oku mahino ‘eni ki he kakai ‘o māmaní? ‘Oku ‘ikai. … Kuó u fakatokanga‘i ‘oku tau fakafalala ki he ‘Eikí ‘i he me‘a kotoa pē. Ko e ‘Eikí ‘a hotau fai-fakahaofí. Ko ia ‘a e tupu‘anga hotau fakamo‘uí. Kuo tuku hifo ‘e Sīsū Kalaisi ‘Ene mo‘uí ke huhu‘i kitautolu ‘aki Hono ta‘ata‘á, pea makatu‘unga ai hono foaki mai kiate kitautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení. …

… ‘Oku ‘ikai ha uiui‘i ia ‘e lava ‘o uiui‘i ki ai ha taha ‘e toe mā‘olunga ange ka ko ha‘ane ma‘u ‘a e totonu mo e faingamālie ko ‘eni ke ‘alu atu ‘o fakahaofi ‘a e laumālie ‘o e tangatá—‘o fakahaofi kinautolu ‘aki hono malanga‘i kiate kinautolu ‘a e Ongoongoleleí, ‘aki hono fakahoko kiate kinautolu ‘a e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Otuá, ke nau lava ‘o mateuteu ke ‘alu ki he pule‘anga ‘o e langí pea ki he nāunau fakasilesitialé …

Te u pehē kuo tu‘o lahi ‘a e ‘ikai ke tau fakamahu‘inga‘i e ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘ú pea mo ia ‘oku tau ala ma‘ú. ‘Oku totonu ke tuku hotau lotó ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá, pea mo e ngāue ‘a e ‘Otuá, he lolotonga ‘etau kei ‘i heni mo ma‘u ‘a e mālohi ke fakahoko ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení. Ko homau fatongiá ia ‘i he‘emau hoko ko e Kau Palesitenisī mo e kau ‘Aposetoló, ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i he‘emau ngāue ‘amautolú, ka ke fekau‘i atu ‘a e kau Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí ki he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí. ‘Oku ava ‘a e ngaahi matapaá he ‘ahó ni ‘i ha ngaahi pule‘anga lahi ke fakamafola ki ai ‘a e Ongoongolelei ‘o Kalaisí, pea mo ‘omi ‘a e kakaí kia Kalaisi, ke nau lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení.¹⁷

Kuo meimei ke fakamoleki ‘eku mo‘uí kotoa ‘i he Siasí ni; pea talu mei he taimi ne u hū mai ai ki he Siasí mo ‘eku ‘alu ‘o ngāue fakafaifekau pea kuo te‘eki tuku ia, talu mei he ‘aho ko iá ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni. Kuó u fiefia ma‘u pē heni, pea ‘oku kei pehē pē he ‘ahó ni. Ka u ka mate pea tuku hifo hoku sinó, ‘oku ‘ikai ke u loto au ke tu‘u ha taha ‘o pehē na‘á ku tō-nounou ‘i hoku fatongiá ke feinga ke ‘oange ki ai ‘a e fakamo‘uí ‘o fakatatau mo e me‘a ne u lavá. Kuó u fiefia ma‘u pē ‘i hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí; Kuó u fiefia ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi ouau ‘o e mo‘uí pea mo e fakamo‘uí ‘i heni pea mo mulí na, koe‘uhí he kuó u ‘ilo‘i ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Otuá, pea ‘oku ou ‘ilo ‘oku pehē pē he ‘ahó ni.¹⁸

‘Oku totonu ke tau mo‘ui ‘i ha founga te ne fakahaa‘i atu ‘a e mo‘oní mo ‘etau leleí kae ‘oua te tau fakaanga‘i ‘a e ngaahi tui fakalotu kehé.

