Vahe 15

Ko e Mo‘ui ‘i he Tuí

‘Oku tau ‘a‘eva ‘i he tuí kae ‘ikai ‘i he mamatá, fakataha mo hono fakapapau‘i mai ‘e fakamālohia kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he‘etau feinga ke langa Hono pule‘angá ‘i he māmaní.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

I Nōvema 1834, na‘e fakanofo ai ‘a Uilifooti Utalafi ko ha taula‘eiki ‘i he Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné pea ‘oange mo ‘ene fuofua ngāué ke hoko ko ha faifekau taimi kakato. Na‘á ne nofo he taimi ko iá ‘i he Vahefonua Keleí ‘i Mīsuli, ko e talu ia ‘o ‘ene nofo ai ‘i he hili ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné. Ki mu‘a pea kamata ‘ene ngāue fakafaifekaú, na‘á ne talanoa mo ‘ene pīsopé, ‘a ē na‘á ne fakahoko ange ‘ene ngāue ke faí. Na‘á ne ‘eke ange ‘a e hala ‘e fou ai ki he feitu‘u ‘e ngāue aí. Na‘á ne toe fehu‘i ange foki pe ‘e lava mo hono hoá ‘o fononga ta‘e ‘i ai ha‘ana kato pa‘anga pe kato kai, ‘o hangē ko ia ne fekau ‘e he ‘Eikí ki he kau faifekau ‘i he kuonga ko iá (vakai, T&F 24:18; 84:78, 86). ‘Oku ‘uhinga ‘a e fononga ta‘e ‘i ai ha kato pa‘anga pe kato kaí ki he ‘alu ta‘e ‘i ai ha kihi‘i pa‘anga ‘e taha, kae fakafalala pē ki he anga‘ofa ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí pea mo ha ni‘ihi te nau foaki ha me‘akai mo ha fale ke nau nofo ai. Na‘e toki fakamatala ‘e Palesiteni Utalafi ki mui ‘a ‘ene talanoa mo ‘ene pīsopé ‘o pehē:

“Na‘e fakatu‘utāmaki ‘i he taimi ko iá ke fou atu ha taha ‘o hotau kau takí ‘i he Vahefonua Siakisoní [Mīsuli]. Na‘á ne fie ma‘u ke u ‘alu ki ‘Ākenisā, pea na‘e fou hangatonu atu ‘a e halá ia ‘i he Vahefonua Siakisoní. Na‘á ku ‘eke ange pe ‘oku totonu ke ma fou hangatonu atu ai (na‘e ‘i ai foki hoku hoa ke ma ō—ko ha kaumātu‘a).

“Na‘á ne tala mai, ‘Kapau ‘okú ke ma‘u ha tui ke fakahoko ia, peá ke fai ia; ka ko au ‘oku ‘ikai ke u tui pehē.’

“Na‘á ku pehē ko ha fa‘ahinga lea faikehe ia ke ha‘u mei ha pīsope.

“Peá u pehē ange leva, ‘Sai, ‘oku pehē ‘e he ‘Eikí kuo pau ke mau ō ta‘e ‘i ai ha kato pa‘anga pe kato kai; te ma fakahoko ia?’

“Na‘á ne talamai, ‘Ko e fono ia ‘a e ‘Otuá; kapau ‘okú ke ma‘u ha tui ke fai ia, te ke malava pē ke fakahoko ia.’ ”¹

Hili pē ‘ena talanoa ko iá, ne mavahe atu leva ‘a Uilifooti Utalafi mo hono hoá ki he‘ena ngāue fakafaifekaú ‘o na fou atu ‘i he Vahefonua Siakisoní, ta‘e ‘i ai ha kato pa‘anga pe kato kai. Na‘e toki fakamatala ki mui ange ‘e Palesiteni Utalafi: “Na‘á ma fa‘o ha ngaahi Tohi ‘a Molomona mo ha vala ‘e ni‘ihi ‘i he‘ema kato āfeí, ha‘i ia ki homa tu‘á, peá ma kamata lue leva. Na‘á ma kolosi ‘i ha vaka uta pāsese ki he Vahefonua Siakisoní, ‘o ma fononga atu ai. Na‘e hoko ha ngaahi me‘a ‘o fakahaofi ai kimaua ‘e he ‘Eikí mei he kau fakatangá ‘i ha mana.”²

