Vahe 22

Ngāue Fakaetu‘asino mo Fakalaumālié ke “Fetākinima Fakataha”

‘I he‘etau feinga ke fakamālohia hotau ngaahi fāmilí mo langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmaní, kuo pau ke tau ngāue fakaetu‘asino mo fakalaumālie.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he kamakamata ‘a e Siasí, na‘e fa‘a na‘ina‘i ‘a e kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló ki he kakaí ke fakahoko ‘enau tafa‘akí ‘i hono langa hake e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku fie ma‘u ‘i he me‘á ni ‘a e ngāue fakaetu‘asinó mo fakalaumālié fakatou‘osi. Makehe mei he fa‘ahinga taumu‘a ngāue hangē ko e lotú, ako ‘o e folofolá, mo e malanga‘aki ‘o e ongoongoleleí, ‘oku langa ‘e he Kāingalotú ha ngaahi ‘api mo ha ngaahi kolo, fokotu‘u mo ha ngaahi ako fakapule ‘anga, ngoue‘i pea mo fu‘ifu‘i ‘a e kelekele fefeká, pea fetuku mai ‘a e maka kalānité mei he ‘otu mo‘ungá ke langa ‘a e Temipale Sōlekí. ‘I he 1857, ko e hili ia ha ta‘u ‘e hongofulu mei he fuofua tū‘uta ‘a e Kāingalotu paioniá ki he Tele‘a Sōlekí, ne pehē ai ‘e Eletā Uilifooti Utalafi: “Kapau te tau ngāue ke langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá kae ‘ikai ko kitautolu, ‘e tatau ai pē pe ko e founga fē te tau fakahoko ai iá, pe ko e langa ‘o e ngaahi fakatafe‘anga vaí, pe ‘i he langa ‘o e temipalé, malanga‘i ‘o e ongoongoleleí, ngoue‘i ‘o e kelekelé, pe ko ha toe fa‘ahinga me‘a kehe. … Te tau ‘ilo ‘e tokoni‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí mo Ne fakamālohia kitautolu, te Ne fakaivia kitautolu ‘aki Hono mālohí, pea te Ne tokoni‘i foki kitautolu ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku pau ke tau fakahokó.¹

Na‘e ‘ilo ‘e kinautolu na‘e maheni mo Palesiteni Utalafí na‘e ‘ikai ko ha‘ane lea ‘ata‘atā pē fekau‘aki mo hono mahu‘inga ‘o e ngāue mālohí—na‘á ne faka‘aonga‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ko iá ‘i he‘ene mo‘uí. Makehe mei he‘ene fakahoko totonu hono ngaahi uiui‘i ‘i he lakanga fakataula‘eikí, na‘á ne toe ngāue faivelenga ‘i he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó ‘o a‘u ai pē ki he‘ene toulekeleká. Ne hiki ‘e he fai-hisitōlia ko ia ‘o e Siasí ko ‘Anitelū Seniseni ‘o pehē: “Na‘e mahino ‘a e hoko ‘a e nima-mea‘á ko e konga ‘o ‘ene mo‘uí, he ko e taimi na‘e a‘u ai ki hono ta‘u hivangofulú, na‘e ki‘i fakalaka si‘i hano mokopuna tangata ‘iate ia ‘i hono huo ha ngoue vesitapolo pea na‘e ‘ilonga ‘aupito ‘ene ongo‘i maá ‘i he‘ene pehē: ‘Si‘i, ko e fuofua taimi ‘eni he‘eku mo‘uí kuo hanga ai ‘e ha taha ‘o ‘eku fānaú ‘o lakasi au ‘i he huó.’ ”²

Na‘e pehē ‘e ha kaungā-ngāue ‘o Palesiteni Utalafi: “Na‘e manako he ngāué, ‘o ‘ikai ma‘ana pē ka koe‘uhí he na‘e fekau‘aki ia mo e fekau fakalangí. Pea na‘e ‘ikai foki ko ha founga pē ia ki ai ke ne lava ‘o mo‘ui ai ‘i māmani, pe tānaki mai ai ha ngaahi me‘a lelei pe fakafiemālie ki he‘ene mo‘uí pea mo kinautolu na‘e fakafalala kiate iá; ka kiate ia ko e tāpuaki, ko ha monū, ko ha faingamālie na‘á ne ngāue ‘aonga ‘aki ma‘u pē ‘i ha taimi pē ‘e faka‘atā ai ‘e hono uiui‘. … Ko e ngāue ke tō e kakavá, ko ha fekau fakalangi ia ‘o tatau pē mo e lotú; pea na‘á ne fakafōtunga ‘i he‘ene mo‘uí ‘i he tu‘unga mā‘olunga tahá ‘a e mo‘ui faka-Kalisitiane ko ē ‘okú ne ‘omi ‘a e lelei fakatu‘asino, faka‘atamai, pea mo faka‘ulungāanga ki he tangatá. Na‘á ne tui fakamātoato ki he mahu‘inga ‘o e ngāue ‘aki hono nimá. Na‘á ne manako ai peá ne fiefia ai.”³

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he‘etau langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘oku tau ma‘u ai ha ngaahi fatongia fakaetu‘asino ke fakahoko.

