Vahe 21

Ko Hono Kātekina Faivelenga ‘o e Ngaahi Faingata‘á mo e Fakatangá

Kapau ‘oku tau faivelenga mo talangofua ‘i he taimi ‘o e faingata‘á, ‘e fakamālohia kitautolu ‘e he ‘Eikí mo faka‘aonga‘i ‘a e faingata‘a ke tokoni‘i kitautolu ke tau mateuteu ki he nāunau fakasilesitialé.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e akonaki ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafi ‘o pehē, “ ‘Oku tau malu ma‘u pē ‘i he‘etau fakahoko hotau fatongiá. ‘E tatau ai pē pe ko e hā ha ngaahi faingata‘a pe me‘a fakamamahi ‘e ui kitautolu ke tau foua, ‘e ‘iate kitautolu ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá mo Ne poupou‘i kitautolu.”¹ ‘I hono ako‘i ‘e Palesiteni Utalafi ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, na‘á ne lea ai mei he me‘a kuó ne ‘osi fouá. Na‘á ne kātekina ‘a e fakatanga fakalotú mo fakapolitikalé, angakovi ‘a e kau fakatangá, fakafepaki ki he ngāue fakafaifekaú, mahamahakí, mate ha kau mēmipa ‘o hono fāmilí mo e kaungāme‘á, pea mo e ngaahi faingata ‘a‘ia faka‘aho ‘o ‘ene mo‘uí. Ka na‘á ne tali ‘a e ngaahi me‘á ni ‘aki ‘a e tui kae ‘ikai ko e loto fo‘i, ‘o falala ki he ngaahi tala‘ofa ‘a e ‘Eikí mo ma‘u ha mālohi ‘i he‘ene fakamo‘oni ki he ongoongoleleí.

‘I Nōvema 1835, lolotonga e ngāue fakafaifekau ‘a Uilifooti Utalafi ‘i he tafa‘aki fakatonga ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, na‘á ne ma‘u ai mo hono kaungā-fonongá e fakahinohino ‘a e ‘Eikí ‘i ha taimi faingata ‘a. Na‘á ne tohi ‘o pehē: “Lolotonga ‘ema fononga ‘i he poó, … ne ma‘u kimaua ‘e ha ‘uha lōvai mo ha matangi mālohi fau. Ne ma a‘u mai ki ha ki‘i vaitafe kuo fonu ngutungutu tupu mei he ‘uhá, ne ‘ikai ke ma lava ‘o kolosi ai tuku kehe ka fakakakau ‘a ‘ema ongo hōsí. … Ne ma feinga leva ke takai ki he matavaí, ke kalo takai; ka ‘i he‘ema feinga ‘i he lotolotonga ‘o e fakapo‘ulí mo e ha‘aha‘a ‘o e matangí mo e ‘uhá, ne ma hē ai ‘i he vao ‘akau fihitu‘ú he lotolotonga ‘o e ‘uhá, havilí, fanga ki‘i vaitafé pea mo e ‘ulu‘akau kuo mafesifesí. Ne mei tu‘o uofulu ‘ema kolosi ‘i ha fanga ki‘i matavai. … Ka na‘e anga‘ofa ‘a e ‘Eikí kiate kimaua ‘i he lotolotonga ‘o ‘ema faingata ‘a‘iá, he ne lolotonga ‘ema taufā ‘i he fakapo‘ulí ‘i ha tu‘unga ne ma meimei mate fakataha ai mo ‘ema ongo hōsí, ‘i he‘ema heka atu ‘i ha ngaahi ve‘eve‘e lilifa loloto, ne fakafokifā pē kuó ma maamangia ‘i ha maama ulo lahi na‘á ne takatakai‘i kimaua ‘o ne fakahā ‘a e tu‘unga fakatu‘utāmaki ne ma ‘i aí, he na‘á ma lolotonga ‘i he ngutungutu ‘o ha vanu loloto fau. Na‘e nofo ai pē ‘a e māmá mo kimaua ‘o a‘u ki he‘ema a‘u atu ki ha fale mo ‘ilo ‘a e hala totonú.”²

‘I he fakamatala ‘a Palesiteni Utalafi ki he me‘á ni, na‘á ne pehē ai “Ne ma toki fononga fiefia leva ‘i homa halá neongo na‘e foki mai ‘a e fakapo‘ulí pea hoko atu mo e ‘uhá.”³ ‘Oku fakafōtunga ‘e he fakamatalá ni ‘a e founga ‘o ‘ene fehangahangai mo e faingata‘a ‘o e mo‘uí. Na‘á ne fononga holo ma‘u pē mo fiefia ‘i he ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí neongo na‘e kei hoko pē kiate ia ha ngaahi faingata‘a ‘e ni‘ihi.

