Vahe 12

Ngaahi Koloa Mahu‘inga ‘i he Folofolá

‘I he taimi ‘oku tau fakatotolo ai he folofolá ‘i he Laumālie tatau pē ko ia na‘e foaki mai ‘aki kinautolú, ‘oku tau ma‘u ai ha mahino lahi ange ki he finangalo ‘o e ‘Otuá.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

“I he ‘aho 1 ‘o Mā‘asi 1845, ne ma‘u ai ‘e ‘Eletā Uilifooti Utalafi, ‘i he‘ene lolotonga hoko ko e ma‘u mafai pule ‘i he ‘Otu Motu Pilitāniá, ha tohi mei hano kaume‘a ‘i he ‘Iunaiteti Siteití. Na‘e ‘i he tohi ko ‘ení ha tatau ‘o ha tohi ‘e taha, ‘a ia ne fokotu‘u ai ‘e ha tangata ha palani ke paaki ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ‘i ‘Ingilani pea mo ne ma‘u ai ‘a e totonu ki he ma‘u mafai pulusí ai. Ne mei hanga ‘e he ngāue ‘a e tangatá ni ‘o ta‘ofi ‘a e Siasí mei hono pulusi ‘o e tohí ‘i ‘Ingilaní. Ne tohi ai ‘e ‘Eletā Utalafi ‘i he‘ene tohinoá: “Ko ha me‘a ta‘e ufi mo‘oni ‘eni, ki ha taha pe kakai kuo hē, ke nau feinga ke paaki e ngāue ‘a e Siasí mo kaiha‘a mei ai. Te u pehē, ko e ‘alo‘ofa pē ‘a e ‘Otuá ne tuku ai ki hoku nimá ha ‘ilo ki he me‘á ni. Na‘á ku fakamoleki ‘a e ‘ahó kotoa ‘i hono vakavakai‘i ‘a e laó ke u ‘ilo pe ko e hā te u lava ‘o ‘ilo fekau‘aki mo hanoma‘u ‘o e ma‘u-mafai pulusí.”¹ Na‘á ne totongi‘i ai ha taha faipulusi ke ne taipe‘i mo paaki ha tatau ‘e 3,000 ‘o e tohí.² Pea ‘i he hili ‘ene ma‘u ‘a e mahino ki he ngaahi lao ma‘u mafai pulusi ‘o Pilitāniá, na‘á ne laiseni leva ‘a e ma‘u mafai pulusí ‘i hono hingoá he ‘aho 7 ‘o Sune 1845, “ko e hili pē ia ha houa ‘e fāngofulu mā valu mei hono ma‘u ‘o e ngaahi peesi fakamuimuitahá mei he kau faipākí.”³ Na‘á ne fakahaofi ai e totonu fakalao ‘a e Siasí ki hono paaki ‘o e tohí ‘i ‘Ingilaní.

Na‘e ‘ikai ko e fuofua taimi ‘eni ke feinga ai ‘a Uilifooti Utalafi ke foki ‘a e ngaahi folofolá ki he nima ‘o e Kāingalotú. Ki mu‘a pea toki paaki ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, na‘á ne hiki nima pē ha konga lahi ‘o e ngaahi fakahaá ‘o ‘alu mo ia ‘i he‘ene ngāue fakafaifekaú. Lolotonga ‘ene ‘uluaki ngāue fakafaifekau ki ‘Ingilaní, mei Sānuali ‘o e 1840 ki ‘Epeleli 1841, na‘á ne ngāue ai mo Palesiteni Pilikihami ‘Iongi mo ha ni‘ihi kehe ke pulusi e ‘uluaki tatau ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ‘i tu‘a mei he ‘Iunaiteti Siteití. Na‘á ne tokoni ki mui ange ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i Nāvū ‘i ‘Ilinoisí, ke fokotu ‘utu‘u e makasini ‘a e Siasí ne ui ko e Times and Seasons. ‘I he vaha‘a ‘o e ‘aho 1 ‘o Mā‘asi 1842, mo e ‘aho 16 ‘o Sānuali 1843, ne hā ‘a e ngaahi fakamatala ko ‘ení ‘i he Times and Seasons, ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ia ki mu‘a pea toki paaki kinautolu ‘i he Mata‘i Tofe Mahu‘ingá: tohi ‘a ‘Ēpalahamé; Hisitōlia—Siosefa Sāmitá; tohi na‘e fai ‘e Ueniuefí, ‘a ē ‘oku ‘asi ai ‘a e Ngaahi Tefito ‘o e Tuí; pea mo ha konga ‘o e tohi ‘a Mōsesé.

