Vahe 1

Ko Hono Toe Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí

Na‘e fakafoki mai ‘e he ‘Eikí ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a ‘Ene ongoongoleleí ‘i Hono nāunaú, mālohí, hokohokó pea mo Hono maama mo‘oní.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

“I he kei si‘i ‘a Uilifooti Utalafí, na‘e fakamaheni hono fāmilí kia Lōpeti Meisoni, ko ha tangata na‘e ‘iloa ‘i he angakehe ‘o ‘ene ngaahi tui fakalotú. Ne fakamatala ‘e Palesiteni Utalafi ‘o pehē:

“Na‘e tui ia ‘oku totonu ke ‘i ai ha kau palōfita, kau ‘aposetolo, ngaahi misi, ngaahi me‘a hā mai pea mo ha ngaahi fakahā ‘i he siasi ‘o Kalaisí, ‘o tatau pē mo ia ne ma‘u ‘e kinautolu ne mo‘ui ‘i he kuonga mu‘á; pea na‘e tui ‘e fokotu‘u hake ‘e he ‘Eikí ha kakai mo ha siasi, ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, fakataha mo ha kau palōfita, kau ‘aposetolo pea mo e ngaahi me‘afoaki, ngaahi mālohi, pea mo e ngaahi tāpuaki kotoa pē na‘e ‘i ha fa‘ahinga kuonga ‘o e māman. … Na‘e fa‘a ha‘u ki he fale ‘o ‘eku tamaí ‘i he‘eku kei si‘í, ‘o ako‘i au mo hoku ngaahi tokouá ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá; pea na‘á ku tui ki ai.

“[Na‘e] lotu lahi ‘aupito, pea na‘á ne ma‘u ha ngaahi misi mo ha ngaahi me‘a hā mai, pea na‘e fakahā kiate ia ‘e he ‘Eikí ha ngaahi me‘a lahi, ‘i ha ngaahi me‘a hā mai, ‘a ia ‘e fakahoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí.

“Te u fakamatala heni ha me‘a hā mai, na‘á ne fakamatala mai kiate au. Ko e taimi fakamuimui taha na‘á ku fetaulaki ai mo iá, na‘á ne tala mai: ‘Na‘á ku lolotonga ngāue ‘i he‘eku ngoue‘angá he lolotonga ‘o e ho‘ataá, fe‘unga mo ha hoko mai kiate au ha me‘a hā mai. Na‘e tuku au ‘i ha fu‘u loto vao ‘akau fua: Na‘á ku fu‘u fiekaia, peá u lue atu ‘i he loto ‘ulu‘akau fuá, ‘o kumi ha fua ke u kai; ka ne ‘ikai ke u lava ‘o ma‘u ha fo‘i fua ‘e taha ‘i he loto vao ‘akaú, pea na‘á ku tangi ai koe‘uhí ko e ‘ikai ke u ma‘u ha fo‘i fuá. Lolotonga ‘eku tu‘u ‘o sio fakamama‘u ki he ‘ulu ‘akau fuá, mo fifili pe ko e hā ‘oku ‘ikai ai ke ma‘u ha fuá, ne kamata ke holo takatakai ‘a e ‘ulu ‘akaú ‘iate au, ki he kelekelé, ‘o ‘osi‘osingamālie ‘o ‘ikai ha toe fu‘u ‘akau ‘e kei tu‘u ‘i he ‘ulu ‘akau fuá ni; pea ‘i he lolotonga ‘eku kei ‘ohovale ‘i he me‘a kuo hokó, ne u fakatokanga‘i atu ha ngaahi huli ‘oku tutupu hake mei he aka ‘o e ‘ulu ‘akau ne holó, pea nau lalahi ko ha ngaahi ‘ulu‘akau ma‘ui‘ui ki he‘eku vakaí. Na‘a nau fisi, matala, mo fua ‘aki ha ngaahi fua kae ‘oua kuo to‘ulu ‘a e ‘ulu ‘akaú ‘i he ngaahi fua lelei taha kuo faifaiangé peá u mamata ai, pea na‘á ku fiefia leva he‘eku mamata ki he lahi pehē ‘a e fua leleí. Na‘á ku laka atu leva ki ha fu‘u ‘akau ‘o toli kae ‘oua kuo fonu hoku ongo nimá he fuá, mo u faka‘ofo‘ofa‘ia pē ‘i hono matamataleleí, pea ‘i he taimi na‘á ku ‘ai ai ke ‘ahi‘ahi‘í, ne pulia leva ‘a e me‘a hā maí ia, peá u fakatokanga ‘i kuó u toe ‘i he‘eku ngoue‘angá pē ‘i he feitu‘u tatau na‘á ku ‘i ai pea toki kamata ‘a e me‘a hā maí.