Makehe mei hono malu‘i ‘o e ongo faifekaú mei he kau fakatanga ‘o e Vahefonua Siakisoní, na‘e toe fakahaofi kinaua ‘e he ‘Eikí mei ha ngaahi fakatu‘utāmaki kehe ‘i he‘ena fonongá. Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Utalafi ha me‘a pehē ‘e taha. ‘I he‘ena fakaofiofi atu mo hono hoá ki ha loto vao ‘akau ‘e taha, ne hū mai ha fu‘u pea lanu ‘uli‘uli lahi mei ai ‘o hangatonu mai kiate kinaua. Na‘á ne pehē, “Na‘e ‘ikai ke ma ilifia kimaua ai, koe‘uhí he na‘á ma lolotonga ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí, pea na‘e ‘ikai ke ma manuki ki he palōfita ‘a e ‘Otuá ‘o hangē ko e fānau ‘e toko fāngofulu mā ua na‘e kaila kia ‘Ilaisá ‘‘Alu hake ‘a koe ko e tula, ‘a ē ne haehae kinautolu ‘e he fanga peá [vakai, 2 Ngaahi Tu‘i 2:23–24]. … ‘I he taimi na‘e fe‘unga ai ‘a e mama‘o ‘o e peá mo e luti ‘e valu meiate kimauá [ko ha ‘iate nai ia ‘e 44 pe mita ‘e 40], ne tangutu leva ‘o sio mai kiate kimaua ‘i ha vaha‘ataimi nounou pea toki hola; peá ma hoko fiefia atu leva ‘i he‘ema fonongá.”³

Na‘e fa‘a fakamatala ‘e Palesiteni Utalafi ki he‘ene ‘uluaki ngāue fakafaifekaú, ‘i he‘ene manatu ki he ngaahi tāpuaki na‘á ne ma‘u ‘i he‘ene ngāue ‘i he tui ki he ‘Eikí: “ ‘I he‘eku mo‘uí kotoa, mei he‘eku hoko ko e ‘aposetoló, fitungofulú, pe ko e faifekaú, ne te‘eki ke malu‘i lahi pehē au ‘e he ‘Eikí, kae tālunga e taimi ko ‘eni ne u ma‘u ai ‘a e tu‘unga ko e taula‘eikí. Na‘e fakahā mai ‘e he ‘Eikí kiate au ha ngaahi me‘a lahi ke u mamata ki ai ‘o fakafou ‘i ha ngaahi me‘a hā mai, ‘i ha ngaahi fakahā, pea ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘I he lolotonga ‘o ‘etau mo‘ui ‘i he māmaní, kuo pau ke tau ‘a‘eva ‘i he tuí kae ‘ikai ‘i he mamata pē

Ko e tuí ko e ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ia ‘o e Ongoongoleleí. Ko e hā ‘a e tui? Na‘e feinga ‘a Paula ‘i he‘ene tohi ki he kakai Hepeluú ke ne fakamatala‘i ia. ‘Okú ne pehē ko e “tuí ko e tu‘unga ia ‘o e ngaahi me‘a ‘oku ‘amanaki lelei ki aí, ko e fakamo‘oni ‘o e ngaahi me‘a ta‘e hā maí,” pea koe‘uhí ke fakamo‘oni‘i ‘eni, na‘e hoko atu ‘o ne fakamatala‘i ha ngaahi me‘a ‘oku fakahoko ‘e ha kau tangata kehekehe ‘i he tuí [vakai, Hepelū 11]. Te u lau ‘a e tuí ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga taha kuo faifaiangé pea fakahā ‘e he ‘Otuá ki he tangatá.⁵