Hili ‘ene tokoni‘i ‘a e Kāingalotú ke nau ma‘u ‘a e ngaahi folofolá, ne na‘ina‘i ange leva ‘a Palesiteni Utalafi ke nau “fakahū ia ki honau lotó.”⁴ Na‘á ne pehē: “ ‘Oku totonu ke tau mo‘ui‘aki ‘etau tui fakalotú. ‘Oku totonu ke tau mo‘ui‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau malanga ‘í. ‘Oku totonu ke tau fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi folofola ‘o e mo‘uí. ‘Oku totonu ke tau fakatotolo ‘i he ngaahi lekooti ‘o e mo‘oni fakalangí. ‘Oku totonu ke tau feinga ke mahino ‘a e ‘aho mo e kuonga ‘oku tau mo‘ui aí. Ko e anga ‘eni ‘eku vakai ki hotau tu‘unga he ‘aho ní. ‘Oku ‘ikai ke u lau ‘a e ngaahi fakahā kuo lekooti ‘i he ‘ū tohi ko ‘ení, ‘i he‘ene fekau‘aki mo e kounga fakakosipeli ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘o pehē ko ha me‘a ‘e ta‘e fakahoko.”⁵

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

Kuo pau ke tau ako e ngaahi mo‘oni ‘i he folofolá, tukuloto‘i kinautolu, pea mo fakahoko kinautolu ‘i he‘etau mo‘uí.

Lau e Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea mo e ngaahi lekooti kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí kiate kitautolú, pea fakamahu‘inga‘i e ngaahi fakahaá ni mo vakai‘i pe ko e hā ‘a e ngaahi me‘a kuo tala‘ofa mai ‘e he ‘Eikí kiate kitautolú. ‘Oku tau toki tokonaki ai ha koloa ‘oku mahu‘inga kiate kitautolu.⁶

Ko hotau fatongia … ‘i he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘o e Siasí ke tau fakakaukau loto, ke tau fakamanamanatu, ke tau lau e folofola ‘a e ‘Otuá, pea mo feinga ke mahino kiate kitautolu ‘a hotau tūkungá, hotau tu‘ungá, pea mo hotau fatongia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí.⁷

‘Oku mama‘o ‘a māmani mei he ‘Eikí. Na‘a mo kitautolu ‘oku tau fu‘u mama‘o mei he ‘Eikí ‘i hotau tu‘unga ko Hono kakaí. ‘Oku totonu ke tau ‘unu ke ofi ki he ‘Eikí, mo ngāue ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, koe‘uhí ka tau ka lau e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá, ke tau lava ‘o lau kinautolu ‘i he Laumālie tatau na‘e foaki mai ai kinautolú. Pea ‘e toki mahino leva kiate kitautolu honau [‘uhingá] ‘i he taimi ne foaki ai ki he fānau ‘a e tangatá. ⁸

‘Oku ‘alu holo ‘a e tēvoló he fonuá, pea te ne faka‘auha ‘a e taha kotoa pē te ne lavá. Fekumi ‘i he folofola kuo ‘omi fakahangatonu kiate kitautolú, pea pehē ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘i he Tohi Tapú, mo feinga ke mahino ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá, ‘a ia te tau lava ‘o fakahoko pē ‘aki ha‘atau lau kinautolu ‘i he maama ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘oku ‘iate kitautolú, mo tau teuteu ai ki he me‘a ‘e hoko mai ‘i he mo‘uí.⁹

‘Oku mo‘oni e ngaahi me‘á ni [‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ako‘i ‘i he folofolá]. ‘Oku totonu ke tau ako kinautolu; tukuloto‘i kinautolu, pea faka‘aonga‘i kinautolu ‘i he‘etau mo‘uí.¹⁰