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku ‘omi ‘e he ngaahi faingata‘á mo e fakafepakí kiate kitautolu, ha taukei peá ne tokoni ke tau mateuteu ai ki he nāunau fakasilesitialé.

‘Oku ‘ikai ha veiveiua ‘i he tā-tu‘o-lahi ‘o e fakaofo ki he ‘atamai ‘o e tangatá mo e fefiné ‘a e ‘uhinga ne faifaiange ai pea tuku mai ‘e he ‘Otuá ‘a e tangatá mo e fefiné ki ha fa‘ahinga māmani hangē ko ‘ení, ‘a e ‘uhinga ‘okú Ne ‘ai ai ke foua ‘e He‘ene fānaú ‘a e mamahí mo e ngaahi me‘a fakamamahi ‘i he sinó. Kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí ha me‘a kiate kitautolu fekau‘aki mo e me‘á ni, pea kuo fe‘unga ‘a e me‘a kuo tau ako kau ki aí ke tau ‘ilo‘i ai ‘oku fie ma‘u ‘a e me‘a ko ‘ení.⁴

‘Oku hā mahino mai ko e taumu‘a pē ia ‘a e ‘Otuá ke tuku ‘a Hono Kāingalotú ke sivi‘i mo ‘ahi‘ahi‘i kakato, koe‘uhí ke lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘a honau tu‘unga angatonú mo ‘ilo‘i ai ‘a e natula ‘o e fakava‘e ‘oku nau langa aí.⁵

Neongo ‘oku ‘i ai ha ngaahi taimi ‘e ni‘ihi ‘oku tau fa‘a ongo‘i pe na‘a tau ongo‘i ai ‘i he ngaahi ‘aho kuo ‘osi mo maliu atú ke tau lāunga koe‘uhí ko ha‘atau fetaulaki mo e fakafepakí, fakatangá, mo e ngaahi me‘a fakamamahí, ka ‘oku ou fie pehē ki hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, ko e ngaahi me‘á ni ko e tufakanga pē ia ‘o e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá. … Kuo te‘eki ai ke u lau au fekau ‘aki mo ha kakai ‘o e ‘Otuá ‘i ha fa‘ahinga kuonga ‘o e mo‘uí, ‘o tatau mo e lau ‘a e kakai ‘o e ngaahi siasí, ‘oku ‘i ai ha mo‘ui tu‘umālie mo fiemālie ta‘e ‘i ai ha fa‘ahinga fakafepaki ‘e taha. … Kuo ui kitautolu ke tau foua ‘a e ngaahi siví ‘o tā-tu‘o-lahi, pea ‘oku ‘ikai ke u tui au ‘oku totonu ke tau lāunga, koe‘uhí he kapau ‘e ‘ikai sivi‘i kitautolu, he ‘ikai ke tau ongo‘i lata ‘i he maama ka hokó, fakataha mo e kau Palōfita mo e kau ‘Aposetolo na‘e kilisi fahiuá, kalusefaí, mo e ngaahi alā me‘a peheé, koe‘uhi ko e folofola ‘a e ‘Otuá mo e fakamo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí.⁶

‘Oku ta‘e malava … ke ma‘u ‘e he Kāingalotu ‘o e ‘Otuá ‘a e pule‘anga fakasilesitialé ta‘e sivi‘i kinautolu pe te nau kei talangofua ki he ngaahi fuakava ‘a e ‘Eikí pe ‘ikai.⁷