Kuo toutou fakahā mai ‘e hotau Palesiteni ko [Pilikihami ‘Iongí] he ‘ikai ke tau lava ‘o fakamavahevahe‘i ‘a e me‘a fakaetu ‘asinó mei he me‘a fakalaumālié ka kuo pau ke na fetākinima, pea ko ia ‘oku pehē, pea kuo pau ke tau ngāue ki hono langa hake ‘o e Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.⁴

‘Oku ‘i ai ha kakai ‘e ni‘ihi ‘oku nau fakakaukau tokua ‘oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha kaunga ‘a e Kau Palesitenisī ‘o e Siasí ni pea mo e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ki he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó. Kapau ko ia, te tau a‘u ki ha tu‘unga kovi kapau he ‘ikai ke mau kau ‘i he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó.⁵

‘Oku tau langa hake ‘a e pule‘anga mo‘oni ‘o e ‘Otuá ‘i māmani pea ‘oku ‘i ai hotau ngaahi fatongia fakaetu‘asino ke fakahoko. ‘Oku tau nofo‘ia ha ngaahi sino fakaemāmani, ‘oku tau kai ha ngaahi me‘atokoni fakaetu‘asino, ‘oku tau langa ha ngaahi fale fakaetu‘asino, ‘oku tau fafanga ha fanga pulu fakaetu‘asino mo tō ha uite fakaetu‘asino; ‘oku tau fepaki mo e ngaahi vao fakaemāmaní, pea mo e ngaahi fili fakaetu‘asino ‘oku ‘i hotau kelekelé, pea ‘oku langaki fakanatula pē ‘e he ngaahi me‘á ni ia ‘a e fie ma‘u ke tau tokanga pea mo fakahoko ha ngaahi fatongia lahi ‘oku natula fakaetu‘asino, pea ko hono mo‘oní, ‘oku kau ‘a e ngaahi me‘á ni ‘i he‘etau tui fakalotú.⁶

He ‘ikai ke tau lava ‘o langa hake ‘a Saione ‘i ha‘atau hekeheka pē ‘i ha fu‘u ‘akau ‘o hivehiva ai pē ‘o a‘u ki he fiefia ta‘e ngatá; kuo pau ke tau ngoue‘i ‘a māmani, ke to‘o mai ‘a e ngaahi maká mo e ngaahi ‘elemēnití mei he ‘otu mo‘ungá ‘o langa ha ngaahi temipale ki he ‘Otua Fungani Mā‘olungá; pea ko e ngāue fakaetu‘asino ko ‘ení ‘oku fie ma‘u ia mei hotau nimá ‘e he ‘Otua ‘o e langí, ‘o tatau pē mo ‘Ene fie ma‘u ‘a Kalaisi ke pekia ke huhu‘i ‘a māmaní, pe tatau pē mo hono fie ma‘u ‘e he Fakamo‘uí ‘a Pita, Sēmisi pea mo Sione ke nau ō ‘o malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní. Ko e kuonga ma‘ongo‘onga ‘eni kuo pau ke langa hake ai ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá, pea ko kitautolu Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní te tau langa iá.⁷

‘I he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó, ‘oku totonu ke tau tali lelei ai e fale‘i ‘a e ‘Eikí mo ‘Ene kau tamaio‘eikí.

Talu mei he kamata ‘o e ngāué ni ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni mo e faingata‘a ange ma‘u pē ‘a e ngāue ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘i hono teuteu‘i ‘a e loto ‘o e kakaí ke tuku ke tu‘utu‘uni mo pule ‘a e ‘Eikí ‘i he‘enau ngāue fakaetu‘asinó mo ‘enau koloá—‘i he ngaahi me‘a ko ē ‘oku fekau‘aki mo honau fakamo‘ui ta‘engatá. …

‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e fo‘ou fekau‘aki mo ‘eni, ka te u pehē, mahalo ko e ola pē ia ‘o e tu‘unga ‘oku tau ‘i aí. ‘Oku ‘i ai ha veili ‘i he vaha‘a ‘o e tangatá mo e ngaahi me‘a ‘oku ta‘engatá; kapau ne to‘o atu ‘a e veili ko iá ka tau lava ‘o mamata ki he ngaahi me‘a ta‘engatá ‘o hangē ko ‘enau ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, he ‘ikai ha tangata ia ‘e toe fakatauele ‘i he koulá, silivá pe ngaahi koloa ‘o e māmaní, pea he ‘ikai ha taha ia ‘e toe ta‘e-loto ke pule‘i ia ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi me‘á ni. Ka ‘oku tau ma‘u heni ha tau‘atāina ke fili, pea ‘oku tau ‘i ha tu‘unga ‘ahi‘ahi‘i ‘anga, pea ‘oku ‘i ai mo ha veili ‘i hotau vaha‘a mo e ngaahi me‘a ta‘engatá, ‘i hotau vaha‘a mo ‘etau Tamai Hēvaní pea mo e maama ‘o e ngaahi laumālié; pea ko ha taumu‘a fakapotopoto mo taau ‘eni ‘i he ‘Eiki ko hotau ‘Otuá ke fakapapau‘i pe ‘e talangofua ‘a e fānau ‘a e tangatá ki He‘ene fonó pe ‘ikai, ‘i he tūkunga ko ia ‘oku tuku ai kinautolu hení. ‘Oku fakakaukau ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ki he ngaahi me‘á ni. Ne tau loto fiemālie ‘i hotau lotó kotoa ke fakahinohino ‘i mo tataki kitautolu ‘e Siosefa Sāmita, Palesiteni ‘Iongi pea mo e kau taki ‘o e kakaí ‘i he ngaahi me‘a ta‘engata ‘oku mahu‘inga kiate kitautolú; pea kuo fakama‘u kiate kitautolu ‘a e ngaahi tāpuakí ‘aki honau mafaí ‘o a‘u ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí pea ‘oku mālohi ia ‘o a‘u ki he hili ‘o e maté, pea ‘oku ‘i ai ‘enau kaunga ki hotau iku‘angá ‘o a‘u ki he ngaahi kuonga ta‘e fakangatangata ‘o ‘itānití.