Kapau ne tau ma‘u ‘a e mahino ‘oku totonú, pea ‘oku totonu leva ke tau lava ‘o mamata ‘o hangē ko ia ‘oku ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí, mo mahino ‘a e founga ‘e fakahoko ‘aki ‘Ene ngaahi taumu‘á; ka kuo pau ke tau ‘a‘eva ‘i he tuí kae ‘ikai ‘i he mamatá pē.⁶

‘E ‘i ai ha ngaahi me‘a te tau toki ‘ilo ‘i he taimi te tau a‘u ai ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. ‘Oku tau ngāue he taimí ni ‘i he tuí. ‘Oku tau ma‘u ha fakamo‘oni ki ha ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā mai. Ko e toetu‘ú, fakamaau ta‘engatá, pule‘anga fakasilesitialé, pea mo e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá ‘i He‘ene pani mā‘oni‘oní pea mo e ‘enitaumeni ‘i he ngaahi temipalé, ko e me‘a kotoa kinautolu ki he kaha‘ú, pea kuo pau ke fakahoko kinautolu he ko ha ngaahi mo‘oni ta‘engata kinautolu. He ‘ikai pē te tau lava ‘o ma‘u ha mahino kakato ki he ngaahi me‘a ‘oku toka mei mu‘a kiate kitautolu ‘i he maama kaha‘ú lolotonga ‘oku tau kei ‘i he kakanó, pea mo e veili ko ia ‘okú ne fakapuliki ia meiate kitautolú. ‘E fe‘unga ai ki ha tangata ke ne tauhi ki he ‘Otuá mo ‘Ene ngaahi fekaú ‘i he ngaahi ‘aho si‘i ‘oku mo‘ui ai ‘i māmaní.⁷

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ‘oku totonu ke mou mo‘ui ‘i he tuí, ‘o ‘ilo‘i ‘i he ‘aho kotoa pē ko e mālohi kotoa pē ‘oku ‘i he ‘Otuá ia, pea ‘oku makatu‘unga ‘iate ia ‘a ‘etau lava ‘o mo‘ui nonga mo fiefia lahí.⁸

‘Oku fie ma‘u ‘a e tuí ‘i he mo‘uí kotoa ‘i he Ongoongolelei ‘o Kalaisí.⁹

‘Oku tau fakahaa‘i ‘etau tuí ‘i he‘etau ngaahi ngāué.

Ko e me‘a lelei mo‘oni ke … fakafanongo ki he folofola ‘a e ‘Eikí, pea ko ha me‘a lelei mo‘oni foki ke tui ki ai, ka ‘oku kei lelei ange ke mo‘ui‘aki ia.¹⁰

Ko e tuí ‘a e ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí. Mahalo ‘e pehē ‘e he kakai ‘o māmaní, ‘oku tau tui kotoa pē kia Sīsū Kalaisi. ‘Io, ka ‘oku ‘i ai ha me‘a ke fakahoko ‘o makehe mei he tui pē kia Kalaisí. Kuo pau ke tau fakatomala mei he‘etau ngaahi angahalá, papitaiso ‘i he fakauku ke fakamolemole‘i ai kinautolu, pea ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e tokāteline ‘eni na‘e ako‘i ‘e Kalaisi mo ‘Ene kau ‘Aposetoló.11¹¹

‘Oku fie ma‘u ‘a e tuí ia ‘i he Kāingalotú ka nau lava ‘o mo‘ui‘aki ‘enau tui fakalotú, fakahoko honau fatongiá, pea ‘a‘eva angatonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí mo langa hake hono Saioné ‘i māmani. Pea ‘oku toki fie ma‘u leva mo e ngāué ke fetakinima mo ‘etau tu. … Ko hotau fatongia ia ‘o kitautolu kakaí ke tau uouangataha kae ‘ikai fakapikopiko ‘i he fai leleí.¹²