Ne hifo ‘a Sīsū … ‘o mā‘ulalo ange ‘i he me‘a kotoa pē koe‘uhí kae lava ‘o toetu‘u ‘o mā‘olunga ange ‘i he me‘a kotoa pē peá Ne ‘afio‘i ‘a e me‘a kotoa pē. Kuo ‘ikai ha tangata ne hifo ‘o toe mā‘ulalo ange ‘i he Fakamo‘ui ‘o e māmaní. Ne ‘alo‘i Ia ‘i he fale ‘o e fanga monumanú, fakatokoto ‘i he ‘ai‘anga kai ‘o e manú, na‘e fononga mei ai ki he kolosí ‘i he mamahi tuifio mo e ta‘ata‘á ki ha taloni ‘o e ‘alo‘ofá; pea ‘i He‘ene mo‘uí kotoa na‘e hala ‘atā ha fa‘ahinga me‘a fakamāmani ne ngali ‘aonga ke Ne ma‘u. Ko ‘Ene mo‘uí kotoa ne fou ia ‘i he masivesiva, faingata‘a‘ia, mamahi, fakamamahi, ngāue, lotu, tēngihia mo e loto mamahi kae ‘oua kuó Ne tuku hake ‘a Hono laumālié ‘i he kolosí. Ka na‘á Ne kei hoko pē ko e ‘alo lahi taha ‘o e ‘Otuá pea mo e Huhu‘i ‘o māmani. ‘E ala fai ha fehu‘i pe ko e hā ne tuku ai ‘e he Tamaí Hono ‘Aló ke hifo mai ‘o mo‘ui pea pekia ‘o hangē ko ia na‘á Ne fakahokó. Ko e taimi te tau a‘u ai ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, pea toho ‘a e puipuí, mahalo ‘e toki mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi ‘uhinga ‘o e ngaahi me‘a kotoa ko ‘ení.

‘I he ngaahi kuonga ‘o e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá ki he tangatá, ‘oku hangē ai ‘oku fanau‘i mai kitautolu ke tau foua ‘a e mamahí, mo e ngaahi me‘a fakamamahí, ‘a e loto mamahí mo e ngaahi faingata‘á; ko e me‘a ‘eni na‘e tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ke foua ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá; pea kapau te tau ngāue‘aki lelei ‘a e kuonga ko ‘eni ‘o hotau sivi‘í, ‘e hoko mo‘oni ‘a e taukei ‘okú Ne ‘omí ko ha tāpuaki ma‘ongo‘onga kiate kitautolu, pea ‘i he taimi te tau ma‘u ai ‘a e mo‘ui ta‘e- fa‘amaté mo e mo‘ui ta‘engatá, ‘a e hakeaki‘í, ngaahi pule‘angá, ngaahi nofo‘anga fakatu‘í, ngaahi pulé mo e ngaahi mālohí, fakataha mo e ngaahi tāpuaki kotoa ‘o e kakato ‘o e ongoongolelei ‘o Kalaisí, ‘e toki mahino kiate kitautolu mo tau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ne ui ai kitautolu ke tau foua ‘a e fepaki ta‘e tuku ‘oku hoko lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u si‘i ‘oku tau ‘i he kakanó aí.⁸

He ko e hā ha fa‘ahinga me‘a te tau lava ‘o fai pe lava‘i, ‘e lava ke fakahoa atu ki he ngaahi pule‘anga ta‘e fa‘alauá, ki he ngaahi nofo‘anga fakatu‘í, pea mo e ngaahi pule kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Otuá kiate kitautolú?⁹

‘I he fepaki he vā ‘o e fakapo‘ulí mo e māmá, ‘e ikuna ‘a e ‘Eikí mo Hono kakaí.

Ko e fakafepaki ki he ‘Otuá mo ‘Ene Kalaisí, ‘a e fakafepaki ki he māmá mo e mo‘oní, na‘e ‘i ai pē ia talu mei he kamata‘angá ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni. Ko e tau ‘eni ia na‘e kamata ‘i he langí, pea kuo ‘i ai ia ‘i he kuonga kotoa pē pea ‘e kei hoko atu ai pē ia kae ‘oua kuo ngata ‘a māmani, kae ‘oua kuo pule ‘a e Tokotaha ‘oku ‘A‘ana ‘a e totonu ke pulé, pea ‘i he taimi ‘e hā‘ele mai ai ‘i he ngaahi ‘ao ‘o e nāunaú ke fakapale‘i ‘a e tangata kotoa pē ‘o fakatatau mo e ngaahi ngāue ne nau fai ‘i he kakanó.¹⁰

