Vahe 7

Ko e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí

Ko e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ko e tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ia ‘o e fakamo‘uí mo e tefito‘i ma‘u‘anga ‘amanaki lelei ki he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he taimi ne kamata ngāue ai ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi ko e ‘Aposetoló, ne ngāue mo hono kaungāngāué ‘i loto ‘Iunaiteti Siteiti mo ‘Ingilani ‘i he lotolotonga ‘o e kakai ‘oku nau faka‘apa‘apa‘i ‘a Sīsū Kalaisi ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá mo e Huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘I he‘enau ‘ilo‘i kuo ‘osi ma‘u ‘e he‘enau kau fanongó ha tui ki he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí, ne fakatefito leva ‘enau faiakó ‘i he ngaahi kaveinga hangē ko e uiui‘i ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, founga hono ma‘u ‘o e Tohi ‘a Molomoná, pea mo hono fakafoki mai ‘o e lakanga fakataula‘eikí.¹ Neongo ia, ko e taimi na‘e fakafepaki‘i ai ‘e he kakaí ‘a e tokāteline ‘o e Fakaleleí, ne fakahalaki fefeka ‘e ‘Eletā Utalafi ‘enau laú. Na‘á ne fakamo‘oni‘i ko e “taumu‘a ‘o e misiona ‘o Kalaisi ‘i māmaní ke foaki Ia ko e feilaulau huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he mate ta‘engatá.”²

‘I he 1845, ne pulusi ai ‘e ha mēmipa ‘o e Siasí ‘i he ‘Otu Motu Pilitāniá ha ki‘i tohi tufa, ko e feinga ke fakamo‘oni‘i na‘e ‘ikai fie ma‘u ‘a Sīsū Kalaisi ia ke Ne mamahi mo pekia ke huhu‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Na‘e fakafepaki‘i fakahāhā ‘e ‘Eletā Utalafi ‘a e lau ko ‘ení ‘i ha fakamatala ne ui ko e “Rationality of the Atonement” [Faka‘uhinga‘i ‘o e Fakaleleí]. ‘I hono pulusi ‘o e fakamatalá ni, na‘á ne ‘amanaki ke fakapapau‘i ai “ ‘oku mahino lelei ki he taha kotoa e tui ‘a e [Siasí] ‘i he kaveingá ni, pea ke mateuteu ‘a e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá ke matu‘uaki ‘a e ngaahi tukuaki‘i ‘a Sētane, ko e fili lahi taha ki he fakamo‘ui ‘o e tangatá, pea fai foki ha tali aofangatuku ki he me‘á ni, ‘i he fakakaukau ‘a kinautolu ‘oku tui ki he ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá.”³ Na‘e fakahā ‘e he‘ene ngaahi leá, ‘o tatau pē ‘i hono fakahalaki ‘o e akonaki loí ni mo hono fakahīkihiki‘i ‘o e Fakamo‘uí, ‘a ‘ene ‘ofa mo‘oni ‘i he ‘Eikí pea mo ‘ene fakahounga‘i lahi fau ‘a e palani ‘o e huhu‘í.

Na‘á ne fakahaa‘i ‘a ‘ene mamahi ‘i hono “ikuna‘i pehē ‘e he ngaahi mālohi ‘o e fakapo‘ulí” ‘a e fakakaukau ‘a e tangata na‘á ne fa‘u ‘a e tohi tufá ‘o “ne hē lahi pehē ai mei he founga mo e fale‘i ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.” Na‘á ne pehē, “Na‘e mei lelei hake ki ha tangata ke ‘oua na‘a ‘i ai hano talēniti, ‘i ha‘ane faka‘aonga‘i ia ‘i he‘ene feinga ke fakamo‘oni‘i ‘oku ‘ikai fie ma‘u ‘a e fakalelei ‘a Kalaisí, peá ne ‘ohofi ai ‘a e tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o e fakamo ‘uí ‘o hangē ko e me‘a kuó ne faí.”⁴