“ ‘Na‘á ku tū‘ulutui leva he kelekelé, ‘o lotu ki he ‘Eikí, ‘o kole ki ai, ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ke ne fakahā mai hono ‘uhinga ‘o e me‘a hā maí. Na‘e folofola mai ‘a e ‘Eikí kiate au: “Ko e faka‘uhinga ‘eni ‘o e me‘a hā maí; ‘oku fakafofonga‘i ‘e he ngaahi fu‘u ‘akau ‘i he vao ‘akaú ‘a e kakai tangata ‘i he to‘u tangata ‘okú ke mo‘ui aí. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha siasi ia ‘o Kalaisi, pe ko ha pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní ‘i ho to‘u tangatá. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha fua ia ‘o e Siasi ‘o Kalaisí ‘i he funga māmaní. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha tangata ia kuo fakanofo ‘e he ‘Otuá ke ngāue ‘i ha taha ‘o e ngaahi ouau ‘o e ongoongolelei ‘o e fakamo‘uí ‘i he funga māmaní he ‘ahó ni mo e to‘u tangatá ni. Ka, ‘i he to‘u tangata ka hoko maí, ko Au ko e ‘Eikí te u fokotu‘u hoku pule‘angá mo hoku Siasí he funga māmaní, pea ko e ngaahi fua ‘o e pule‘angá mo e siasi ‘o Kalaisí, ‘o hangē ko ia kuo hoko ki he kau palōfitá, kau ‘aposetolo mo e kāingalotu ‘i he kuonga fakakosipeli kotoa pē, ‘e toe ‘ilo kakato ‘a kinautolu he funga māmaní. Te ke mo‘ui ke mamata ‘i he ‘aho ko iá, mo ke ala ki hono fuá; ka he ‘ikai ke ke kai ai ‘i he kakanó.’ ”

Na‘e hoko atu ‘a Palesiteni Utalafi ‘o pehē: “ ‘I he taimi [ne] ‘osi ai ‘ene fakamatala‘i mai ‘a e me‘a hā maí mo hono faka‘uhingá, ne pehē mai leva ia kiate au, … ‘He ‘ikai ke u teitei kai ‘i hono fuá ‘i he kakanó; ka te ke a‘usia ‘e koe, pea te ke hoko ko ha taha ngāue ‘iloa ‘i he pule‘anga ko iá.’ Pea toki tafoki leva ‘o mavahe meiate au. Ko e ngaahi lea faka‘osi ia na‘á ne fai kiate au he funga māmaní. …

“Na‘á ne ma‘u ‘a e me‘a hā maí ni, meimei ‘i he ta‘u 1800, peá ne fakamatala mai kiate au ‘i he 1830—‘i he fa‘ahita‘u failau tatau na‘e fokotu‘u ai ‘a e Siasí.

“Na‘e toka mo‘oni ‘a e me‘a hā maí ni, fakataha mo ‘ene ngaahi akonaki kehé ‘i he‘eku fakakaukaú, pea na‘á ku fa‘a lotu lahi ai ki he ‘Eikí ke Ne tataki au ‘aki Hono Laumālié, mo teuteu‘i au ma‘a Hono Siasí ‘i he taimi ‘e hoko mai aí.”

‘I he taimi ne kau ai ‘a Uilifooti Utalafi ki he Siasí, na‘á ne fai ha tohi ki hono kaume‘a ko Lōpeti Meisoní. Na‘á ne fakamatala ki mui ‘o pehē, “Na‘á ku … fakahā kiate ia kuó u ‘ilo ‘a e Siasi ‘o Kalaisi na‘á ne fakamatala‘i mai kiate aú. Na‘á ku fakahā ki ai hono fokotu‘utu‘ú pea mo hono ma‘u ‘o e Tohi ‘a Molomoná; pea ko e Siasí ‘oku ‘i ai hano kau palōfita, kau ‘aposetolo, pea ‘i ai kotoa mo e ngaahi me‘afoakí mo e ngaahi tāpuakí, pea ‘oku hāsino ‘a e ngaahi fua mo‘oni ‘o e pule‘angá mo e Siasi ‘o Kalaisí ‘i he Kāingalotú, ‘o hangē ko hono fakahā ki ai ‘e he ‘Eikí ‘i he me‘a hā maí. Na‘á ne ma‘u ‘eku tohí, ‘o toutou lau tu‘o lahi ia, mo ne tokanga‘i fakalelei ia ‘o hangē ko ‘ene tokanga‘i fakalelei ‘a e fua‘i ‘akau ‘i he‘ene mata me‘a hā maí; ka na‘e fu‘u motu‘a, pea ‘ikai fuoloa kuo si‘i pekia. Na‘e ‘ikai ke mo‘ui fuoloa ke sio ki ha taha ‘o e kau faifekaú ke ne fakahoko ange ‘a e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí ki ai.

“Ko e ‘uluaki faingamālie pē na‘á ku ma‘u ‘i he hili hono fakahā mai ‘a e tokāteline ‘o e papitaiso ma‘á e kau pekiá, na‘á ku ‘alu peá u papitaiso ‘o fakafofonga‘i ia.¹

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku ta‘engata mo ta‘efa‘aliliua e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.