Ka ke ‘alu ki ha feitu‘u ke malanga ‘aki e Ongoongoleleí, ‘oua na‘á ke teitei feinga ke holoki ha tui ‘a ha taha, ki mu‘a peá ke toki ‘oange ha tui lelei angé; ko hono mo‘oní, ‘oua ‘aupito, te ke tuku hifo ha tui fakalotu ‘a ha taha, tatau ai pē pe ko e fē feitu‘u te ke ‘alu ki aí. Fiemālie pē ke tuku ki he tangata taki taha ke fiefia ‘i he‘ene tui fakalotú. Ko e totonu ia ‘a‘ana ke fai pehē. Kapau ‘oku ‘ikai ke ne tali ho‘o fakamo‘oni fekau‘aki mo e Ongoongolelei ‘o Kalaisí, ko e me‘a ia ‘a‘ana, ‘oku ‘ikai ko ha me‘a ia ‘a‘au. ‘Oua te ke fakamole taimi ‘i hono ‘ohofi ‘a e ngaahi kautaha mo e ngaahi kulupu lotu kehé. ‘Oku ‘ikai ke tau ma‘u ‘e kitautolu ha taimi fe‘unga ke fai ia. ‘Oku ‘ikai teitei tonu ‘i ha taimi ke fai e me‘a ko iá.¹⁹

Fekumi ‘i he tui, lotu mo e loto fakatōkilalo, ke ma‘u ‘a e potó, pea mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke fai fakahinohino ‘i ho‘o ngaahi ngāué. Ko e potó ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a‘ofa ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Otuá, pea he ‘ikai teitei tala mai ‘e he le‘o ia ‘o e potó ke fakamoleki hotau taimí ‘i hono fakafepaki‘i e ngaahi kautaha lotu hotau kuongá, ke fakafepaki‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e tangatá, ke manuki‘i ‘a e ngaahi tui fakalotu ‘oku nau ‘ātakai‘i kitautolú, ‘o tupu ai ha ta‘e fiefanongo ‘a e kakaí; ta‘ofi ai mo e loto ‘o e tangatá mei he māmá mo e mo‘oní; ko e fakakaukau mo e tui fakalotu ‘a e kakai kehé ‘oku mahu‘inga ia kiate kinautolu ‘o tatau pē mo e mahu‘inga ‘etau tui fakalotú kiate kitautolú. … Tuku ‘a e Fakamo‘uí ke hoko ko ho‘o pōpoaki ‘i he angamalū mo e loto fakatōkilalo, ‘i he mālohi ‘o e mo‘oni ta‘engatá, potó, ‘i he maama mo e ‘ilo ko ē ‘oku fufuu‘i ‘i he ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongolelei ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. Te ke lava ‘o hoko ko ha me‘angāue ‘aonga ‘i hono fakahaofi ‘o e laumālie ‘o e tangatá, pea te nau fiefia fakataha mo koe ‘i he faifaiangé pea nau mamata ki Hono māmá; ‘oku ‘ikai totonu ke faifaiangé pea tau lea ‘aki ha me‘a ‘oku kehe mei he ongoongoleleí, pe tuku ke malanga‘i ai ha me‘a ‘oku kehe mei hotau uiui‘í; pe fai ha fakafekiki ‘i ha ngaahi lea ‘oku ‘ikai hano ‘aonga; ‘oku ‘ilo ‘a e fu‘u ‘akau kotoa pē ‘i hono fuá; kapau ‘oku tau faivelenga ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘o tulia ha hala ‘oku matamatalelei mo fakapotopotó, kuo pau pē ke muiaki mai ha fua ‘oku lelei ‘i he‘etau ngāué.²⁰

‘Oku totonu ke hoko ko e taumu‘a ‘a e kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ke nau faka‘aonga‘i mo‘oni ‘i he‘enau mo‘uí ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí. He ‘ikai ke tau teitei lava ‘i ha toe founga ‘o fakaloto‘i lelei ange ai ‘a māmani ki he mo‘oní, ka ko hano fakahaa‘i pē ‘i he‘etau tō‘ongá mo ‘etau fengāue‘aki mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘a e ngaahi ola langaki mo‘ui ko ia kuo hoko kiate kitautolú. ‘Oku tau fakahaa‘i ha ngaahi fakamo‘oni fisifisimu‘a, pea ‘oku totonu ke ‘i ai ha tu‘unga mā‘olunga ‘o e mo‘ui ma‘á ‘i hotau lotolotongá ke hoa mo e ngaahi me‘a ko ‘eni ‘oku tau fakahā‘í.²¹

‘Oku ‘omi ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ha fakahinohino kiate kinautolu ‘oku nau vahevahe atu ‘a e Ongoongoleleí pea mo kinautolu ‘oku nau ma‘u iá.