Ne tuku ‘e ‘Eletā Utalafi ‘a e konga lahi taha ‘o ‘ene fakamatalá ke to‘o mei he ngaahi potu folofolá, mo fakahaa‘i ha “ngaahi fakamo‘oni lahi fau” mei he kau palōfita ‘o e kounga mu‘á pea mei he ‘Eikí tonu pē.⁵ Na‘á ne pehē ko e tokāteline ‘o e Fakaleleí na‘e “ ‘ikai ko ha tefito pē ke fiefia ai ‘a e kau palōfita mo e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá he kuonga mu‘á ‘i hono malanga‘í, ka ko e tefito‘i tupu‘anga ia ‘o ‘enau ‘amanaki lelei kotoa pē, pea mo e ma‘u‘anga ivi mo e ma‘u‘anga poupou ia ke nau ‘utu mei ai.”⁶

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

Fakatatau mo e finangalo ‘o ‘Ene Tamaí, ne hā‘ele mai ‘a Sīsū Kalaisi ki māmaní ke huhu‘i kitautolu mei he ngaahi nunu‘a ‘o e Hingá.

‘Oku ou tui na‘e tomu‘a ‘afio‘i ‘e he Fungani Māfimafí ‘a e me‘a na‘e ‘amanaki ke Ne fai ki māmaní, ki mu‘a peá Ne toki fakatupu iá. Na‘á Ne ‘afio‘i e fa‘ahinga laumālie ‘e nofo aí, pea mo e fa‘ahinga ngāue ‘e fakahoko kae fakahaofi Hono ngaahi foha mo hono ngaahi ‘ofefine ‘oku tonu ke omi ki māmaní. Pea ‘i he‘etau lau ‘a e hisitōlia ‘o e fengāue ‘aki ‘a e ‘Otuá mo e tangatá, talu mei he fakatupu ‘o māmaní ‘o a‘u mai ki he kuonga fakakosipelí ni, ‘oku tau fakatokanga‘i na‘e ngāue lahi ‘a e Tamaí ke tāpuaki‘i Hono ngaahi fohá mo Hono ngaahi ‘ofefiné. Na‘á Ne foaki Hono ‘Alo pē Taha Na‘e Fakatupú ke pekia kae huhu‘i ‘a māmani—ko ha fa‘ahinga feilaulau ko e ‘Otuá pē taha te Ne lava ‘o fakahokó. Pea ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni, kuó Ne kamata ai hono fokotu‘utu‘u ‘o e kuonga fakakosipeli ma‘ongo‘onga mo faka‘osí ni—ko e tu‘ukimu‘a taha ‘i he ngaahi kuonga fakakosipelí kotoa.⁷

‘Oku fakahā mai ‘e he Fakamo‘uí tonu, ‘a e kaveinga na‘e tokaima ‘ananga ki ai ‘Ene Tamaí ‘i He‘ene hā‘ele mai ki māmaní. “He na‘e ‘ofa pehē ‘a e ‘Otuá ki māmani, na‘á ne foaki hono ‘Alo pē taha na‘e fakatupú, koe‘uhí ko ia kotoa pē ‘e tui kiate iá ke ‘oua na‘a ‘auha, kae ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá: he na‘e ‘ikai fekau ‘e he ‘Otuá hono ‘Aló ki māmani ke fakamala‘ia‘i ‘a māmani; ka koe‘uhí ke mo‘ui ‘a māmani ‘iate ia” [Sione 3:16–17.]