Kuo tuku ‘e he kau Palōfitá, kau ‘Aposetoló mo e kau Pēteliaké ‘enau ngaahi tohi fakalaumālié ‘i ha ngaahi lekooti ke tau faka‘aonga‘i mo ‘aonga kiate kitautolu, pea ‘e ‘ekea meiate kitautolu ‘a e anga ‘o ‘etau faka‘aonga‘i ‘etau tau‘atāina ke filí ‘i hono faka‘aonga ‘i ‘o e Folofola ‘a e ‘Otuá kuo tuku kiate kitautolú.¹¹

‘Oku kau fakataha ‘a e Tohi Tapú mo e Tohi ‘a Molomoná ki hono malanga‘i e kakato ‘o e ongoongoleleí.

‘Oku ‘ikai ke u mā au ke tala ko ha taha au ‘oku tui pau ki hono fakahoko mo‘oni ‘o e ngaahi me‘a ‘i he Tohi Tapú, pea pehē ki he fetu‘utaki kotoa pē ‘a e ‘Otuá ki he tangatá. … ‘Oku ou tui na‘e tohi mo lea ‘a e kau tangata mā‘oni‘oni ‘o e kuo hilí ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní, pea na‘a nau mo‘oni ‘i he me‘a ne nau lea ‘akí mo lea‘aki ‘a e me‘a ‘oku mo‘oní, pea na‘e lea mo‘oni ‘a e ‘Aposetolo ko Paulá ‘i he‘ene pehē, “ ‘Oku ‘ikai ha kikite ‘i he Tohi Tapú ‘oku tupu meiate ia pē ‘a hono ‘uhingá” [ 2 Pita 1:20.]¹²

‘Oku ou fakamo‘oni na‘e fokotu‘u hake ‘a Siosefa Sāmita ‘e he ‘Otua Māfimafí ko ha Palōfita ‘i he kuonga faka‘osi ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá; na‘á ne ‘omi ‘a e Tohi ‘a Molomoná mo liliu ia ‘i he me‘afoaki mo e mālohi ‘o e ‘Otuá ke ‘aonga ki māmani he ngaahi ‘aho kimui ní. ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e Tohi ‘a Molomoná pea ko ha lekooti fakalangi ia.¹³

‘Oku tau ma‘u ‘a e Tohi Tapú—ko e va‘akau ‘o Siutá—‘oku ‘i ai ‘a e fono ‘a e ‘Otuá ne fakafou mai ‘ia Mōsese pea mo e kau palōfita mo e kau pēteliake ‘o e kounga mu‘á. Kuo tuku‘au mai ia kiate kitautolu ‘i he ngaahi ta‘u ‘e lauiafe kuo maliu atú. Neongo kuo ha ngaahi tauhi‘anga tohi, hangē ko e laipeli ‘o ‘Alekisanituliá [‘Isipité] …, ka ne fakahaofi ‘a e Tohi Tapú kiate kitautolu, pea kuo pau ai ke tau lau ia. ‘Okú ne ‘omi kiate kitautolu e fono ‘a e ‘Otuá ne ‘oange ki he kakai ‘o e kuonga mu‘á. Ka kuo te‘eki ai ha liliu ‘i he fono ko iá, ‘i he‘ene fekau‘aki mo e ongoongoleleí, talu mei he ‘aho ko iá ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni. ‘Oku ‘omi ‘e he Tohi Tapú—‘e he Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú—‘a e fono ‘e lava ai ‘o hākeaki‘i kitautolu mo tau toe foki hake ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘o nofo fakataha mo Ia ‘o ta‘engata pea ta‘engata. ‘Okú ne ‘omi kiate kitautolu ‘a e hala ‘oku totonu ke tau tulifua ki ai ke kau ‘i he ‘uluaki toetu‘ú, ke tau lava ‘o tu‘u mai kuo fakakofu‘i ‘aki kitautolu ‘a e nāunaú, mo‘ui ta‘e fa‘a maté, pea mo e mo‘ui ta‘engatá. ‘Okú ne toe ‘omi foki kiate kitautolu ‘a e hisitōliá, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he ngaahi me‘a kuo ‘osi hoko ki he kakai Siú, ka mo ia ‘e hoko maí. Pea ‘oku tau ma‘u ‘eni ‘a e Tohi ‘a Molomoná—‘a e va‘akau ‘o Siosefá ‘i he nima ‘o ‘Ifalemí—na‘e tohi ia ‘i he konitinēniti [‘o ‘Ameliká] ‘e ha kau ‘aposetolo mo ha kau palōfita. ‘Oku ‘i ai, fakataha ia mo ha ngaahi me‘a lahi, ‘a e ngaahi akonaki ‘a Sīsū Kalaisi ‘i He‘ene hā, hili ‘Ene toetu‘ú ‘i Hono sino nāunau‘ia ta‘efa‘amaté, ‘o ako‘i ai ‘a e ongoongoleleí. ‘Oku ‘i he ngaahi fakahā ko ‘ení ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ma‘ongo‘onga lahi. ‘Oku nau fakahā mai ‘a e ngaahi me‘a ‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘a e tūkunga ‘o Pāpiloné pea mo e ngaahi tautea ‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ki mu‘a pea toki hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá.¹⁴