Na‘e fakama‘u ki he kakai tangata ‘i he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ēpalahame, ‘Aisake, Sēkope, pea ‘o Sīsū mo e kau ‘Aposetoló ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e ngaahi pule‘angá, ngaahi nofo‘anga fakatu‘í, ngaahi pulé mo e ngaahi mālohí, fakataha mo e ngaahi tāpuaki kotoa pē ‘o e Fuakava Fo‘ou mo Ta‘engatá. ‘E ala fai ‘a e fehu‘i ko ‘ení, ‘oku mahu‘inga ‘apē kiate kitautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ta‘engatá ni? ‘Oku nau mahu‘inga pe ‘oku totonu ke nau mahu‘inga. ‘Oku ‘aonga nai ‘etau koloa fakaemāmaní ke ma‘u ai ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení, ‘o tatau ai pē pe ‘oku lahi pe si‘i ‘a e koloa ‘oku tau ma‘ú? ‘Oku a‘u nai ‘a e mahu‘inga ‘o e fakamo‘uí, ‘a e mahu‘inga ‘o e mo‘ui ta‘engatá ki he mahu‘inga ‘o ha ha‘amonga ‘o ha fanga pulu, ki ha mahu‘inga ‘o ha fale, ki ha mahu‘inga ‘o ha kelekele ‘eka ‘e teau, pe ko ha fa‘ahinga me‘a ‘oku tau ma‘u ‘i heni ‘i he kakanó? Kapau ‘oku pehē, pea tā ‘oku totonu ke tau mateuteu ke tuku ki he ‘Eikí ke Ne tataki mo pule‘i kitautolu ‘i he‘etau ngaahi ngāue fakaetu‘asino kotoa pē, ‘o hangē ko ia ‘i he‘etau ngāue fakalaumālié.

‘Oku ou toe fakaongo atu, ko e taimi ‘oku mate ai ha tangata he ‘ikai ke lava ia ‘o ‘ave ‘ene fanga pulú, fanga hōsí, ngaahi falé pe kelekelé mo ia; ‘oku ‘alu ia ki fa‘itoka—ko e feitu‘u mālōlō‘anga ia ‘o e kakano kotoa pē. ‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e hao mei ai, ko e fono ‘o e maté ‘oku hili ia ki he tokotaha kotoa. ‘Oku mate kotoa pē ‘ia ‘ētama, ka ‘ia Kalaisi, ‘oku mo‘ui ai ‘a e tokotaha kotoa pē [vakai, 1 Kolinitō 15:22]. ‘Oku mahino kiate kitautolu kotoa ko e maté ‘oku hoko ia ki he tangata kotoa pē, ka … ‘oku ‘ikai ke ‘ilo ‘e hatau taha ‘a e taimi ‘e hoko mai ai kiate kitautolú, pea ‘oku tau ‘ilo he ‘ikai fu‘u fuoloa kuo hokosia hono ui kitautolu ke tau muimui atu ‘i hotau ngaahi to‘u tangata kuo mu‘omu‘a ‘iate kitautolú. Ko e taimi ‘oku tau fakakaukau ai ki he ngaahi me‘a ko ‘ení, te u pehē ‘oku totonu ke tau loto fiemālie kotoa ke tuku ki he ‘Eikí ke Ne tataki kitautolu ‘i he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó.⁸

‘Oku kau ‘i hono mo‘ui‘aki e Ongoongoleleí, ‘a e ako fakalaumālié mo fakaetu‘asinó pea fakataha‘i kinaua mo e ngāue ‘i he faitotonú.