‘I he ngaahi fakahā kuo fai ‘e he ‘Otuá ki he tangatá, ‘okú ne fakamo‘oni‘i lahi ‘aupito ‘oku tataki ‘a e ‘Otuá mo e ngaahi maama ta‘engatá ‘e he fono fakasilesitialé; pea koe‘uhí ke lava ‘e he tangatá ‘o matu‘uaki ‘a e nofo ‘i he nāunau tatau mo Iá, ‘e fie ma‘u ia ke ne tauhi ‘a e fono tatau, “ko ia ia ‘oku pule‘i ‘e he fonó, ‘oku malu‘i ia ‘e he fonó, pea ‘oku fakahaohaoa‘i mo fakamā‘oni‘oni‘i ia ‘e ia” [T&F 88:34.] Ka ko e tangatá, ‘i he‘ene maumau‘i ‘a e fono ‘a e ‘Otuá, na‘á ne ‘omi ai kiate ia ‘a e mala‘ia ‘o e talangata‘á, ‘a ia na‘e ‘ikai ai ke ne lava ‘o huhu‘i pē ‘e ia ‘a ia, pe ‘e ha toe me‘a ‘oku mā‘ulalo ange ‘i ha feilaulau ta‘e ngata ke fakalelei‘i ‘a ‘ene hingá.

‘Oku ‘iloa ko e nunu‘a ‘o ‘ene talangata‘á ko e mate, pea kuo hoko ‘a e mala‘iá ni ‘o tukufakaholo ki he ngaahi hako kotoa ‘o ‘Ātamá. Tuku mu‘a ke tau manatu‘i ko e tangatá, neongo ‘ene mo‘ulaloa ki he tauteá ni, ‘okú ne fakahoko ia ‘iate ia toko taha pē, ta‘e ‘i ai ha mālohi ke fakahoko ha‘ane toetu‘u mo ne toe foki ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo hono nāunaú. ‘Oku mo‘ulaloa ia heni ki he pule mo e fa‘iteliha ‘a e maté, pea koe‘uhí ke ikuna‘i ‘a e maté, ne fie ma‘u ai ke ‘i ai ha taha ‘oku mā‘oni‘oni mo ma‘a ange ‘i he taha maumau fonó, ke ne hū ki Hono pule‘angá, ka ne lava ‘o faka‘auha ‘a e pule‘anga ko iá; pea kapau he ‘ikai fai ‘eni, ‘e ta‘engata ‘a e pule ko ia ‘oku ma‘u ‘e he maté ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. He ‘ikai ha toe kihi‘i fakafekiki ia ki hano fakamo‘oni‘i ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, na‘e taau ia ‘i he tapa kotoa pē ke Ne fakahoko ‘a e ngāué ni, koe‘uhí ko ‘Ene ma‘á, mā‘oni‘oní, pea mo e ta‘e ‘i ai hano melé; pea ko e tokotaha ia na‘e fokotu‘u ke Ne fakahoko ‘ení, pea ‘oku fakapapau‘i kakato ia ‘e he fakamo‘oni ‘a Sione kau kiate Iá— “Vakai ki he Lami ‘a e ‘Otuá ‘a ia ‘okú ne ‘ave ‘a e angahala ‘a māmaní” [vakai, Sione 1:29]—pea “ ‘oku hangē ‘oku mate kotoa pē ‘ia ‘Ātamá, ‘e pehē foki ‘e mo‘ui kotoa pē ‘ia Kalaisi” [1 Kolinitō 15:22.] …

… Kuo fakamo‘oni‘i kakato ‘o mahulu hake ‘i he ngaahi fakakikihi kotoa pē, mei ha ngaahi fakamo‘oni lahi fau … mei he ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá, ‘a ia kuo fai mai ‘i ha ngaahi kuonga fakakosipeli kehekehe mo e ngaahi kounga ‘o māmaní, pea pehē ‘i ha ngaahi potu kehekehe ‘o e kolopé, ko e tefito‘i kaveinga ‘o e misiona ‘o Kalaisi ki he māmaní, ke foaki Ia ko ha feilaulau ke huhu‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he mate ta‘engatá, pea na‘e fenāpasi mo‘oni ia mo e finangalo ‘o e Tamaí ke fakahoko ha fa‘ahinga feilaulau pehē. Na‘á Ne fakahoko ia ko e talangofua kakato ki he finangalo ‘o ‘Ene Tamaí ‘i he me‘a kotoa pē, talu mei he kamata‘angá, ‘o Ne inu mei he ipu vai mahi na‘e ‘oange kiate Iá. ‘Oku fakahā heni ‘a e māmá, nāunaú, lāngilangí, mo‘ui ta‘e fa‘amaté, pea mo e mo‘ui ta‘engatá, fakataha mo e ‘ofa koē ‘oku mahulu hake ‘i he tuí pe ‘amanaki leleí, he kuo fakahoko heni ‘e he Lami ‘a e ‘Otuá ‘a e me‘a he ‘ikai lava ‘e he [tangatá] ‘o fakahoko ma‘ana ‘iate ia peé.⁸