Ko e fa‘ahinga laumālie ‘o e fepaki ‘oku hoko he ngaahi ‘aho ní na‘e ‘i ai ia ‘i he ngaahi kuonga kotoa pē na‘e ‘i māmani ai ‘a e lakanga fakataula‘eikí. Na‘e ‘i ai ma‘u pē ha fepaki ‘i he māmá mo e fakapo‘ulí, ‘i he ‘Otuá mo e tēvoló, ‘i he mā‘oni‘oní mo e angahalá, ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni totonú mo e ngaahi tokāteline loí. Na‘a mo kitautolu ‘oku ‘i ai ‘etau feinga tau mo e ngaahi fakahehema ‘i hotau natulá ke fai koví.¹¹

‘Oku ‘i ai ha mālohi ‘e ua ‘i māmani pea ‘okú na ‘i he lotolotonga ‘o e kakai ‘o māmaní—ko e mālohi ‘o e ‘Otuá mo e mālohi ‘o e tēvoló. Ne hoko ‘i hotau hisitōliá ha ngaahi me‘a fakaofo. Ko e taimi pē ‘oku ‘i māmani ai ha kakai ‘o e ‘Otuá, ‘oku tatau ai pē ia pe ko e kuonga fē, ‘oku fakafepaki‘i leva ‘e Lusifā, ‘a e foha ‘o e pongipongí, fakataha mo e lauimiliona ‘o e ngaahi laumālie ne hinga mo kapusi ki tu‘a mei he langí, ‘a e ‘Otuá, ‘a Kalaisi, ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá, pea mo e kakai ‘o e ‘Otuá. Pea ‘oku ‘ikai ke nau ufi ‘i hono fai ‘eni ‘i hotau kuongá ni mo hotau to‘u tangatá. Ko e taimi pē ‘oku mafao mai ai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ke fakahoko ha ngāue, ‘oku ngāue ‘a e ngaahi mālohi ko iá ke fakafepaki‘i ia.¹²

‘Oku ‘ikai ko e ngaahi mālohi pē ‘o e fakapo‘ulí ‘oku tau tau‘í, ‘a e ngaahi mālohi ‘oku nau ‘ākilotoa kitautolú, ka kuo pau ke tau tau mo ha ngaahi tūkunga fakaetu‘asino lahi fau mo fepaki mo ha ngaahi faingata‘a lahi kuo pau ke tau fehangahangai mo ia, pea ko ‘ene lahi ange ‘etau fetaulaki mo e ngaahi me‘a ko ‘ení, ko e lahi ange ia ‘o e totonu ke fakaloto‘i kitautolu ke tau ngāue mo fakahoko ‘aki ia hotau mālohí kotoa ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ki hono fokotu‘u ‘o e mā‘oni‘oní mo e mo‘oní pea mo langa hake ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá, mo fakapapau‘i ‘oku faka‘apa‘apa‘i Hono huafá ‘i he funga ‘o māmaní.¹³

Na‘e ‘ilo ‘e he tēvoló ‘i he taimi na‘e ‘oange ai ‘e he ‘āngeló ‘a e [Tohi ‘a Molomoná] kia Siosefa Sāmitá, ko e fakava‘e ia ‘o ha fa‘unga te ne lava ‘o liua hono pule‘angá. Ko hono kapusi ‘o e kakaí ni mo e ngaahi me‘a pehē ne nau fouá [na‘e] ‘ikai makatu‘unga ia ‘i ha‘anau hoko ko ha kau maumau lao—pe koe‘uhí he ne nau faiangahala lahi ange ‘i ha ni‘ihi kehe, ka koe‘uhí ko ‘enau fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a ia ‘e tupulaki, mo fakalakalaka, … mo ne teuteu ‘a e hala ki he hā‘ele mai ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘a e tu‘i ‘o e ngaahi tu‘í mo e ‘Eiki ‘o e ngaahi ‘Eikí, ‘a ia ‘e hā‘ele mai ‘o pule ‘i māmani kotoa, pea mo e ngaahi pule‘anga kehe kotoa pē, mo e kau palesiteni mo e kau kōvana, pea ko honau kakaí te nau ha‘isia ke fakamo‘oni‘i ko Sīsū ‘a e Kalaisí. ‘E fakakuihi ‘e he ngāue ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní ‘oku tau fakafofonga‘í ‘a e mālohi ‘o e tēvoló ‘a ē ne pule ‘i he fānau ‘a e tangatá. … Pea ‘oku ‘ikai leva ko ha me‘a fo‘ou ha ‘ita ‘a e tēvoló, mo ue‘i hake ‘a e kau angahalá ke nau tau‘i ia. ‘E fakahinohino fakalaumālie ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ene kau tamaio‘eikí mo foaki ange ha ivi ke nau tauhi ‘a e pule‘angá ni ‘i māmani. Ko ia ‘oku pulé. Na‘e ‘ikai ke u mei falala au ki ai ka ne ta‘e ‘oua ‘Ene hoko ko e tupu‘anga ‘o iá—ne mei ta‘e malava ia ke tu‘u ka ne ta‘e ‘oua Ia ‘i He‘ene fakafepaki‘i ‘a e mālohi lahi ‘oku tu‘u tau maí.¹⁴