Kuo pau ke tau faka‘aonga‘i ‘a e tuí ‘i he‘etau tokoni ki hono langa e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Ko e me‘a‘ofa mo e tefito‘i mo‘oni ko ‘eni ‘o e tuí, ‘oku fie ma‘u ia ke lava ai ‘a e Kāingalotu ‘i he kuonga kotoa pē ‘o māmani ‘o langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo fakahoko ‘a e ngāue ‘oku fie ma‘u meiate kinautolú.¹³

Lau ‘a e vahe hongofulu mā taha ‘o e tohi Hepeluú pea te ke ‘ilo ai, talu mei he fakatupu ‘o māmaní mo hono fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē ‘aki ‘a e tuí. Ko hono kotoa ‘o e ngāue ‘a e kau pēteliake mo e kau palōfita ‘o e kounga mu‘á na‘e fakahoko kinautolu ‘aki hono ngāue‘aki ‘o e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení; pea ‘oku kei pehē pē ‘i he kuonga faka‘osi ko ‘eni ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.¹⁴

Na‘a mo e ngaahi ngāue ‘a Sīsuú, mei he ‘ai‘anga kai ‘o e manú ki he kolosí, pea ‘i He‘ene mo‘uí kotoa ‘i he mamahí, loto mamahí, ngaahi me‘a fakamamahí, ngaahi faingata‘a‘iá, fakatangá pea mo e manukí, na‘e lava‘i kotoa ‘eni ‘i he tuí. Ko e mālohi ia ‘o e Tamaí, ‘a ia ko ‘Ene ngāue na‘e hā‘ele mai ke Ne fakahokó, na‘á ne hanga ‘o poupou‘i Iá. Na‘á ne tui kakato te Ne lava ‘o fakahoko kotoa ‘a e me‘a na‘e fekau‘i mai ke Ne fakahokó. Ko e tefito‘i mo‘oni ‘eni na‘á Ne fakahoko ai ‘a e me‘a kotoa pē na‘e fie ma‘ú mo talangofua ai ki he fono kotoa pē, pea na‘a mo e papitaisó … ‘I he ngāue ‘a e kau ‘aposetoló, na‘e pau ke nau ngāue ‘i he tefito‘i mo‘oni tatau pē na‘e fakatou ngāue ai ‘a e Kāingalotu ‘o e kuonga mu‘á pea mo ia ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní,—‘a ia ko e tefito‘i mo‘oni ‘o e tuí.

Na‘e pau ke ngāue mo Siosefa Sāmita ‘i he tuí. ‘Oku mo‘oni na‘á ne ma‘u ha ‘ilo ki ha ngaahi me‘a lahi fau, ‘o hangē ko e Kāingalotu ‘i he ngaahi ‘aho ki mu‘á, ka ‘i he ngaahi me‘a lahi na‘e pau ke ne ngāue‘aki ‘a e tuí. Na‘á ne tui na‘á ne fakahoko ‘a e ngaahi kikite ‘a e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á. Na‘á ne ‘ilo na‘e uiui‘i ia ‘e he ‘Otuá, ka ‘i hono fokotu‘u ‘o Hono pule‘angá na‘e pau ke ne ngāue ta‘e tuku ‘i he tuí. Na‘e fokotu‘u ‘a e siasí ‘i he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830 ‘aki ha kāingalotu pē ‘e toko ono, ka na‘e ‘ilo‘i ‘e Siosefa neongo ‘oku kamata ‘a e pule‘angá ‘o hangē ha tenga‘i mūsitá, ka ‘e hoko ia ko ha siasi mo ha pule‘anga ma‘ongo‘onga ‘i he funga māmaní; pea mei he ‘aho ko iá ‘o a‘u ki he ‘aho na‘á ne fakama‘u ai ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó, na‘e hangē ‘a ‘ene mo‘uí kotoa ha a‘a ‘i he ngaahi vai loloto ‘o e faingata‘á mo e fakamo‘ulaloá, ‘a ē ne fai ‘e he nima ‘o hono kāingá. Na‘e pau ke ne kātekina kotoa ‘eni ‘i he tui, pea na‘e mo‘oni pē he na‘á ne faivelenga mo lototo‘a ‘i hono fakamo‘oni‘i ‘o Sīsuú ‘o a‘u ki he ‘aho ‘o ‘ene pekiá. …