Te tau toki lava pē ‘o ma‘u ‘a e me‘a‘ofa ‘o e hākeaki‘í tu‘unga he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí pea mo ‘etau talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí.

Ko kitautolu kakaí, ‘oku totonu ke tau fakatokanga‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia kuo ‘osi fakahoko ‘e he‘etau Tamai Fakahēvaní ‘a e me‘a kotoa pē ‘okú Ne lavá ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Kuó Ne ‘osi fakahā mai ‘a e ngaahi fono ‘oku fie ma‘u ki he hākeaki‘í mo e nāunau ‘o e tangatá pea kuó Ne ‘osi fakahoko kotoa ‘a e me‘a ‘e lava ke fai ‘e he fonó. … Kuo pekia ‘a Sīsū ke huhu‘i ‘a e tangata kotoa pē; ka koe‘uhí ke ‘aonga kiate kinautolu ‘Ene pekiá, pea lava Hono ta‘ata‘á ‘o fakama‘a kinautolu mei he‘enau ngaahi angahala kotoa kuo fakahoko ‘i he kakanó, kuo pau ai ke nau talangofua ki he fono ‘o e ongoongoleleí. Kuo ‘osi huhu‘i kitautolu mei he ngaahi angahala ne fakahoko tu‘unga ‘ia ‘Ātamá, ‘i he ta‘ata‘a ‘o Kalaisí; ka koe‘uhí ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e fakamo‘uí, kuo pau ke tau talangofua mo tauhi faivelenga ki he ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí.⁹

Kapau ‘e faifaiangé peá u ma‘u ha fakamo‘ui kakato, ‘e makatu ‘unga ia ‘i he‘eku tauhi e ngaahi fono ‘a e ‘Otuá.¹⁰

Kuo fakahoko ‘e he fakamaau totonú ‘a hono ‘ekea hono tufakangá, pea kuo fakapapau‘i ‘a e ngaahi folofola ‘a e ‘Otuá— “Ko e ‘aho ko ia te ke kai aí, ko e mo‘oni te ke mate” [Vakai, Sēnesi 2:17.] Ko ia, ‘i he tafa‘aki ‘e tahá, kuo fakahoko mai ‘a e ‘alo‘ofá, pea fakahā mo e ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘i hono maumau‘i ‘o e ngaahi ha‘i ‘o e maté, ke lava ai ‘a e laumālie mo e sino ‘o e tangatá ‘o toe fakataha‘i. ‘E ma‘u ‘e he laumālie ‘o e angatonú ha hākeaki‘i ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e Lamí—‘i he tāpanekale tatau pē [sino fakamāmani] ko ia ne nau tō-kakava, ngāue, pea mo faingata‘a‘ia ai he‘enau kei ‘i māmaní, ka ne ta‘e ‘oua ia he ‘ikai ke lava ha toe fakataha ‘i he mo‘ui ‘a e tangatá ke ne ma‘u hono kakato ‘o e nāunaú. ‘Oku ‘i ai ha nāunau ‘oku fekau ‘aki mo ‘eni, ‘e hoko ia ko ha ma‘u‘anga ‘o e fiefia ta‘engatá ki he tangata‘i fonua kotoa ‘o e pule‘anga fakasilesitialé. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko e laumālie ‘o kinautolu ‘oku nau fakasītua‘i ‘a e Ongoongolelei ‘o Kalaisí mo taukae ki He‘ene ‘alo‘ofá, kuo pau ke nau foki ki honau sinó ‘i he toetu‘u faka‘osí ke ma‘u hono kakato ‘o honau tauteá ‘i he tāpanekale tatau pē ne nau mo‘ui ai he lolotonga ‘enau fakafepaki ki he ‘Otuá. ‘Oku mau fie fakatokanga ai heni ki he tangata kotoa pē ‘e lava ke ne ongona ‘a e ngaahi leá ni, ke fakatomala mei he‘enau ngaahi angahalá pea talangofua ki he Ongoongolelei ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá.¹¹