‘Oku ‘i ai ha palōveape pe lea kuo tā-tu‘o-lahi ‘eku fanongo ai ‘i he‘eku mo‘uí ‘a ia te u pehē ‘oku fu‘u mahu‘inga lahi, ‘a ia ‘oku pehē “ ‘oku mālohi lahi ‘a e mo‘oní pea kuo pau ke ikuna.” Te u pehē kuo ‘osi hā sino ‘eni ‘i he tafa‘aki kotoa pē kuo ngāue ‘aki ai ‘a e mo‘oní, ‘o tatau ai pē ‘i he fakaetu‘asinó pe fakalaumālié; ‘o tatau ai pē pe ‘oku faka‘aonga‘i ‘i he ngaahi pule‘angá pe ngaahi fāmilí pe fakafo‘ituitui; pe ‘oku faka‘aonga‘i ki māmani pe ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.⁹

Te u lea mo‘oni pē, ko hono langa hake ‘o e Saione ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní ‘oku kau ai ‘a e va‘a fakangāue kotoa pē, ‘a e fakaetu‘asino mo fakalaumālie fakatou‘osi, pea ‘oku tau kau ai. ‘Oku ‘ikai ke u lava au ‘o lea ki ha fa‘ahinga kaveinga ‘oku fakalao pe totonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e tangatá ‘oku ‘ikai ke kau ‘i he‘etau tui fakalotú. ‘Oku kau ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo tau tali mo malanga‘í ‘a e mo‘oní kotoa, fakataha mo e uiui‘i mo e ngāue totonu kotoa ‘a e tangatá.¹⁰

‘Oku ‘ikai totonu ke ta‘e tokanga‘i ‘etau fānaú; ‘oku totonu ke nau ma‘u ha ako lelei ‘i he ngaahi me‘a fakalaumālié mo fakaetu‘asinó fakatou‘osi. Ko e tukufakaholo lelei taha ia ‘e ala tuku ‘e ha mātu‘a ma‘a ‘enau fānaú.¹¹

‘I he fakautuutu ‘o e lelei ‘o e me‘a te u ui ko e ako faka‘atamai mei he ‘ū tohí, ‘oku ‘ikai totonu ai ke ta‘e tokanga‘i ‘a e ngāue ‘aki ‘o e nimá. Ko hono ako‘i ‘o e ‘atamaí mo hono ako‘i ‘o e sinó ‘oku totonu ke na fetakinima. ‘Oku totonu ke ngāue fakataha ‘a e ‘atamai potó mo e nima potó. ‘Oku totonu ke faka‘ei‘eiki ‘a ‘etau ngāue‘aki hotau nimá pea ‘oku totonu ke faka‘aonga‘i ma‘u pē ia ‘i he angatonu. ‘Oku fu‘u lahi ‘i hotau ngaahi ‘ahó ni ‘a e aafe ‘a e kau talavoú ke nau ki‘i ako si‘i pē pea nau toki pehē ‘oku ‘ikai ke nau fe‘unga kinautolu mo e ngaahi ngāue ‘oku faka‘aonga‘i ai honau nimá pe ko e ngaahi ngāue faingata‘á, pea ‘oku ‘ikai totonu ke tau tuku ke hoko ‘a e fa‘ahinga me‘á ni ‘i hotau lotolotongá. … ‘Oku totonu ke hoko ko ha me‘a ke laukau ‘aki ‘e he tokotaha kotoa ‘a ‘ene hoko ko ha taha ‘okú ne fa‘u ha fa‘ahinga me‘a kae ‘ikai ko ha taha ‘okú ne fakatau mai e ngaahi me‘a na‘e fa‘u ‘e he ni‘ihi kehé. ‘Oku totonu ke ako‘i ‘etau fānaú ke nau matauhi kinautolu ‘aki ‘enau nima-mea‘a mo poto fakangāue, pea ‘oua na‘a ngata ‘i he‘enau fai iá ka nau toe tokoni ‘i foki mo e kakai kehé, pea ‘oku hoko hono fai fakamātoato ‘ení ko e taha ‘o e ngaahi founga faka‘ei‘eiki taha kuo tuku mai ‘e he ‘Otuá ki He‘ene fānaú ‘i he māmaní. ‘Oku kau ‘i he ngaahi me‘a mahu‘inga tahá ‘a e ako lelei ma‘á e to‘u tupu ‘o Saioné. ¹²

‘I he‘etau ngaahi feinga fakapa‘angá, ‘oku totonu ke tau tokonaki ma‘a hotau fāmilí, talangofua ki he fono ‘o e vahehongofulú, foaki ‘ofa mei he‘etau koloá, pea faka‘ehi‘ehi mei he fakamo‘uá.

‘I he‘etau ngaahi me‘a fakaetu‘asinó, kuo pau ke tau laka atu ‘o ngāue ke tokonaki ma‘atautolu.¹³

Fekau‘aki mo e tu‘umālié mo e koloá, ‘oku ‘ikai ke u fie ma‘u ia ‘e au ‘o kapau te na fakatupu mala‘ia kiate au. ‘Oku ou fie ma‘u pē ha me‘a fe‘unga ke fakavala‘i, fakasuu‘i, mo fafanga‘i hoku [fāmilí], pea ‘ai ke nau fiemālie, ‘o kapau te u lava ‘o ma‘u ia ‘i he founga totonú ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí; ka ‘e laka ange kiate au ke u masiva fakataha pē mo kinautolu ‘i ha‘amau ma‘u ha koloa pea mau ‘auha ai. ‘Oku fakatu‘utāmaki ‘a e koloá kae ‘oua pē ke tau faka‘aonga‘i kinautolu ‘i ha founga he ‘ikai ke nau faka‘auha ai kitautolú; kapau he ‘ikai ke tau lava ‘o faka‘aonga‘i kinautolu ki hono fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá pea mo hono langa hake ‘o Hono pule‘angá, ‘e lelei ange ke ‘oua na‘a tau ma‘u ia.¹⁴