Kuo mafao mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí tā tu‘o lahi ‘i ha ngaahi kuonga fakakosipeli kehekehe ke fokotu‘u Hono pule‘angá ‘i he funga ‘o māmaní; Kuó Ne ‘osi fokotu‘u hake ha kau tangata—ko ha ngaahi laumālie faka‘ei‘eiki—kuo nau omi ‘o fakakofu‘i ‘aki ‘a e kakanó ‘i ha ngaahi vaha‘a taimi mo e ngaahi kuonga kehekehe. Na‘á Ne ue‘i ‘a e kau tangata ko iá; ‘oange ha ngaahi fakahā; fakafonu ‘aki kinautolu ha ngaahi ue‘i fakalaumālie, ‘aki ha maama, mo e mo‘oni, pea mo e ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.²

Kapau te ke fetaulaki mo e tamai ko ‘Ātamá, mo Seti, Mōsese, ‘Ēlone, Kalaisi, pe ko e kau ‘aposetoló, te nau ako‘i kotoa ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni tatau mo ia kuo ako‘i kiate kitautolú; he ‘ikai teitei kehe ‘enau akonakí ‘aki ha kihi‘i momo‘i me‘a ‘e taha. Ko e ongoongoleleí ni ‘oku ta‘e ngata pea ko hono natulá ‘oku ta‘e fa‘aliliua.³

Na‘e ‘ikai pē ha toe ongoongolelei ia ka na‘e taha pē, pea he ‘ikai ai pē ha toe ongoongolelei kehe ka ko ia pē kuo ‘omi ki he fānau ‘a e tangatá, pea kuo te‘eki ai pea he ‘ikai ai pē ke liliu ia ‘i he mo‘uí ni pe ‘itāniti. Kuo tatau ai pē ia ‘i he ngaahi kuonga kotoa pē ‘o e māmaní; ‘oku tatau ai pē ‘a hono ngaahi ouaú. Ko kinautolu ‘oku tui ki he ongoongoleleí na‘a nau tui kia Sīsū ki mu‘a peá Ne toki hā‘ele mai ‘i he kakanó, pea na‘e malanga‘i ‘a e fakatomala mei he angahalá ki mu‘a ‘i Hono kuongá pea pehē ai pē talu mei ai; na‘a nau fakahoko foki mo e papitaiso ki he fakamolemole ‘o e ngaahi angahalá pea mo e hilifaki ‘o e nimá ki he me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea na‘a nau ma‘u mo e houalotu ‘o e siasí fakataha mo ha kau tangata tataki fakalaumālie ai. … Ko e ngaahi me‘á ni ‘oku fie ma‘u ia ‘i he kuonga kotoa pē ‘o e māmaní.⁴

Ko e taimi kotoa pē ‘oku ‘i he māmaní ai ha Siasi ‘o e ‘Eikí, pea ma‘u ‘e he Siasi ko iá ‘a e Ongoongolelei ‘o Kalaisí mo nau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ko e ngaahi me‘afoaki kotoa pē na‘e ‘i he Siasi ‘o e ‘Otuá, ‘oku ma‘u ia ‘e he Siasi ko iá.⁵

Na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū Kalaisi Hono Siasí he lolotonga ‘Ene ngāue ‘i māmaní, ka na‘e hē ‘a e kakaí ‘i he hili si‘i pē ‘o ‘Ene pekiá mo ‘Ene Toetu‘ú.

Ne ‘omi ‘e Sīsū … ‘a e Ongoongoleleí ki he kakai Siú mo fokotu ‘u Hono pule‘angá ‘iate kinautolu fakataha mo hono ngaahi me‘afoakí, ngaahi ‘alo‘ofá mo hono ngaahi mālohí: pea na‘e fakamo ‘ui ‘a e kakai mahakí; kapusi mo e ngaahi laumālie ‘ulí; hāsino mo e ngaahi me‘afoakí ‘iate kinautolu. Ka na‘e fakasītua‘i ia ‘e he kakai Siú, pea a‘u ‘o nau fakapoongi Ia. … Na‘e ‘ikai ke nau tali Ia; pea ‘i he‘ene peheé, fakatatau mo e fekaú, na‘e ‘ave ai ‘a e Ongoongoleleí ni ki he kakai Senitailé.⁶