Ko e hā ‘a e ongoongoleleí ‘i hono ako‘i totonu ‘e Sīsuú? Ko e ‘uluaki tefito‘i mo‘oní ko e tui ki he Mīsaiá; ko e fuofua tefito‘i mo‘oni ‘eni kuo faifaiangé pea ako‘i ki he tangatá. ‘I he taimi ne ‘alu ai ‘a ‘Ātama ki ‘Ātama-‘Onitai-‘Āmaní, ‘i he hili hono kapusi mei he ngoue ko ‘ītení, ke fai feilaulaú, ne fehu‘i ange ‘e he ‘āngelo ‘a e ‘Eikí ki ai pe ko e hā ‘okú ne fai ai ‘ení. Ne tali ange ‘e ‘Ātama ‘oku ‘ikai ke ne ‘ilo, ka na‘e fekau‘i ia ‘e he ‘Eikí ke ne fakahoko. Na‘e toki fakahā ange leva ki ai ko e toto ‘o e pulu tangata mo e kosi, ‘o e sipi tangata mo e lami kotoa, ‘oku totonu ke fakatafe ia ki he funga ‘ōlitá ko e fakataipe ki he feilaulau ma‘ongo‘onga mo faka‘osi ‘e fakahoko koe‘uhí ko e ngaahi angahala ‘a māmaní. [Vakai, Mōsese 5:4–7.] Ko e ‘uluaki tefito‘i mo‘oni leva, ne ako‘i ki he Tamai ko ‘Ātamá ko e tui ki he Mīsaiá, ‘a ia ‘e hā‘ele mai ‘i he vahevahengamālie ‘o taimí ke tuku hifo ‘Ene mo‘uí ki hono huhu‘i ‘o e tangatá. Ko e tefito‘i mo‘oni hono uá ko e fakatomalá. Pea ko e hā leva ‘a e fakatomalá? Ko hono si‘aki ‘o e angahalá. Ko e tangata ‘oku fakatomalá, kapau ko ha tangata kapekape ia, he ‘ikai toe kapekape; pe ko ha taha kaiha‘a, he ‘ikai toe kaiha‘a; ‘e tafoki mei he ngaahi angahala ki mu‘á pea ‘ikai ke ne toe fai kinautolu. ‘Oku ‘ikai ko ha fakatomala ke te pehē, ‘oku ou fakatomala he ‘ahó ni, kae toe kaiha‘a pē ‘apongipongi; ko e fakatomala ia ‘a māmaní, ka ‘oku fakatupu houhau ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Ko e fakatomalá ko e tefito‘i mo‘oni ia hono uá.