Kuo ‘i ai ha ni‘ihi ‘o e kakaí kuo nau lau ‘a e fono ‘o e vahehongofulú ko ha fa‘ahinga tukuhau pe kavenga kuo hilifaki ange kiate kinautolu, ka ‘oku fakataumu‘a iá ma‘a hai? Ko ‘etau vahehongofulú, mo ‘etau ngāué, pea mo e me‘a kotoa ‘oku tau fai ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘oku fakataumu‘a kotoa ia ma‘a hai? … Ko ‘etau vahehongofulú, mo ‘etau tō kakavá, pea mo ‘etau ngāué ‘oku ‘ikai fakataumu‘a ia ke hakeaki‘i ai ‘a e Fungani Māfimafí, ka ‘oku fakataumu‘a ia ma‘atautolu. … ‘Ai mu‘a ke mahino ‘eni kiate kitautolu pea te tau lelei ai. Ko ‘etau totongi vahehongofulú, ko ‘etau talangofua ko ia ki he fono kotoa pē kuo ‘omi ke ne hakeaki ‘i kitautolu mo ‘omi ha leleí, ‘oku ‘uhinga ia ke ‘aonga fakafo‘ituitui kiate kitautolu pea mo ‘aonga ki he‘etau fānaú, pea ‘oku ‘ikai fu‘u ‘aonga fēfē ‘ia ki he ‘Eikí tuku kehe pē ‘a ‘Ene hōifua ki he angatonu ‘a ‘Ene fānaú pea mo ‘Ene finangalo ke nau ‘a‘eva ‘i he hala ‘oku fakatau ki he fakamo‘uí mo e mo‘ui ta‘engatá.¹⁵

Ko e me‘a pē ‘oku toé ke tau vakavakai takai ‘iate kitautolu pea te tau tui leva … ko kinautolu ‘oku foaki ‘ofa ‘i he‘enau foaki ki he ngāue ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘ofeina kinautolu ‘e he ‘Eikí. Ko e me‘a ‘eni ne hoko ki ‘Isileli he kuonga mu‘á pea ko e me‘a pē ia ‘oku hoko kiate kitautolú. Ka ‘i he‘ene fekau‘aki mo e foaki tau‘atāiná, ‘oku fu‘u lahi ‘a e ta‘e tokangá, tuku kehe ange ‘a e ngaahi tala‘ofa mahu‘inga ‘oku fekau‘aki mo iá. ‘Oku totonu ke fakamanatu ki he Kāingalotú honau ngafa kuo hilifaki kiate kinautolú. ‘Oku totonu foki ke ako‘i ki he‘etau fānaú ‘a e fatongiá ni, koe‘uhí ke hoko ia ko ha ‘ulungāanga tu‘u ma‘u ‘iate kinautolu ke nau fakahoko taimi totonu ‘a e ngaahi me‘á ni. ‘E lava ‘e kinautolu kuo nau tauhi pau ki he ngaahi fiema‘u ko ‘ení ‘o fakamo‘oni‘i ‘a hono fakafiefia lahi pea mo e ngaahi pale lahi kuo nau ma‘u mei he‘enau tauhi ki aí.

Ko e fono ko ‘eni ‘o e foaki lahí, ‘oku ngali ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a malu‘i kuo ohi mai ‘e he ‘Eikí ke ta‘ofi ‘aki mei he kakaí ni ‘a e ngaahi nunu‘a kovi ‘oku muiaki mai ‘i he ma‘u ‘o e koloá. Kuó ne ‘osi fakahā mai ‘oku ‘A‘ana ‘a e koloa ‘o māmaní ke foaki; ka kuó Ne ‘osi fakatokanga mai ke tau tokanga‘i ‘a e hīkisiá telia na‘a tau hoko ‘o tatau mo e kakai Nīfai ‘o e kuonga mu‘á [vakai, T&F 38:39]. ‘Oku tau ‘ilo ‘a e maumau na‘á ne fakahoko kiate kinautolú pea ‘oku totonu ke ‘oua na‘a toe tuku ha teuteu ke ta‘ofi ‘aki ‘a e koloá mei ha‘ane uesia kovi kitautolu. ‘E lava ‘e ha toko lahi ke kātekina ‘a e masivá mo kei loto fakatōkilalo, pea nofo ofi ki he ‘Eikí, [ka] ‘oku ‘ikai ke nau lava‘i ‘a e koloa‘iá. ‘Oku nau hīkisia ‘o pōlepole pea nau hoko ‘o mānumanu pea ngalo honau ‘Otuá. Neongo ia, ko kinautolu ‘oku nau manatu‘i ma‘u pē ‘a e ngaahi akonaki ‘a e ‘Eikí ‘o fekau‘aki mo māmani pea mo hono kakaí, pea mo foaki ‘a e koloa ‘oku ‘oange ‘e he ‘Eikí kiate kinautolú ke tokoni‘i ‘aki ‘a e paeá mo tokoni ‘i hono paotoloaki ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá, ‘oku nau mapule‘i kinautolu mo tuku ha mālohi ‘oku si‘isi‘i ange kia Sētane ke ‘oua te ne toe lava ‘o taki hala‘i kinautolu.¹⁶