Ko e taimi ne ‘oatu ai ‘a e pule‘angá ki he kakai Senitailé, na‘e ‘oatu fakataha ia mo ha kau ‘aposetolo, kau palōfita, fakataha mo e ngaahi mālohi fai fakamo‘ui mo e ngaahi fakahā hangatonu mei he ‘Otuá, pea fakataha mo e ngaahi me‘afoaki mo e ngaahi ‘alo‘ofa na‘e tui ki ai ‘a e kakai Siú, mo ia ne nau ma‘u ‘i he‘enau kei faitotonú: ka ‘i hono ‘oatu ki he kakai Senitailé na‘e haohaoa ia ‘i hono fa‘ungá, ka ‘i he fakalau atu ‘o e taimí ne nau liliu ‘a e ngaahi ouau ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o hinga ki he ngaahi sīpinga tatau ‘o e ta‘e tuí, pea kuo lauisenituli ‘enau pehē ‘o ‘ikai ke ‘iate kinautolu ‘a e founga totonu ‘o e lang. … ‘I he fakalau atu ‘o e taimí, ne to‘o atu ‘a e ngaahi me‘afoakí, ngaahi ‘alo‘ofá, pea mo e ngaahi mālohi ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea na‘e meimei fakapoongi kotoa e kau tangata na‘a nau fakalele ‘a e siasi ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga mu‘á; na‘e tāmate‘i kinautolu koe‘uhí he na‘a nau feinga ke pukepuke hono tu‘unga haohaoá, mo feinga ‘aki honau iví kotoa ke fokotu‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ne ‘osi fakahā ‘e he ‘Otuá.⁷

Ne ‘osi atu ha ngaahi senituli lahi. Fanau‘i mai ha laui miliona ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o nau mo‘ui ‘i māmani, mālōlō, pea nau hoko atu ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, ka na‘e hala ‘atā ha fo‘i toko taha ‘iate kinautolu, ‘o fakatatau mo e ‘ilo ‘oku tau ma‘ú, na‘e ‘i ai hano mālohi ke ‘alu atu ‘i he lotolotonga ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e Ongoongolelei ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí. Na‘e laui miliona ha kau tangata tui ta‘e toe veiveiua, na‘a nau ngāue ‘o fakatatau mo e lelei taha ‘o e ‘ilo ne nau ma‘ú. …, na‘a nau tu‘u mai ‘i honau kuongá ‘o malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ‘o fakatatau mo e maama ne nau ma‘ú. Ka na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e mālohi ke fakahoko ha ouau ‘e taha ‘oku ‘i ai hano fa‘ahinga mālohi hili ‘a e maté. Na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní.⁸

Na‘e meimei ke mole kotoa mei māmani ‘a e ‘ilo ‘o e mo‘oní, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oni ko ia ‘oku lilingi ke ne taki ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he hala ‘o e mo‘on. … Ka ‘i he lahi ‘a e ngaahi to‘u tangata ne tupu hake ‘o fokotu‘u ha ngaahi founga mo ha ngaahi fa‘ungá, ‘o nau tala kotoa ‘oku fakatatau ia mo e palani ‘o e fakamo ‘uí, ka na‘a nau tu‘u fehangahangaí, pea a‘u ‘o nau fokotu‘u ha ngaahi siasi lahi ‘oku nau faikehekehe kotoa ‘i he ngaahi me‘a fakatokāteliné, ‘oku mahino ai na‘e ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a na‘e fehālaaki.⁹

Hili ha ngaahi senituli ‘o e hē mei he mo‘oní, ne fakafoki mai ‘e he ‘Eikí ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Kuo mafola atu ‘a e ongoongoleleí ‘i hotau kuongá ‘i hono nāunaú, mālohí, foungá, pea mo hono maama totonú, ‘o hangē ko ia ne hoko ma‘u pē ‘i he taimi na‘e ‘i māmani ai ha kakai ‘o e ‘Otuá na‘á Ne ‘afio‘í. Ko e fa‘unga mo e ongoongolelei tatau pē ko ia ne pekia ai ‘a Kalaisí, pea lilingi ai mo e toto ‘o e kau ‘aposetoló ke fakamo‘oni‘í, kuo ‘osi toe fokotu‘u ia ‘i he to‘u tangatá ni. Na‘e anga fēfē ‘ene hokó? ‘I he ngāue mai ‘a e kau ‘āngelo mā‘oni‘oni mei he ‘Otuá, mei he langí, ‘a ia ne nau [fealēlea‘aki] mo e tangatá, ‘o fakahā kiate ia ‘a e pulonga kuó ne ‘ufi‘ufi ‘a e māmaní, pea mo fakahā kiate ia ‘a e fakapo‘uli lōlō kuó ne fakapūlou‘i ‘a e ngaahi pule‘angá, ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke hoko ‘i he to‘u tangata ko ‘ení, pea mo fakahokohoko vave mai ‘o a‘u ki he hā‘ele mai ‘a e Mīsaiá [vakai, Hisitōlia—Siosefa Sāmita 2:30–49]. Na‘e ako‘i ‘e he ‘āngeló kia Siosefa Sāmita ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘oku fie ma‘u ki he fakamo‘ui ‘o e māmaní; pea na‘e ‘oange ‘e he ‘Eikí ki ai ha ngaahi fekau, mo fakama‘u kiate ia ‘a e lakanga taula‘eikí, mo ‘oange ki ai ‘a e mālohi ke fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Eikí. Na‘á ne fakahā ange ‘oku ‘ikai ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e ongoongoleleí, pea ‘oku te‘eki ai ha fa‘unga mo‘oni ia ‘o Hono pule‘angá ‘i māmani kuo tafoki ‘a e kakaí mei He‘ene founga totonú, liliu ‘a e ngaahi ouaú mo maumau‘i ‘a e fuakava ta‘engatá, pea nau pusiaki‘i mai ‘a e ngaahi loi mo e ngaahi me‘a ta‘e ‘aongá. Na‘á Ne fakahā ange kuo hokosia ‘a e kuonga ke fakatoka ai ‘a e fakava‘e ki hono fokotu‘u faka‘osi ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he lotolotonga ‘o e tangatá ko e teuteu ki he ngata‘anga ‘o māmaní.¹⁰