Kuó u fanongo ki ha pehē ‘e ha kau tangata toko lahi ‘oku ‘ikai ha ngaahi ouau ia ‘e fie ma‘u, ka ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘u kae fakamo‘ui kitá, ko e tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. ‘Oku te‘eki ke u ‘ilo ‘e au ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i ha fa‘ahinga fakahā ‘a e ‘Otuá ki he tangatá, ‘o tatau pē ‘i he kuonga mu‘á pe ‘i onopooni. Ka ‘i he tafa‘aki ‘e tahá, na‘e ako‘i ‘e he kau pēteliaké mo e kau palōfitá pea mo Sīsu Kalaisi mo ‘Ene Kau ‘Aposetoló ‘a e tui kia Kalaisí, fakatomalá, pea mo e papitaiso ki he fakamolemole ‘o e angahalá. Ko e papitaiso ki he fakamolemole ‘o e angahalá ko ha ouau ia ‘o e ongoongoleleí. Ne pehē ‘e ha taha, ‘oku ‘ikai fie ma‘u ‘a e papitaisó ia ki he fakamo‘uí. Na‘e ‘ikai ngata pē ‘i hono ako‘i ia ‘e Sīsuú, ka na‘e talangofua mo ia ki he fiema‘u ko ‘ení, ‘o ‘ikai koe‘uhí ko Ha‘ane papitaiso ke fakamolemole ‘a e angahalá—ka, na‘á Ne pehē, “ ‘oku taau ke fai [‘eni] ki he mā‘oni‘oni kotoa pē,” pea ‘i he me‘á ni, ‘o tatau mo e ngaahi tafa‘aki kotoa, ‘oku ‘omi ai ha sīpinga ke muimui ai ‘a e taha kotoa [vakai, Mātiu 3:15]. Ko e taimi ‘oku tauhi ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘eni ‘o e ongoongoleleí, ‘oku toki taau leva ai ha tangata ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea ‘oku foaki ‘a e me‘afoaki mā‘oni‘oni ko ‘ení he ‘ahó ni ‘o hangē ko ia he kuonga mu‘á, ‘i he hilifaki ‘o e nimá ‘e he kau tangata ‘oku nau ma‘u ‘a e mafai ke ngāue ‘i he ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí. Ko e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ‘eni ‘o e ongoongolelei ‘oku tui ki ai ‘a kitautolu ko e Kāingalotu ‘o e Siasí mo ako‘i ki hotau kāingá.¹²

Ko e taimi ‘oku ui ai ‘a e tangatá ke fakatomala mei he‘enau ngaahi angahalá, ‘oku ‘uhinga ‘a e ui ko ‘ení ki he‘enau takitaha angahala fakafo‘ituituí, kae ‘ikai ko e maumau fono ‘a ‘Ātamá. Ko e me‘a ko ia ne ui ko e ‘uluaki angahalá na‘e fakalelei‘i ia ‘e he feilaulau tatau, kae makatu‘unga pē ‘i ha‘ane talangofua ki he palani ‘o e fakamo‘uí ‘i he ongoongoleleí ‘i hono fakahā ke ne fanongo ki aí.¹³

Ko e fānau kotoa pē ‘a e tangatá kuo [a‘u] ki he ta‘u ‘oku ala fakamāu ‘i aí ‘oku nau halaia ‘i he angahalá, he ‘oku fakahehema kotoa pē ke fai kovi ‘o hangē ko e pau ke mofisi ki ‘olunga ha afí. Ko e kaila ‘a e kakai ne nau fanongo ki he malanga ‘a Pita ‘i he ‘aho ‘o e Penitekosí, “Ko e hā te mau fai ke mau hao aí?” [Vakai, Ngāue 2:37], pea ko e me‘a tatau pē ‘e lava ke fai ki he kakai ‘o e kuonga fakakosipelí kotoa. Ko e talí, talangofua ki he fono ‘o e Ongoongoleleí. Ko e founga malu ‘eni ‘oku foaki ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá.¹⁴

‘Oku ou ongo‘i ‘o hangē ko ha kakai kitautolu ‘oku totonu ke tau fiefia; pea ‘oku totonu ke tau fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi me‘a‘ofa mo e ngaahi tāpuaki ko ‘eni kuo tuku ‘e he ‘Otuá ki hotau nimá, pea ‘oku totonu ke tau feinga ke fakahoko totonu hotau ngaahi uiui‘í, pea tau hoko ko ha kakai ‘oku fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘amanaki mai ki ai ‘a ‘etau Tamai Hēvaní, pea mo e ‘amanaki ‘anautolu kuo pekiá. . …