‘Oku ‘atautolu ia ke ‘ā hake ‘o ‘ilo‘i hotau fatongiá pea ui ki he ‘Eikí i he loto fakatōkilalo, mo mo‘ui ofi kiate Ia; pea ‘e faka‘ā hotau matá ‘o hangē ko ia ne hoko ki he talavou, ko e tamaio‘eiki ‘a e Palōfita kuonga mu‘a ko ‘Ilaisá, pea te tau mamata ko e toko lahi ‘oku kau mo kitautolú, ‘o laka ange ia ‘iate kinautolu ‘oku fakafepaki maí [vakai, 2 Ngaahi Tu‘i 6:8–17]; pea ‘oku meimei ke hanga ‘e he ‘elemēniti ia ‘o e fakafepakí ‘o fakavave‘i ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá. Falala ki he ‘Otuá pea falala ki He‘ene ngaahi tala‘ofá pea mo‘ui fakatatau mo e maama mo e ‘ilo ‘oku mou ma‘ú; pea ‘e lelei ‘a e me‘a kotoa pē ‘iate kimoutolu ‘o tatau ai pē pe ‘oku mou mo‘ui pe mate.¹⁵

‘Oku tokanga‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he taimi ‘o e faingata‘á, ‘o Ne fakamālohia kitautolu ‘o fakatatau mo ‘etau tuí, loto fakatōkilaló, mo ‘etau talangofuá.

‘Oku mahino kuo te‘eki ai ke tau fakalaka ‘i he me‘a ne fakahoko ‘e he Fakamo‘uí, pe ofiofi ki ai. Ka ‘i He‘ene mo‘uí kotoa, na‘á ne tauhi mo‘oni mo totonu ki He‘ene Tamaí pea ki Hono uiui‘i ko e Fakamo‘ui ‘o māmaní. Na‘e lahi ‘a ‘Ene lotú pea na‘á ne tēngihia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ‘a e ngaahi angahala ‘a māmaní. ‘I he ‘aho ní, ‘okú Ne ‘i hotau lotolotongá. Ko ia ‘a hotau Taukapo ki he Tamaí. [Vakai, T&F 29:5.] ‘Okú Ne tokanga‘i kitautolu pea te Ne fai ‘a e me‘a kotoa pē te Ne lavá ma‘a hotau fakamo‘uí.¹⁶

Kuo fakatanga‘i kitautolu, kuo fakamamahi‘i kitautolu, pea kuo tau foua mai ha ngaahi faingata‘a lalahi ‘i hotau kuongá; ka ne fakahaofi kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi me‘á ni kotoa.¹⁷

‘Oku fakautuutu ‘a e ngaahi faingata‘á mo e ngaahi palōpalemá ‘i māmani, pea ‘oku ‘i ai ha ‘uhinga ki he ngaahi me‘á ni. Manatu‘i ‘eni, pea fakakaukau ki he ngaahi me‘á ni. Kapau te ke fakahoko ho fatongiá, peá u fakahoko ‘e au ho‘okú, ‘e malu‘i kitautolu pea te tau fakalaka atu ‘i he ngaahi me‘a fakamamahí ‘i he nonga pea mo e malu.¹⁸

‘Oku fie ma‘u ha ‘atamai tau‘atāina, loto faitotonu, tui ‘Otua pea mo ha ‘ulungāanga pau ke mo‘ui‘aki ‘i he tu‘unga mo‘ui ‘a ha tokotaha Siasi ‘i he‘etau fehangahangai mo e māmani ‘oku tāufehi ‘a mai kiate kitautolu, pea ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi faingata ‘á mo e ngaahi palōpalemá mo e fakatangá.¹⁹