Ko e hā e me‘a na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita hili ‘ene ma‘u ‘a e lakanga taula‘eikí mo hono ngaahi ouaú? Te u tala atu ‘a e me‘a na‘á ne faí. Na‘á ne fai ‘a e me‘a na‘e ‘ikai ke lava ‘o fai ‘e he kau taki fakaKalisitiane kotoa ‘o e senituli ‘e hongofulu mā fitu mo e to‘u tangata ‘e nimangofulu kuo maliu atú, fakataha mo māmani kotoa—neongo ko ha tamasi‘i na‘e [‘ikai poto], ka na‘á ne ‘omi ki māmani ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘i hono tu‘unga kakató, mahino ngofua mo faingofuá, ‘o hangē ko ia ne ako‘i ‘e he Taha na‘á Ne Fokotu‘ú mo ‘Ene kau ‘Aposetoló; na‘á ne fakahoko mai ‘a e siasi ‘o Sīsū Kalaisí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘oku haohaoa hono fa‘ungá, ‘o hangē ko hono fakatātaa‘i ‘e Paula kinautolú—‘aki ‘a e ‘ulu mo e va‘e, uma mo e nima, mo e kupu kotoa pē ‘o e sinó na‘e haohaoa ki mu‘a ‘i he langí mo māmani [vakai, 1 Kolinitō 12:12–28]. ‘Oku anga fēfē ke ne lava, ko ha tamasi‘i [ta‘e poto], ‘o fakahoko ‘a e me‘a ne ‘ikai lava ‘e he kau poto ‘o e maama Kalisitiané ‘i ha senituli ‘e hongofulu mā fitu ‘o fakahokó? Koe‘uhí na‘e ue‘i ia ‘e he mālohi ‘o e ‘Otuá, na‘e fakahinohino‘i ia ‘e ha kau tangata na‘a nau malanga‘i ‘a e ongoongolelei tatau ‘i he taimi na‘a nau kei mo‘ui aí, pea ‘i he‘ene fai ‘ení, na‘á ne fakahoko ai ‘a e kikite ne fai ‘e he Tamai ko ‘ētamá, ‘īnoke, Mōsese, ‘Ilaiasi, ‘īsaia, Selemaia pea mo Sīsū mo ‘ene kau ‘Aposetoló kotoa.

Na‘e pehē ‘e Paula— “ ‘Oku ‘ikai te u mā ‘i he ongoongolelei ‘o Kalaisí, he ko e mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘ui kiate kinautolu kotoa pē ‘oku tuí” [Vakai, Loma 1:16.] Ko ia, ‘ofa ke pehē ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí— “ ‘Oku ‘ikai ke mau mā ‘i he ongoongolelei ‘o Kalaisí.” ‘Oku ‘ikai ke u mā au ke u pehē ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otuá; ‘oku ‘ikai ke u mā au ke u fakamo ‘oni‘i na‘e uiui‘i ia ‘e he ‘Otuá, mo ne fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e siasí mo e pule‘angá ni ‘i māmani, he ‘oku mo‘oni ‘eni, pea ka ‘i ai ha tangata pe fefine ‘oku ue‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘e lava ke ne mamata mo mahino ki ai ‘a e ngaahi me‘á ni.

… Na‘e mo‘ui ‘o a‘u ‘o ne ma‘u ‘a e ngaahi kī, ouau mo e fono kotoa pē kuo foaki ki ha tangata ‘i māmani, mei he Tamai ko ‘ētamá ‘o fāi mai, ‘o a‘u ki he kuonga fakakosipelí ni. Na‘á ne ma‘u ‘a e ngaahi mālohí mo e ngaahi kií ‘i he nima ‘o Mōsesé ki hono tānaki ‘o e fale ‘o ‘Isilelí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí; na‘á ne ma‘u ‘i he nima ‘o [‘Ilaisiaá] ‘a e ngaahi kī ‘o e fakama‘u ‘o e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú pea mo e loto ‘o e fānaú ki he ngaahi tamaí; na‘á ne ma‘u ‘i he nima ‘o Pitá, Sēmisi, pea mo Sioné ‘a e tu‘unga fakae ‘aposetoló, pea mo e me‘a kotoa pē ‘oku fekau‘aki mo iá; na‘á ne ma‘u ‘i he nima ‘o Molonaí ‘a e ngaahi kī mo e mālohi na‘e fie ma‘u mei he va‘a ‘o Siosefá ‘i he nima ‘o ‘Ifalemí; na‘á ne ma‘u ‘i he nima ‘o Sione Papitaisó ‘a e lakanga taula‘eiki faka-‘Ēloné, fakataha mo hono ngaahi kií mo hono ngaahi mālohí kotoa; pea mo e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi kehe kotoa pē ‘oku ‘o e kuonga fakakosipelí ni, pea ‘oku ‘ikai te u mā ke pehē ko e palōfita ia ‘a e ‘Otuá.¹¹