… Ko e Ongoongolelei ‘o Kalaisí ko e taha ia ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha ‘e lava ke foaki ki he tangatá. Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí, ko e mo‘ui ta‘engatá ko e me‘afoaki ma‘ongo‘onga taha ia ‘a e ‘Otuá [vakai, T&F 14:7]. Te tau lava ‘o ma‘u ia, ‘o tu‘unga pē ‘i he talangofua ki he Ongoongoleleí. ‘E ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ko hotau tāpuakí ‘eni.¹⁵

‘Oku ou lotu fakamātoato ke ‘iate kitautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a hotau ‘Otuá ‘i he mo‘uí ni, pea ‘o ka hili ‘etau fakalaka atu ‘i he veilí, kuo tau ‘osi fakahoko kotoa ‘a e ngaahi me‘a na‘e fie ma‘u meiate kitautolú, mo mateuteu ke nofo mo e kakai kuo fakamā‘oni‘oni‘i mo fakahaohaoa‘i ‘i he ta‘ata‘a ‘o e Lamí.¹⁶

‘E lava ke fakahaohaoa‘i kitautolu ‘ia Kalaisi, tu‘unga ‘i he ngaahi ‘aonga ‘o e Fakaleleí.

‘Oku hala‘atā ha taha ia ‘okú ne ma‘u ha mālohi ke fakahaofi e laumālie ‘o e tangatá mo foaki ange ‘a e mo‘ui ta‘engatá, tuku kehe pē ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘i he malumalu ‘o e fekau ‘a ‘Ene Tamaí.¹⁷

‘Oku totonu ke hoko ko e tefito‘i me‘a ke tau ako ki aí, ke tau fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi folofola ‘o e mo‘uí ka tau lava ‘o tupulekina ‘i he ‘alo‘ofá mo fakalakalaka ‘i he ‘ilo ‘o e ‘Otuá pea hoko ‘o haohaoa ‘ia Kalaisi Sīsū, koe‘uhí ka tau ma‘u hono fonú pea mo hoko ko e ngaahi ‘ea-hoko ‘o e ‘Otuá mo e kaungā ‘ea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi. [Vakai, Loma 8:16–17.]¹⁸