Na‘e mateuteu pē ‘a Taniela ia ke hū ki he ‘ana ‘o e fanga laioné; na‘e ‘ikai ke manavahē ‘a e fānau Hepelū ‘e toko tolú [Setaleki, Mēsake, mo ‘Apitenikō] ‘i honau iku‘anga ne fakatatali mai kiate kinautolú; na‘e loto‘aki pē ‘e he kau ‘Aposetoló ‘a e mo‘oní pea na‘e ‘ikai ke nau holomui mei he maté koe‘uhí ko ia, pea ko e hā ‘oku lava ai ‘a e kau tangata ko iá mo ha ni‘ihi ‘i ha ngaahi tūkunga meimei tatau mo ia ‘o tu‘u ma‘u ‘i he ngaahi me‘a na‘a nau tui ki aí ‘o ‘ikai momou? ‘Uluakí, koe‘uhí he na‘a nau ma‘u ‘a e mo‘oní pea na‘a nau ‘ilo ia ‘iate kinautolu pē; ko hono uá, na‘e poupou‘i kinautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a e Fakafiemālié, he ko e mālohi pē ko iá ‘e lava ‘o tokoni ‘i he ngaahi faingata‘a kotoa pē ‘oku ui ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá ke nau fouá. Pea ‘oku pehē pē ‘a e ‘ahó ni.²⁰

Kuó u fa‘a fakakaukau kuo te‘eki ke u mamata ‘i ha taimi ‘oku toe fiefia ange ai ‘a e kakaí ni ka ko e taimi ‘oku nau masiva lahi taha aí, ‘i hono kapusi kinautolú mo honau ngaahi fakamamahi‘i koe‘uhí ko e folofola ‘a e ‘Otuá mo ‘enau fakamo‘oni kia Sīsuú. Na‘e ‘iate kinautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá pea ‘i he‘enau loto fakatōkilaló mo ‘enau ngaahi faingata‘a‘iá, ne hoko ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a e Fakafiemālié, ko honau takaua ma‘u pē pea kuo fakafonu kinautolu ‘aki ‘a e fiefiá mo ha fakafiemālie mo nau fiefia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí koe‘uhí ko e ngaahi me‘á ni kotoa. Na‘e ‘ikai ke nau mei ongo‘i pehē kapau na‘e ‘ikai ke nau feinga ke tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí.²¹

‘Oku fie ma‘u ke tau fakatomala mo fakalotomā‘ulalo‘i kitautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí mo hotau ‘Otuá, koe‘uhí ke tau ma‘u lahi ange ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke Ne teuteu‘i kitauolu ki he me‘a ‘oku hanganaki maí.²²

‘Oku ou fie fai ‘eku fakamo‘oní ki he Kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku kau ‘a e ‘Otuá mo Hono kakaí. ‘Okú Ne tofa hotau halá pea ‘e kei hokohoko pehē atu ai pē kapau te tau fakafanongo ki Hono le‘ó, pea te Ne kei fai mai ma‘u ai pē ha ‘alo‘ofa fe‘unga ke tau matu ‘uaki ‘a e ‘aho ‘o e faingata‘á mo e palōpalemá. Kuo fai ‘alo‘ofa ma‘u pē ‘a e ‘Eikí ki Hono kakaí ‘i he kuonga kotoa pē ‘o māmaní; kae hangē ko e faingata‘a‘ia ‘a Kalaisí, hangē ko e faingata‘a‘ia ‘a e kau ‘Aposetoló—na‘a mo hanau ni‘ihi ne nau a‘u ki he maté—koe‘uhí ko e fakamo‘oni kia Sīsuú, ‘oku pehē ‘a e faingata‘a‘ia ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí pea kuo ‘i ai hanau ni‘ihi kuo nau fakama‘u ‘enau fakamo‘oní ‘aki e toto ‘o ‘enau mo‘uí. Na‘e ui kinautolu ke nau foua ha ngaahi me‘a fakamamahi lahi fau koe‘uhí ko e Ongoongoleleí ka kuo te‘eki ai fie ma‘u kitautolu ke tau kātekina ha me‘a ‘o lahi ange ‘i he me‘a ‘oku tau malavá, pea he ‘ikai teitei pehē ia kapau te tau muimui ki he ngaahi fale‘i ‘a e langí.²³