Na‘e ‘ikai ke mo‘ui ‘a Siosefa Sāmita ‘i ha ta‘u ‘e meimei tahaafe ‘o hangē ko ‘ētamá, ka na‘e mo‘ui ia ‘i ha meimei ta‘u pē ‘e tolungofulu mā valu. Na‘á ne ‘omi ‘a e lekooti ‘o e va‘a ‘o Siosefá ‘i he nima ‘o ‘Ifalemí—ko e hisitōlia ‘o e kakai na‘a nau nofo‘i ‘a e konitinēniti ko ‘ení ‘i he kuonga mu‘á. ‘I he mālohi ‘o e ‘Otuá na‘á ne liliu ai e Tohi ‘a Molomoná, pea kuo ‘osi pulusi ia ‘i ha ngaahi lea fakafonua kehekehe. Makehe mei hení, na‘á ne fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimuí Ni ‘i he fakava ‘e ‘o e kau ‘aposetoló mo e kau palōfitá, pea ko Sīsū Kalaisi ‘a e fungani maka tulikí [vakai, ‘Efesō 2:20]. Kuo fakanofo ‘a e kakai tangatá ki he Lakanga Taula‘eikí mo fekau‘i atu, mei he ngaahi ngāue ma‘u‘anga mo‘ui kehekehe ‘o e mo‘uí, ke nau ‘oatu ‘a e Ongoongoleleí ki māmani. Ne fakahā ‘e he ‘Otuá kia Siosefa Sāmita na‘e uiui‘i ia ke ne ‘auhani faka‘osi ‘a e ngoue vainé, ko hono fai faka‘osi ki mu‘a pea hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá [vakai, T&F 24:19]. Talu mei ai, kuo lauiafe ha kau Kaumātu‘a ‘o ‘Isileli kuo fekau‘i atu ki māmani ke nau malanga‘i ‘a e Ongoongolele. … Tuku ke lau ‘e ha taha pē ‘a e ngaahi fakahā ‘i he Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘a ia na‘e fakafou mai ‘iate ia he lolotonga ‘o e ki‘i vaha‘a taimi nounou na‘e ‘i he kakanó aí. Ko e taha ia ‘o e ngaahi lekooti ma‘ongo‘onga taha kuo faifaiangé pea ‘omi ‘e ha tangata ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku ‘ikai ko ia pē, ka na‘á ne fokotu‘u foki mo e ‘enitaumení mo fakahoko mo ha ngaahi ngāue lalahi kehe. Ko hai na‘á ne ‘amanaki, te ne lava ‘i he ki‘i vaha‘a taimi nounou na‘e mo‘ui ai ‘i he kakanó, ‘o fai ha me‘a lahi ange ‘o hangē ko ia na‘á ne fakahokó? Na‘á ku ma‘u hoku ‘enitaumení ‘i hono nimá. Ko ia na‘á ne ‘omi ‘a e ngaahi ouau kotoa ko ‘eni kuo foaki atu ki he Kāingalotu ‘o e Siasí. Ko hono mo‘oní, ko e me‘a mana mo fakaofo ‘a ‘ene fakahoko ‘a e me‘a lahi pehē ‘o hangē ko ia na‘á ne fakahokó.¹²

Kuo tau ma‘u ‘eni ‘a e faingamālie ke ‘a‘eva ‘i he maama ‘o e ongoongolelei kuo fakafoki maí.

‘Oku ou lau kuo tāpuaki‘i ‘e he ‘Eikí ha kakai kuó ne fakahā kiate kinautolu ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, kuó ne ‘oange ki ai ‘a e lakanga taula‘eiki mā‘oni‘oní mo e mafai ke ngāue ‘i he ngaahi ouaú ‘i Hono falé. … Te u pehē ko hotau tu‘unga ‘eni ‘i he ‘aho ní; ‘oku tau ma‘u ‘a e faingamālie ke ‘a‘eva ‘i he māmá, ‘oku tau ma‘u ‘a e faingamālie ke mahino mo ‘ilo ‘a e mo‘oní, ke ‘ilo ‘a e founga ke fakahaofi ai mo hākeaki‘i kitautolu ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá. ‘Oku tau ‘i ha tu‘unga ke ‘ilo ‘Ene fakakaukaú mo Hono finangaló, ‘o fakafou ‘i He‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá. Kuo ‘omi ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ha kau faiako mo ha kau tangata ‘oku tataki fakalaumālie, ha kau tangata ‘oku ue‘i ‘e he Laumālié mo e mālohi ‘o e ‘Otuá; kuo fakakofu‘i ‘aki ‘a e mo‘oní mo fakakoloa‘i kinautolu ‘aki ‘a e poto ke ako‘i kitautolu he kuonga kotoa pē ‘i he hala ‘oku totonu ke tau fononga aí. Ko ha tāpuaki ma‘ongo‘onga ‘eni.¹³