‘Oku mau ongo‘i ‘oku tataki kimautolu ke mau fakatokanga ki he Kāingalotu ‘o e Siasí fekau‘aki mo hono kamakamata ‘o e ‘ulungāanga kovi ko ia ‘o e fakamo‘uá pea mo ‘enau to‘o mai ‘a e ngafa ‘oku fa‘a fakaongosia kiate kinautolu mo mamafa ange ‘i he me‘a ‘oku nau malavá, pea fakaiku ai ‘o mole honau ngaahi ‘apí mo ha ngaahi koloa kehe. ‘Oku mau ‘ilo ko e ākenga ia ‘o e kuongá ke ngāue‘aki ‘a e fakamo‘uá ki he taupotu tahá. … Ko ha kovi lahi ‘eni pea ko ha me‘a ‘oku totonu ke ta‘ofi fakapotopoto ia ‘e kitautolu kakaí mo e fakafo‘ituituí. ‘Oku totonu ke fakahoko ‘etau ngaahi ngāué ki he lahi taha te tau lavá ‘i he tefito‘i mo‘oni ko ia ke totongi ‘a e me‘a ‘oku tau fakataú, pea ‘oku totonu ke tukutuku hifo ‘etau ngaahi fiema ‘ú ki he ngata‘anga ‘o ‘etau ngaahi ma‘u‘anga tokoní. Ko e natula ko ia ke loto lahi mo ‘ai pē na‘a faingamālie ‘i he ngaahi me‘a fakapisinisí ‘oku totonu ke ta‘ota‘ofi. … Fiemālie ‘i he me‘a fe‘unga ‘oku ma‘ú, pea ‘oua na‘a taki hala‘i koe ‘e ha ‘amanaki loi ki hano ma‘u ha koloa. Manatu‘i ‘a e lea ‘a e tangata potó: “Ko ia ‘oku fai fakato ‘oto‘o ke koloa‘iá ‘e ‘ikai [haohaoa] ia.” [Vakai, Lea Fakatātā 28:20.] Tuku ke ako‘i mo ‘etau fānaú foki ‘i he ‘ulungāanga ‘o e mo‘ui fakapotopotó, kae ‘oua ‘e fakahōhōloto‘i ‘a e ngaahi u‘a he ‘ikai ke nau lava ‘o fakatōli‘a‘i ta‘e iku ai ki he fakamo‘uá.¹⁷

‘I he‘etau ngaahi fekumí kotoa, kuo pau ke tau fuofua kumi ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga holi anga-maheni ‘oku fakafōtunga mai ‘e he kakaí ni ke nau tu‘umālie, pea ke ngāue pē ma‘ana kae ‘ikai ma‘á e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ka ko e hā hano ‘aonga kiate koe pe ko au ke tuku ‘a e lotú ka tau ngāue ke tau koloa‘ia? Ko e hā hano ‘aonga ki ha tangata ke ne ma‘u ‘a māmani kotoa kae mole ‘iate ia hono laumālié? ‘Oku ‘ikai ke lahi hono ‘aongá. Ko e hā ha me‘a ‘e foaki ‘e ha tangata ke fetongi ‘aki hono laumālié ‘i he taimi ‘e a‘u atu ai [ki] he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí? [Vakai, Ma‘ake 8:36–37.]

‘Oku ou fakatumutumu lahi ‘i he si‘i ‘o e tokanga ‘oku hā sino mei he kakai ‘o māmaní ki honau tu‘unga ‘i he kaha‘ú. ‘Oku hala ‘atā ha taha heni he ‘ahó ni ka ko ia pē ‘e mo‘ui lōloa tatau ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘ e veilí mo hono Tupu‘angá—‘o a‘u ki he ngaahi kuonga ta‘e ngata ‘o ‘itānití, pea ko e iku‘anga ta‘engata ‘o e tokotaha fakafo ‘ituitui kotoa pē ‘oku makatu‘unga ia ‘i he anga hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi ta‘u si‘i mo nounou ‘o e mo‘ui ‘i he kakanó. ‘Oku ou fehu‘i ai ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ko e hā hano ‘aonga ‘o e manakoá kiate koe pe kiate au? Ko e hā ‘a e koulá pe silivá, pe ko e ngaahi lelei ‘o e māmaní ki ha taha ‘iate kitautolu, ‘o makehe atu mei he‘ene hanga pē ‘o fakafaingofua‘i ke tau ma‘u ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u ke tau kai, inu, vala, pea mo hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Kapau ‘e ta‘ofi ‘etau lotú pea tau hoko ‘o ‘āvea ‘i he ngaahi koloa ‘o māmaní, ko e tūmutumu ia ‘o e valé mo e holi ta‘e ‘aongá.