… ‘I he‘etau ngāue ke langa ‘a e Siasí mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga ‘o māmaní, kuo pau ke tau ngāue ‘i he tui. ‘Oku kei fie ma‘u pē ke tau ngāue ‘i he tuí.¹⁵

‘Oku laungeau ha kakai ‘oku ngāue ‘i he [ngaahi temipalé]. Ma‘a hai? Ma‘á e mo‘uí mo e pekiá fakatou‘osi. Ko e hā ‘oku nau ngāue ai ma‘á e kau pekiá? Kuo nau mamata nai ki he toetu‘u ‘a e pekiá? ‘Ikai, tuku kehe pē ‘i ha me‘a hā mai pe ‘i ha fakahā. Ka ‘oku nau tui ki ai, pea ko e fakamo‘oni ‘o ‘enau tuí ‘a ‘enau fakahoko ‘a e ngāué ni. ‘Oku nau nofo ‘amanaki atu ki he toetu‘ú mo e fakamaau ta‘engatá, ki he pule‘anga fakasilesitialé mo e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Otuá ki hono fakamo‘ui mo hono hakeaki‘i ‘o e fānau ‘a e tangatá. ‘Oku nau fai ‘eni ‘i he tui, pea ko e mālohi ‘eni kuo nau fakahoko ai ‘a e ngaahi me‘a kuo nau lavá. … ‘I he tuí, ne langa ai ‘a e tāpanekale [Sōlekí], … langa ai mo e ngaahi temipalé, mo … tānaki mai ai ‘a e kakaí mei he ngaahi pule‘anga ‘o māmaní.

Kuo lauiafe ha kau Faifekau kuo uiui‘i, ‘o ‘ikai mei he ngaahi ‘univēsití, ka mei he ngaahi ngāue‘anga kehekehe ‘o e mo‘uí, pea fekau‘i atu ki māmani ke nau malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ‘o ‘ikai ha pa‘anga pea ‘ikai ha totongi. … Kuo fanongo ‘a e kakaí kiate kinautolu, pea kuo ‘i ai ha fa‘ahinga laumālie pe mālohi kuó ne fakaloto‘i kinautolu ko e fakamo‘oni ‘oku fai ‘e he kau faifekaú ni ‘oku mo‘oni. … Ko e hā leva hano ola ‘o e me‘á ni? Kuo lauiafe ‘a e kakai kuo tui ki he fakamo‘oni ko iá mo fakamo‘oni‘i ‘oku mo‘oni. Na‘e tōkakava ‘a e kau faifekaú ni ‘i he tui; ne nau fononga ‘i he tui; ne nau ngāue ‘i he tui. Ko e tuí na‘á ne fakamālohia kinautolu ‘o a‘u ki he ngata‘angá. Na‘a nau fononga ta‘e ‘i ai ha kato pa‘anga pe kato kai, pea ‘i he‘enau tuí ne fafanga mo fakavala‘i kinautolu ‘e he ‘Otua ‘o e langí, mo fakaava ‘a e halá kiate kinautolu. …. Pea na‘e toko lahi ‘a e kakai na‘a nau tui ki he fakamo‘oni ‘a e kau tangata ta‘e‘iloa ko ‘ení. Na‘a nau fakatomala mei he‘enau ngaahi angahalá, mo papitaiso ke fakamolemole‘i kinautolu, ‘i he huafa ‘o e Tamaí, mo e ‘Aló, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní; na‘a nau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea na‘á Ne fakamo‘oni‘i kiate kinautolu ‘a hono mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí.¹⁶