‘I he‘eku fakakaukau … ki he tūkunga ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, mo fakakaukau ki he faikehekehe hotau tūkungá mo e toenga ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘oku ou ongo‘i ‘oku totonu ke tau fakahounga ‘i hotau Fai-Fakakoloa ma‘ongo‘ongá. ‘Oku lauimiliona ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘oku nau ualolo ‘i ha ngaahi fale kehekehe, ‘i ha ngaahi fale lotu fakakuonga mu‘a, ‘i ha ngaahi fale fakasiasi mo ha ngaahi falelotu, ko e taumu‘a pē ke hū ki he ‘Otuá, ka ‘oku ‘i ai ‘a pē ha taha ‘o e ngaahi ha‘ofanga lahi ko iá ‘oku fakatahataha mai mo ha mahino ki he mo‘oní, tuku kehe pē kapau ‘oku ‘i ai ha Kaumātu‘a ‘o e Siasí kuo uiui‘i ke ne malanga ki he kakai ‘o māmaní? ‘I he‘enau fakatahataha maí, ‘oku mahino tatau nai kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, mahino tatau nai ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí pea tatau ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘i ha founga ‘e lava ke nau taha aí?

Ko ‘eni, he ‘ikai ke lava ‘a e ‘Otuá ia ‘o ‘ai ha kakai ke taha ka ‘oku kehekehe pehē fau ‘enau tuí, mo fele e ngaahi tokāteliné, ‘o nau mātu‘aki tu‘u fehangahangai ‘o hangē ko ia ‘oku ‘i māmaní, ka ko ha kakai monū‘ia kitautolu; kuo tau ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fengāue‘akí mo e uouangatahá, pea ‘i he‘etau fakahoko iá, ‘oku nau ha‘i fakataha kitautolu ‘o ngaohi kitautolu ke tau taha.

Ko e tefito‘i mo‘oni ‘eni ‘oku tāpuekina mo fakatau‘atāina‘i ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku fakatau‘atāina‘i kitautolu ‘i ha ngaahi me‘a lahi mei he ngaahi palopalema mo e ngaahi puputu‘u ko iá, mei he ngaahi tokāteline halá, mei he fakapo‘ulí, mei he fehālaakí mo e ngaahi talatupu‘a ne pulonga ai ‘etau ngaahi fakakaukaú kae tālunga hono toki fakahā mai ‘o e māmá ki he fānau ‘a e tangatá na‘e ‘i he fakapo‘ulí, he ko e me‘a ‘eni na‘e hoko kiate kitautolú; ki mu‘a pea toki hoko mai ‘a e māmá ne tau taufā holo ‘i he fakapo‘ulí, ‘i ha ngaahi me‘a lahi fau. Neongo te tau ala faitotonu, pea ala faka‘ai ‘ai kitautolu ‘e he ngaahi ongo lelei mo mā‘oni‘oni tahá, ka ne ta‘e ‘oua hono fakahā mai ‘a e ongoongoleleí, ne mei tatau pē ‘a māmani mo ha kui ‘oku taufā holo ki ha holisi [vakai, ‘Īsaia 59:9–11]. Na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha‘atau kau ‘Aposetolo, hala ha kau Palōfita, na‘e ‘ikai ha‘atau kau tangata ne tataki fakalaumālie ke tu‘u ‘o tala mai ‘a e me‘a ke tau fai ke fakahaofi ai kitautolú, pea na‘e pau ai ke tau foua ‘a e ngaahi palopalema, ngaahi mamahi mo e fakapo‘uli kotoa ‘oku mo‘ulaloa ki ai ‘a e fānau ‘a e tangatá he lolotonga ‘enau kei mo‘ui mo‘ulaloa ki he ngaahi tokāteline halá, ngaahi tukufakaholo halá, mo e kau akonaki loí. …

Kuo fakatau‘atāina‘i kitautolu mei he ngaahi me‘a ko ‘ení, kuo to‘o atu ‘a e kakapu ‘o e fakapo‘ulí meiate kitautolu, pea kuo kamata ke ulo ‘a e maama ‘o e mo‘oni ta‘engatá ‘i hotau ‘atamaí. …

‘Oku ou lau ‘eni ko e taha ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he fānau ‘a e tangatá, ke fakamahino kiate kinautolu ‘a e mo‘oni totonú. …

Ko hai ha tangata pe fefine ne mahino ki ai ha me‘a fekau‘aki mo e ‘Otuá pe fekau‘aki mo ‘itāniti ka ne ta‘e ‘oua hono fakahā ‘e Siosefa Sāmita ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí? Na‘á ku lava ‘o lau ‘i he Tohi Tapú ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau tui ki aí mo ma‘u he taimi ní, ka ne ‘ākilotoa au ‘e he ngaahi tukufakaholo ‘o e māmaní pea ‘ikai mahino ai kiate au.