Ko ‘etau vakai ki he anga ‘o e tō‘onga ‘a ha kakai ‘e ni‘ihi, te ke meimei mahalo koe te nau nofo pē heni ‘o ta‘engata, pea ko honau iku‘anga ta‘engatá ‘e makatu‘unga ia mei he lahi ‘o e pa‘anga ‘oku nau ma‘ú. ‘Oku ou fa‘a fehu‘i he taimi ‘e ni‘ihi ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ko e hā hono lahi ‘o e me‘a ne tau ma‘u ‘i he‘etau omi ki hení? Ko e hā hono lahi ‘o e me‘a ne tau ‘omaí, pea na‘e ma‘u iá mei fē? … ‘Oku ‘ikai ke u tui au na‘e fanau‘i ha taha ‘o kitautolu ‘i ha funga tu‘a ‘o ha hoosi pe ‘i ha saliote, pe na‘a tau ‘omi ha ‘inasi ‘i ha kautaha lēlue mo ha fanga pulu pea mo ha ngaahi fale, ka na‘e fanau‘i tēlefua pē kitautolu ‘o hangē ko Siopé, pea te u pehē te tau toe mavahe tēlefua pē mei heni ‘o hangē ko iá [vakai, Siope 1:20–21]. ‘I he‘ene fekau‘aki leva mo e ngaahi lelei ‘o māmaní, ko e hā hanau mahu‘inga kiate kitautolu ke nau fakatauele‘i ke mole ‘a e fakamo‘uí koe‘uhí ko kinautolu? Te u pehē ‘e sai ange ke u masiva ‘i hono kotoa ‘o hoku ngaahi ‘ahó; kapau ‘e hanga ‘e he koloá ‘o fakamala‘ia‘i au mo to‘o meiate au ‘a e nāunau ‘oku ou faingamālie ke ma‘u ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ‘oku ou fakatauange ke ‘oua na‘á ku teitei ma‘u kinautolu.

‘Oku ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘a e koloa kotoa ‘o māmaní; ‘a e koulá mo e silivá, ko e fanga pulú mo māmani ‘oku ‘A‘ana, pea ‘okú Ne foaki ki ha taha ‘okú Ne fie foaki ki aí. Ko e taimi na‘e ‘i he funga mo‘ungá ai ‘a Kalaisí, na‘e faka‘ali‘ali ange kiate Ia ‘e he tēvolo ko Lusifaá ‘a e ngaahi nāunau kotoa ‘o māmaní mo tala‘ofa ke ‘oange Ma‘ana kapau ‘e fakatōmape‘e ‘o hū ange kiate ia [vakai, Mātiu 4:8–9]. Ka ‘okú ke mea‘i koā ko e si‘i tēvolo ko ‘ení ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha kihi‘i fute ‘e taha ‘o e kelekelé ‘i māmani kotoa, pea ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha sino, pe tāpanekale? Ko māmaní ko e tu‘unga va‘e ia ‘o e ‘Eikí pea kapau kuo faifaiangē pea tau ma‘u hano konga ko e foaki ia ‘e he ‘Eikí ma‘atautolu; pea ‘oku taau ai ke tau tauhi ma‘u ki he‘etau tui fakalotú kapau ne tau ma‘u ha pa‘anga ‘e hongofulu piliona ‘o tatau pē mo e ‘ikai ke tau ma‘u ha me‘a ‘e tahá. Ko e mo‘ui ta‘engatá ko kitautolu ia, pe ko ia ‘oku totonu ke tau feinga ki aí, pea tatau ai pē pe ko e hā hotau tūkungá mo hotau tu‘unga ‘i he mo‘uí, ‘oku totonu ke hoko ia ko ‘etau tefito‘i taumu‘a. …

… Na‘á ku lea atu fekau‘aki mo hono tānaki ‘o e koloá. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha kovi ‘o e koloá. Ko e koulá mo e silivá ‘oku ‘a e ‘Eikí ia. ‘Oku tau fie ma‘u ke langa ha ngaahi fale pea kuo pau ke tau ngoue‘i ‘a e kelekelé. ‘Oku sai pē ‘eni ia. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha kovi ‘i ha tangata ‘oku faka‘au ke koloa‘ia. Ka ‘oku ou ‘ilo ha kovi ‘i he‘etau fakatau atu ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a hotau tukufakaholo fakalangí, ‘i he‘etau fakatau atu ‘a e ongoongoleleí mo ta‘ofi kitautolu mei he mo‘ui ta‘engatá koe‘uhí ke fakafiemālie ‘i e ngaahi holi kovi ‘o e kakanó, ‘a e hīkisia ‘o e mo‘uí pea mo e ākenga ‘o māmaní, pea mo hono tuku ‘o e lotó ki he ngaahi me‘a ko ‘ení.¹⁸

Te u afe ki he folofola na‘e fai ‘e Sīsū Kalaisi ki Hono kau muimuí: “Fuofua kumi ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo ‘Ene mā‘oni‘oní pea toki fakalahi atu ‘a e ngaahi me‘á ni kiate kimoutolu.” [Vakai, Māitu 6:33.] Te u tala atu ngaahi tokoua mo e tuofāfine, te tau lava ‘o ‘ahi‘ahi‘i ia ‘i he ‘aho kotoa ‘o ‘etau mo‘uí, te tau lava ‘o ‘ahi‘ahi‘i ‘a e hala kotoa pē mo e tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘i he māmaní ka he ‘ikai ke tau lava ‘e kitautolu Kāingalotú ‘o fakalakalaka ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a ka ko e fuofua kumi pē ki he pule‘anga ‘o e langí mo ‘Ene mā‘oni‘oní; ‘i he‘etau fai ‘ení, ‘e foaki mai kiate kitautolu ‘a e tāpuaki kotoa pē, ‘a e me‘a lelei kotoa pē, ‘a e hakeaki‘i, me‘afoaki, ‘alo‘ofa, ‘a e loto holi, pe ha fa‘ahinga me‘a ‘aonga pē ‘e lava ke faka‘amua ‘e ha tangata lelei ke ne ma‘u ‘i he mo‘uí ni mo ‘itāniti.