Ko e taimi pē ne uiui‘i ai ‘e he ‘Otuá ha taha ‘i ha fa‘ahinga kuonga ‘o māmani pe fekau ha tangata pe ha kakai ke nau fai ha fa‘ahinga ngāue, na‘a nau lava ‘o fakahoko ia tu‘unga ‘i he‘enau loto‘aki mo vilitaki, pea mo tui kiate Iá.¹⁷

‘I he‘etau tauhi ‘etau ngaahi fuakavá mo talangofua ki he ngaahi fekaú, ‘e fakatupulekina leva ‘e he ‘Eikí ‘a e mālohi ‘o e tuí ‘iate kitautolu.

Ko e ngāue kotoa pē kuo tau fakahokó … na‘e fakahoko ia ‘i he tui, pea ‘i he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku totonu ke tau feinga ke fakamahu‘inga‘i pea tau tupulaki ‘i he tefito‘i mo‘oni ko ‘ení.¹⁸

Ko hotau fatongiá ke fakatupulekina ma‘u ai pē ‘i he tuí, koe- ‘uhí ke tau lava ‘o ui ki he ‘Eikí peá Ne tali.¹⁹

Te u pehē ‘oku fie ma‘u ‘eni ‘e he ‘Eikí mei he nima ‘o e tangata mo e fefine kotoa pē ‘i ‘Isileli, mei he Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí, ke tau tomu‘a ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní [pea] toki ‘omi ‘a Hono ngaahi fua ki he fakamo‘uí. Te mou toki fakatokanga‘i ‘a e kakaí ni ‘oku nau tauhi ‘enau ngaahi fuakavá mo talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá; ko e fatongia ‘eni ‘o kitautolu kotoa, pea ‘oku totonu ke tau mo‘ui‘aki ‘etau tui fakalotú mo muimui ki hono ngaahi fiema‘ú. Ko e taimi ‘oku tau fai ai ‘ení, te mou fakatokanga ‘i ‘e ‘ā hake ‘a e kakaí ni pea fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o e mā‘oni‘oní, pea te nau ma‘u leva ‘a e tuí pea ma‘u mo e mālohí, pea tu‘u hake pea ‘e toki fakafōtunga ‘a e mālohi mo e nāunau ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘angāue pehē kuo fili ‘e he ‘Eikí ‘i he kuonga ko ‘ení ‘i māmani, ‘a ia kuó Ne tuku ki honau nimá ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní.²⁰

‘Oku ou ongo‘i ‘oku ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí kiate kitautolu, pea ‘oku totonu ke tau fakamahu‘inga‘i ‘a e folofola ‘o e mo‘ui ta‘engatá ‘a ē ‘oku foaki mai kiate kitautolú ‘o laka hake ia ‘i ha toe me‘a he funga ‘o māmaní,. Ka pule‘i ai pē kitautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e fakamālohia hotau ‘atamaí, pea ‘oku tupulaki, pea ‘e tupulaki mo ‘etau tuí. Pea te tau ngāue leva ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.²¹