‘Oku fakamafao mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ke fakamo‘ui ‘a Hono kakaí, pea ‘oku tatau ai pē pe ko e hā hono fakapōpō‘uli ‘o e ngaahi ‘aó; pe ko e hā hano mālohi ‘o e fakatangá, fakamamahí mo e fakafepaki ki he ngāué ni, kuo tokanga‘i ma‘u pē ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga‘ia aí, mei hono kamata‘angá ‘o a‘u ki he ‘ahó ni, pea kuó Ne poupou‘i mo fakatolonga ia, pea te Ne kei hokohoko atu ai pē ke fai pehē kae ‘oua kuo a‘u ki hono ngata‘angá; kae ‘oua kuo tu‘u hake ‘a Saione ‘o tui hono kofu faka‘ofo‘ofá, pea mo fakahoko ‘a e ngaahi me‘a lalahi ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí.²⁴

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Lau ‘a e talanoa ‘i he peesi 243, 245. Ko e hā ha me‘a kuó ke ako mei he talanoa ko ‘ení?
‘Oku fifili ha kakai toko lahi pe ko e hā ‘oku tuku ai ‘e he ‘Otuá ‘Ene fānaú ke nau “foua ‘a e mamahí mo e ngaahi me‘a fakamamahí” (peesi 245–46). Na‘e founga fēfē hono tali ‘e Palesiteni Utalafi ‘a e fehu‘i ko ‘ení? (Vakai, peesi 245–47.)
Ko e hā na‘e fie ma‘u ai ke faingata‘a‘ia ‘a Sīsuú? (Vakai, peesi 246; vakai foki, ‘Alamā 7:11–12; T&F 88:6.) Na‘e founga fēfē ‘Ene tali ‘a e fakafepakí? (Vakai, peesi 249–50.) ‘E anga fēfē ha‘atau muimui ‘i He‘ene sīpingá?
Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Utalafi ko e fepaki ‘i he māmá mo e fakapo ‘ulí “na‘e [hoko] ia ‘i he kuonga kotoa pē” (peesi, 247). ‘Oku fēfē ho‘o vakai ki he hoko atu ‘a e fepaki ko ‘ení he ‘ahó ni? Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o fai ke malu‘i ai kitautolu mo hotau fāmilí mei he tau ko ‘ení? (Vakai, pees 247–250.)
Ko e hā ha ngaahi founga ne “faka‘ai‘ai ai koe ke ke ngāue” (peesi 247) tupu mei he ngaahi faingata‘á?
Ako ‘a e 2 Ngaahi Tu‘i 6:8–17. Ko e hā hono ‘uhinga ‘okú ke mahu‘inga‘ia ai ‘i he talanoá ni? Ko e hā ne ako‘i ‘e Palesiteni Utalafi ‘i he taimi na‘e me‘a ai fekau‘aki mo e fakamatala ko ‘ení? (Vakai, peesi 249.)
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tokoni‘i ai kitautolu ‘e he ‘Eikí ke tau lava‘i hotau ngaahi ‘ahi‘ahí? (Vakai, peesi 250–251; vakai foki, Mosiah 24:13–16.) Ko e hā e me‘a kuo pau ke tau fai ka tau lava ‘o ma‘u ai ‘a e fakafiemālie mo e ivi ‘oku foaki ‘e he ‘Eikí? Kuo founga fēfē hano tokoni‘i koe ‘e he ‘Eikí ke ke matu ‘uaki ‘a e faingata‘á?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: 2 Nīfai 2:11–24; ‘Alamā 36:3; T&F 58:2–5; 101:1–5; 121:7–8, 29; 122:5–9

covered wagons — Hangē ko e Kāingalotu he kamata‘angá, ‘oku tau fehangahangai kotoa pē mo ha ngaahi faingata‘a. Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Utalafi ‘oku tuku ‘e he ‘Otuá ke sivi‘i Hono Kāingalotú “ke fakapapau‘i honau tu‘unga angatonú mo ‘ilo‘i ‘a e natula ‘o e fakava‘e ‘oku nau langa aí.”

Mary, Joseph and baby Jesus — “ ‘I hono ‘alo‘i ‘a [Sīsū Kalaisi] i he fale ‘o e fanga monumanú, fakatokoto ‘i he ‘ai‘anga kai ‘o e manú, na‘á ne fononga mei ai ki he kolosí ‘i he mamahi, tuifio mo e ta‘ata‘a, ki ha taloni ‘o e ‘alo‘ofá.”