‘Oku ‘ako‘i ‘eni kitautolu, mei he taimi ki he taimi, ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni mahinongofua ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí—‘a e founga ke tau mo‘ui ai kae hōifua mai ‘a ‘etau Tamai Fakahēvaní. ‘Oku ‘ikai ‘a pē ko ha tāpuaki ‘eni ‘oku mahulu hake ‘i ha toe fa‘ahinga tāpuaki pē? Kapau ‘e mahino ki he kakaí ni honau ngaahi tāpuakí, ‘oku ‘ikai fie ma‘u ia ke ‘i ai ha taimi ke nau mamahi ai. Kapau ‘e ala mahino ki he kakaí ni ‘a e tu‘unga ‘oku nau ‘i aí pea mo ‘enau fetu‘utaki totonu mo e ‘Otuá te nau ongo‘i fiemālie mo‘oni, pea te nau fakatokanga‘i ‘oku anga‘ofa ‘a ‘etau Tamai Fakalangí kiate kitautolu pea kuó ne ‘osi foaki mai ha ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga mo nāunau‘ia kiate kitautolu.¹⁴

‘Oku ou fakafeta‘i ki he ‘Otuá ‘i he‘eku mo‘ui he ‘aho mo e kuonga ko ‘eni ‘o e māmaní, kuo lava ai hoku telingá ke fanongo ki he ongo ‘o e kakato ‘o e ongoongolelei ‘o Kalaisí.¹⁵

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako mo teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni kehe, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e talanoa he peesi 1–3. Ko e hā ‘a e me‘a na‘e ‘ikai ke ma‘u ‘i he mo‘ui ‘a Lōpeti Meisoní? Ko e hā ‘oku ako‘i ‘e he fakamatalá ni ‘o fekau‘aki mo e Hē Faka‘aufuli mei he Mo‘oní pea mo hono Toe Fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí?
Ako ‘a e peesi 3–5, pea kumi ‘a e ngaahi ‘ulungāanga ‘o e Siasi mo‘oni ‘o e ‘Eikí. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke fokotu‘u ma‘u pē ‘a e Siasí ‘i he sīpinga tataú?
Fakatatau mo Palesiteni Utalafi, ko e hā ne tupu ai ‘a e Hē Faka‘aufuli mei he Mo‘oní? Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘o e Hē Faka‘aufuli ko ‘eni mei he Mo‘oní? (Vakai, peesi 4–5.) ‘Oku anga fēfē ‘ene hāsino ‘a e ngaahi ola ko ‘ení he ‘ahó ni?
Toe vakai ki he peesi 5–8, kumi ha ni‘ihi ‘o e ngaahi lavame‘a ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i hono Fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí. Ko e hā ha founga kuo tokoni ai e ngaahi lavame‘a ko ‘ení ki ho‘o mo‘uí?
Lau ‘a e kupu‘i lea ‘oku kamata ‘i he palakalafi hono 2 ‘o e peesi 8. Te tau fakahā fēfē ‘oku ‘ikai ke tau maa‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí?
Fakatokanga‘i ange ‘a e ongo fo‘i lea ko e fakapo‘ulí mo e māmá ‘i he peesi 9–11. Ko e hā ‘okú ke ako mei hono faka‘aonga‘i ‘e Palesiteni Utalafi ‘o e ongo fo‘i leá ni? Ko e hā ‘oku mole mei ho‘o mo‘uí kapau na‘e ‘ikai ke ke pikitai ki he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: ‘īsaia 29:10–14; ‘ēmosi 8:11–12; Molomona 1:13–14; T&F 128:19–21

Joseph Smith’s First Vision — Kamata mei he ‘Uluaki Mata-Me‘a Hā Mai ‘a Siosefa Sāmitá, “mo e ‘alu atu ‘a e ongoongoleleí ‘i hotau kuongá ‘i hono nāunaú, mālohí, foungá, pea mo e maama totonú.”

Christ and the apostles — “Na‘e ‘omi ‘e Sīsū Kalaisi … ‘a e Ongoongoleleí ki he kakai Siú mo fokotu‘u Hono pule‘angá ‘iate kinautolu.”

Prophet Joseph Smith receiving the apostleship — Na‘e ma‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he “nima ‘o Pita, Sēmisi, mo Sioné ‘a e tu‘unga fakae‘aposetoló, mo e me‘a kotoa pē fekau‘aki mo iá.”