Ko hono kakato ‘o e fakapulipuli ki he‘etau lavame‘a ‘i he tafa‘aki ‘o e fakauluí, ko ‘etau malanga‘i ko ia ‘a e ongoongolelei tatau ‘i he tu‘unga faingofua mo mahino ngofua ko ē ne malanga‘i ‘aki ‘e Sīsuú, pea mo e nofo‘ia ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a kinautolu ‘oku nau ma‘u iá, ‘o fakafonu honau lotó ‘aki ‘a e nēkeneka mo e fiefia ‘oku ‘ikai fa‘a fakamatala‘í, mo ue‘i kinautolu ke nau tahá; pea ‘oku nau toki ‘ilo leva ai ‘a e tokāteliné ‘iate kinautolu pē, pe ‘oku ‘o e ‘Otuá ia pe ‘o e tangatá.²²

Na‘e founga fēfē hono ma‘u ‘e he kau Kaumatu‘a ko ‘eni ‘e laungeau mo lauiafe ‘o ‘Isilelí … ‘a e mālohi ke ō ki muli, … ‘o malanga ‘aki e Ongoongoleleí ke fakaloto‘i ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘ētamá? Kuo fakahoko ‘aki ia ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá. Kuo te‘eki ai ha Kaumātu‘a ‘i he Siasí ni kuó ne ma‘u ‘a e mālohi ke ‘alu ‘o fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá [tuku kehe pē] ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá. Kapau ‘oku tau ma‘u ha fa‘ahinga mālohi, ‘oku mei he ‘Otuá ia, pea ‘oku totonu ke tau falala kiate Ia ‘i he ngaahi me‘á ni kotoa.²³

Ko e taimi ‘oku malanga‘aki ai e ongoongoleleí, ‘e ha taha ‘okú ne ma‘u ‘a e mafaí, ‘okú ne tala‘ofa, ‘i he huafa o Sīsū Kalaisí, ki he taha kotoa ‘oku tui mo talangofuá, ‘e foaki kiate kinautolu ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘I he mālohi ‘o e tala‘ofa ko ‘ení, ‘e ‘ilo ai ‘e he fa‘ahinga peheé ‘iate kinautolu, pe ‘oku ‘o e ‘Otuá ia pe ‘oku ‘o e tangatá. Kapau ‘e ‘alu atu ha tangata ‘oku ‘ikai fakamafai‘i, ‘o malanga fakangalingali ‘aki e ongoongolelei tatau ko ‘ení, ‘e tatau ai pē pe ko e hā hano lahi ‘o ‘ene lavame‘á mo ‘ene mohu talēniti‘iá, ‘e lava pē ‘o tala ‘a ‘ene tokāteliné, koe‘uhí he ‘ikai hoko ‘a e ngaahi tala‘ofa ia ‘oku tonu ke muiaki mai ki he kau tui kia Kalaisí, he ‘ikai ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oni ia ko ē ‘okú Ne foaki ‘a e ngaahi me‘afoakí ki he tangatá, pea ‘i he‘ene peheé, ‘e ‘asi ‘a e loi ‘o e ngaahi tokāteline ‘a e tangatá, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai fie ma‘u ke kākaa‘i ha taha.²⁴

Kapau he ‘ikai ke ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i ho‘o ‘alu ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí, he ‘ikai ke ke lava koe ‘o fakahoko ho fatongiá; ka ‘i ho‘o ma‘u iá ‘okú ke hao ai, tatau ai pē pe ko e fē ha potu te ke ‘alu ki ai, ‘e ngāue ho‘o ngaahi leá ‘i he loto ‘o e kakai faitotonu mo angamalū ‘o e māmaní.²⁵

‘E tatau ai pē pe ko e hā ha ta‘u motu‘a ‘o ha taha ‘okú ne malanga ‘i ‘a e ongoongoleleí, pe ‘oku ta‘u uofulu mā nima, hivangofulu, pe ta‘u nimangeau, kehe pē ke ue‘i ia ‘e he Laumālié mo e mālohi ‘o e ‘Otuá.²⁶