Kuo toko lahi fau ha kakai kuo nau feinga ki he fiefiá ‘o mavahe ia mei he fuofua kumi ki he pule‘anga ‘o e langí, … ka ‘oku nau ‘ilo ma‘u pē ko ha ngāue faingata‘a ia pea ‘e pehē mo kitautolu ‘o kapau te tau ‘ahi‘ahi‘i ia.¹⁹

Ko ‘etau taumu‘á ‘oku mā‘olunga. ‘Oku tau taumu‘a ki ha potu ‘i he pule‘anga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá, ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘a e me‘a‘ofa mā‘olunga taha ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kotoa pē ‘a e ‘Otuá ki he tangatá. Ko e ngaahi fakalāngilangi, nāunau mo e koloa kotoa ‘o māmaní ‘oku totonu ke ngalo hifo ia ‘o ta‘e mahu‘inga ‘i hotau ‘atamaí, ‘i hono fakafehoanaki mo e tofi‘a ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e Lamí, fakataha mo e kau palōfita, kau ‘aposetolo, mo e kāingalotu kotoa pē, kau ai ‘a e fale ‘o ‘etau tamaí. Neongo ‘oku taimi si‘i pē pea puli atu ‘a e taha, ka ko e tahá ‘oku kātaki ia ‘o a‘u ki he ta‘e ngata.²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā e me‘a ne fai ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ke muimui ai ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku fakamatala‘i ‘i he vahe ko ‘ení? (Vakai, peesi 255–56.)
Ko e hā ‘oku “ ‘ikai ai” ke tau “lava ‘o fakamavahevahe‘i ‘a e me‘a fakaetu‘asinó mei he me‘a fakalaumālié”? (Vakai, peesi 256–57; vakai foki,T&F 29:34–35.) ‘E founga fēfē ha‘atau faka‘aonga‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení ‘i he‘etau mo‘ui faka‘ahó? ‘i he‘etau ngāue ‘i he Siasí?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi ‘oku toko lahi ha kakai ‘oku ‘ikai ke nau muimui ‘i he fale‘i ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku pehē aí? (Vakai, peesi 257–59.) Ko e hā ha fale‘i kuo fai ‘e he Palesiteni lolotonga ‘o e Siasí fekau ‘aki mo e ngaahi me‘a fakaetu‘asinó?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 260. Ko e hā hano ‘aonga ‘o e ngāue‘aki ‘o e nimá? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ‘a e “hoko ko ha taha ‘okú ne fa‘u ha fa‘ahinga me‘a, kae ‘ikai ke toki fakataha‘i pē ha me‘a na‘e fa‘u ‘e ha taha kehe’’?
Ko e hā ha ngaahi fakatokanga ne fai ‘e Palesiteni Utalafi fekau ‘aki mo e pa‘angá? (Vakai, peesi 261–66.) Ko e hā ha fale‘i na‘á ne fai fekau‘aki mo e mo‘uá mo e fakamo‘uá? Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o fai ke tau tauhi ai ‘a e ‘ilo totonú?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku “aonga fakafo‘ituitui ai kiate kitautolu mo ‘aonga ki he‘etau fānaú” ‘a e vahehongofulú mo e ngaahi foakí’’? (Vakai, peesi 261.)
Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e akonaki ‘a e Fakamo‘uí ‘i he Mātiu 6:33? (Vakai foki, peesi 263–66.)
Vakai‘i nounou ‘a e vahé ‘o kumi ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonu ke ako‘i ‘e he mātu‘á ki he‘enau fānaú. Ko e hā ha ngaahi me‘a pau ‘e lava ‘e he mātu‘á ‘o fakahoko mo ‘enau fānaú ke ako‘i ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe ‘i ho‘o ako mo ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Malakai 3:8–11; Mātiu 6:19–21; Sēmisi 2:14–26; Sēkope 2:12–19; T&F 42:42; 58:26–28

family gardening — “ ‘Oku totonu ke ‘ai ‘eni ‘e he tokotaha kotoa ko ha me‘a ke laukau ai ‘i he‘ene hoko ko ha taha ‘okú ne ngaohi ha me‘a kae ‘ikai fakatau ‘ata‘atā peé.”

class discussion — “Ko e kaveinga ‘o e ako lelei ma‘á e to‘u tupu ‘o Saioné ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga tahá.”

couple managing finances — Ko e vahehongofulú ko ha “fono ia ‘oku foaki ke hakeaki‘i ‘aki kitautolu mo fai ha lelei ma‘atautolu.”