‘E Tamai Māfimafi, fakatupulekina mu‘a ‘i loto ‘iate kimautolu ‘a e ngaahi mālohi ‘o e tui ko ia kuo foaki pea mo ma‘u ‘e ho‘o Kāingalotú. Fakamālohia mu‘a kimautolu ‘aki ‘a e manatu ki homau ngaahi fakahaofi nāunau‘ia ‘i he kuo hilí, ‘aki ‘a e manatu ki he ngaahi fuakava toputapu kuó ke fakahoko mo kimautolú, koe- ‘uhí ka lōmekina kimautolu ‘e he koví, pea ka ‘ākilotoa kimautolu ‘e he faingata‘á, ka mau ka foua ‘a e tele‘a ‘o e fakamā‘í, ke ‘oua na‘a ‘i ai ha veiveiua ka ke mau lava ‘i he ivi ‘o Ho huafa mā‘oni‘oní ke fakahoko Ho‘o ngaahi taumu‘a mā‘oni‘oni kotoa pē fekau‘aki mo kimautolú, ke mau fakahoko ‘a e taumu‘a ne fakatupu ai kimautolú, pea ikuna nāunau‘ia ‘i Ho‘o ‘alo‘ofá ‘a e ngaahi angahala fakahē kotoa pē, pea huhu‘i mei he kovi kotoa, pea lau fakataha ‘i he pule‘anga ‘o e langí mo kinautolu ‘e nofo ‘i Ho ‘aó ‘o ta‘engatá.²²

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ‘a e tuí? (Vakai, peesi 153–54; vakai foki, Hepelū 11:1, footnote b; ‘Alamā 32:21.) ‘E anga fēfē ha‘atau ma‘u “ha fakamo ‘oni ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hā maí?” ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e ‘‘a‘eva ‘i he tuí kae ‘ikai ‘i he mamatá?”
Ko e hā e founga ‘e tokoni‘i ai ‘e he tui kia Sīsū Kalaisí ‘a ‘etau mo‘ui faka‘ahó? ‘Oku tokoni‘i fēfē ‘e he tui kia Sīsū Kalaisí ‘a ‘etau ‘amanaki ki he mo‘ui ta‘engatá? (Vakai, Molonai 7:41–42.)
‘I ho‘o ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi ‘i he vahe ko ‘ení, ko e hā ha fa‘ahinga fekau‘aki ‘okú ke fakatokanga‘i ‘i he‘etau tuí mo ‘etau ngāué? (vakai foki, Sēmisi 2:17–26.)
Ko e hā e founga na‘e fakahā ‘aki ‘e Uilifooti Utalafi ‘a ‘ene tuí he taimi na‘e ‘uluaki uiui‘i ai ia ke ngāue fakafaifekau taimi kakató? (Vakai, peesi 169, 171.) Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe ‘o fie ma‘u ai ke ke ngāue‘aki ho‘o tuí?
Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o ako mei he sīpinga ‘a Sīsū Kalaisí ‘o fekau‘aki mo e tuí ? mei he sīpinga ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá? mei he ngaahi sīpinga ‘a e kau faifekau pea mo e kau ului fo‘ou he ‘aho ní? (Vakai, peesi 173–76.)
Ko e hā ha ngaahi founga kuo tāpuekina ai koe ‘e he ‘Eikí ‘i ho‘o faka‘aonga‘i ho‘o tui kiate Iá?
Fakatokanga‘i ‘a e fo‘i lea ko e me‘a‘ofá ‘i he palakalafi fā ‘o e peesi 174. Fakakaukau pe alea‘i hono mahu‘inga ke manatu‘i ko e tuí ko ha me‘a‘ofa ia mei he ‘Otuá. Ko e hā e me‘a kuo pau ke tau fai ka tau ma‘u ai ‘a e me‘a‘ofa ko ‘ení? (Vakai, peesi 176–177.)

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Loma 10:17; 2 Kolinitō 5:7; Hilamani 15:7–8; ‘Eta 12:2–27; Molonai 7:20–33

Christ healing a man — “Na‘a mo e ngāue ‘a Sīsuú, … na‘e fakahoko kotoa ia ‘i he tuí. Na‘e fakamālohia Ia ‘e he mālohi ‘o e Tamaí, ‘a ē ‘oku ‘A‘ana ‘a e ngāue na‘á Ne hifo mai ke fakahokó.”

missionaries sharing the gospel — Na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi na‘e “tō kakava ‘a e kau faifekaú ni ‘i he tui; na‘a nau fononga ‘i he tui; na‘a nau ngāue ‘i he tui. Ko e tuí na‘á ne fakamālohia kinautolú.”