‘Ofa ke mu‘omu‘a ‘a e ‘Eikí ‘iate kitautolu ‘o teuteu ‘a e halá mo faka‘atā ke tau a‘u ki he loto ‘o e kakaí, ke lava ‘o fakahoko ‘a e leleí pea teka atu ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.²⁷

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o akó pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘o e ‘alu ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi ki he ‘api ‘o Sione Penipoú (peesi 99–102). Ko e hā ha ngaahi founga na‘e taki ai ‘a ‘Eletā Utalafi ki he faama ‘a e fāmili Penipoú? ‘I ho‘o lau ‘a e fakamatalá ni, ko e hā ha me‘a kuó ke ako mei he sīpinga ‘a Viliami Penipoú?
Kumi ‘i he peesi 101–102, ha ngaahi fo‘i lea pe ngaahi kupu‘i lea ‘oku nau fakahaa‘i ‘a e ongo ne ma‘u ‘e Viliami Penipou mo Uilifooti Utalafi ‘i he taimi ne tali ai ‘e he kau mēmipa hona fāmilí ‘a e ongoongoleleí. Ko e hā e fa‘ahinga ongo ne ke ma‘u ‘i ha taimi ne kau ai hao ngaahi ‘ofa‘anga ki he Siasí pe foki mai ‘o mālohi ‘i he Siasí?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo hotau fatongia ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí (peesi 103–105). Ko e hā ha me‘a pau te tau lava ‘o fai ke vahevahe ai ‘a e ongoongoleleí mo e kau mēmipa hotau fāmilí pe ngaahi kaungāme‘á? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o ngāue fakataha mo e kau faifekau taimi kakató ‘i he ngāue ko ‘ení?
Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ‘o fakahoko ai hotau fatongia ki hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí “ki he pule‘anga kotoa pē he māmaní?” (peesi 105).
Ko e hā ‘oku tau fa‘a momou ai he taimi ‘e ni‘ihi ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí? Te tau ikuna‘i fēfē ‘etau manavasi‘í?
Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e ngāue fakafaifekaú ko e me‘a fakafiefiá? (Vakai, peesi 105–106.) Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe ne ke ongo‘i ai ‘a e fiefia ‘i hono ako‘i ‘o e ongoongoleleí?
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau faka‘ehi‘ehi mei hono fakaanga ‘i ‘o e ngaahi tui fakalotu kehé? (Vakai, peesi 107–108.) Te tau lava fēfē ke fakamo‘oni‘i ‘a e mo‘oni ‘o e Siasí, kae ‘ikai fakaanga ‘i ai e ngaahi siasi kehé?
Toe fakamanatu ‘a e uluaki palakalafi ‘i he peesi 108. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hanga ai ‘e he‘etau ngaahi tō‘ongá ‘o uesia ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e kakaí fekau‘aki mo e Siasí?
‘I ho‘o lau ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e Laumālie Mā‘oni‘oní mo e ngāue fakafaifekaú, ko e hā ha me‘a ‘okú ke ako mei aí? (Vakai, peesi 108–109.) Ko e hā kuo pau ke tau fai ke tau taau ai mo e feohi ‘a e Laumālié?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Mātiu 28:19–20; T&F 4; 18:10–16; 42:11–14; 50:13–22; 60:2–3; 84:88; 88:81

farm of John Benbow — Ko e faama ‘a Sione Penipoú. ‘I he‘ene ako faivelenga ‘a e Tohi Tapú, ne mateuteu ai ‘a Sione Penipou mo hono fāmilí mo honau ngaahi kaungāme‘á, ke nau tali ‘a e ongoongolelei kuo fakafoki maí.

visiting neighbors — Ko e taimi te tau tanumaki fakamātoato ai ‘etau feohi fakakaume‘a mo e kakai kehé, ‘e foaki leva ‘e he ‘Eikí ha ngaahi faingamālie ke tau vahevahe ai ‘a e ongoongoleleí

missionary couple praying together — Ko e taimi te tau feinga ai ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí, kuo pau ke tau feinga ke ma‘u ‘a e fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.