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ‘oku ‘ikai koā ko e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine kitautolu ‘o e ‘Otuá, pea ‘o ka ne ka hā mai, kapau te tau faivelenga, ‘ikai ‘apē ‘oku totonu te tau tatau mo Ia? [Vakai, 1 Sione 3:2.] ‘Io; ‘o ka hoko mai ‘a e ‘aho nāunau‘iá, te tau toe ma‘u ‘a e faingamālie ke tu‘u ‘i māmani ‘o fakataha ‘i he fiefia mo e fakafeta ‘i … mo ha lauiafe kehe kuo nau fō honau kofú ‘i he ta‘ata‘a ‘o e Lamí, pea tu‘unga ‘i he mālohi ‘o ‘Ene fakaleleí, kuo pani ai kitautolu ko e ngaahi tu‘i mo e kau taula‘eiki ki he ‘Otuá, pea pule fakataha mo Ia mo hākeaki‘i ‘i Hono Pule‘angá. ‘Ofa te tau taau kotoa mo e palé ni; ka ko ‘eni, lolotonga ‘etau fononga ‘i he māmani feliliuaki mo mamahí ni, ‘ofa ke tau muimui ki he sīpinga ‘a kinautolu ‘oku mo‘ui tāú … kae, mahulu haké, ke tau muimui ‘i he topuva‘e ‘o e sīpinga ma‘ongo‘onga ‘o e mā‘oni‘oní kotoa, ‘a ia ko hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, he ko ‘Ene ‘alo‘ofá ‘oku ou faka‘amu ke ‘iate kimoutolu ma‘u ai peé.¹⁹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ‘oku fakahā ‘e he talanoa ‘i he peesi 75–76 ‘o fekau‘aki mo e ongo na‘e ma‘u ‘e Palesiteni Utalafi kia Sīsū Kalaisí?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi ‘akonaki ‘i he peesi 76–78. Ko e hā na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo ‘etau fiema‘u e Fakalelei ‘a e Fakamo‘uí?
Vakai‘i ‘a e vahé mo ako ha ni‘ihi ‘o e ngaahi potu folofola ‘oku lisi atu ‘i lalo he peesi ko ‘ení. ‘I ho‘o fai ‘ení, kumi ‘a e ngaahi konga lea ‘okú ne fakamatala‘i ‘a e faingata‘a na‘e kātekina ‘e Sīsū Kalaisi ke fakahaofi kotoa kitautolu mei he mate fakaesinó mo fakamo‘ui kitautolu mei he‘etau ngaahi angahalá. Ko e hā e ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o fakalaulauloto ki he me‘a kuo fai ‘e he Fakamo‘uí ma‘aú?
Ko e hā ha‘o lau ‘e fai ki ha taha ‘okú ne pehē “ ‘oku ‘ikai ha ngaahi ouau ia ‘e fie ma‘u ki hotau fakamo‘uí ka ko e tui pē ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí?” (Vakai, peesi 78–82.)
Lau ‘a e konga faka‘osi ‘o e vahé ni (peesi 74), 82–83), mo tokanga makehe ki he kupu‘i lea “ngaahi lelei ‘o ‘Ene fakaleleí.” Hili iá pea ako ‘a e 2 Nīfai 2:6–8 mo e ‘Alamā 22:14. Ko e hā ha founga ‘oku fakatupulekina ai ho‘omou mahinó ‘e he ngaahi akonaki ko ‘ení?
Kuo tokoni‘i fēfē ho‘o mo‘uí ‘e he fakamo‘oni ‘okú ke ma‘u fekau ‘aki mo e Fakalelei ‘a e Fakamo‘uí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: ‘I he fakamatala ‘oku ‘asi he peesi 67–68, ne ngāue ‘aki pe lea ai ‘a ‘Eletā Utalafi ‘o kau ki he ngaahi potu folofola ko ‘eni fekau‘aki mo e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí: Siope 19:25; Mātiu 26:28; 27:52; Sione 1:29; 3:16–17; Ngāue 2:23; 4:12; 20:28; Loma 3:24–25; 1 Kolinitō 15:22; Kalētia 3:17–24; ‘Efesō 1:7; Kolose 1:19–20; Hepelū 9:28; 10:7–10, 29; 11:26, 35; 1 Pita 1:18–21; 1 Sione 2:2; Fakahā 1:5; 5:9–10; 13:8; 1 Nīfai 10:5–6; 1 Nīfai 11:32–33; 2 Nīfai 2:26; 2 Nīfai 9:3–14; 2 Nīfai 26:23–24; Sēkope 6:8–9; Mōsaia 3:11, 16–18; 15:19–20; 18:2; ‘Alamā 7:12; 11:42; 21:9; 34:8–15; 42:13–17; 3 Nīfai 11:9–11; 3 Nīfai 27:14; Molomona 9:13; ‘Eta 3:14; Molonai 10:33; T&F 18:10–11; 19:16–19; 35:2; 38:4; 45:3–4; 88:34

Christ in the Garden of Gethsemane — “Kuo fakahoko ‘e he Lami ‘a e ‘Otuá … ‘a e me‘a na‘e ‘ikai ke lava ‘e he [tangatá] ‘o fakahoko ma‘aná.”

the Crucifixion — “Ko e tefito‘i kaveinga ‘o e misiona ‘o Kalaisi ki māmaní, ke foaki Ia ko ha feilaulau ke huhu‘i e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he mate ta‘engatá.”

Christ holding a lamb — “ ‘Oku ‘ikai ‘aupito ha taha ‘okú ne ma‘u ha mālohi ke fakamo‘ui ‘a e laumālie ‘o e tangatá mo foaki kiate kinautolu ‘a e mo‘ui ta‘engatá, tuku kehe pē ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘i he malumalu ‘o e fekau ‘a ‘Ene Tamaí.”