Oku pehē ‘e ‘Isikeli ‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘e fakataha‘i ‘a e va‘akau ‘o Siosefá mei he nima ‘o ‘Ifalemí mo e va‘akau ‘o Siutá ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, he ‘ao ‘o e ngaahi pule‘angá, ‘i ha taumu‘a mahu‘inga—ke tānaki ‘a e fale ‘o ‘Isilelí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí [vakai, ‘Isikeli 37:15–28]. ‘E faka‘aonga‘i foki ‘a e ongo lekōtí ni ki hono malanga‘i ‘o e kakato ‘o e ongoongolelei ta‘engatá ki he kakai Siú mo e Senitailé fakatou‘osi; pea te na tu‘u ke fakamāu‘i ‘a e ngaahi to‘u tangata ‘oku mo‘ui ‘i māmaní ‘o ka nau ka tu‘u mai.¹⁵

Ko e Tohi Tapú ‘eni, ko e lekooti ‘o e kakai Siú, ne foaki ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Eikí ‘o fakafou mai ‘ia Mōsese mo e kau pēteliake mo e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á. ‘Oku hangē nai ‘apē ia ko e lau ‘a e kau kākaá mo e kau ta‘e tuí, ‘o pehē ko ha ngāue pē ‘a e tangatá? ‘Ikai, ‘oku ‘ikai malava ia ‘i ha mālohi ‘o ha tangata kuo faifaiangé peá ne mānava‘aki ‘a e mānava ‘o e mo‘uí, ke ne lava ‘o fa‘u ha tohi pehē, ta‘e kau mai ‘a e fakahinohino fakalaumālie ‘a e Fungani Māfimafí. ‘Oku pehē tofu pē mo e Tohi ‘a Molomoná—he ‘ikai lava ‘e he poto ‘o e kau tangata kotoa he lalo langí ke fa‘u mo ‘omi ki māmani ha tohi hangē ko e Tohi ‘a Molomoná. Ko hono ngaahi tefito‘i mo‘oní ‘oku fakalangi—‘oku mei he ‘Otuá ia. He ‘ikai teitei lava ke ha‘u ia mei he ‘atamai ‘o ha taha kākā, pe mei ha ‘atamai ‘o ha taha ‘okú ne fa‘u ha talanoa. Koe‘uhí ko e hā? Koe‘uhí he ko e ngaahi tala‘ofa mo e ngaahi kikite ‘oku ‘i aí ‘oku fakahoko ia ‘i he ‘ao ‘o māmaní kotoa.¹⁶

‘Oku ‘i he Tohi ‘a Molomoná nai ha ongoongolelei ‘oku kehe mei he me‘a ‘oku ‘i he Tohi Tapú? ‘Oku ‘ikai. ‘Okú ne ‘omi ha hisitōlia ‘o ha kakai na‘e nofo ‘i he konitinēniti [‘Ameliká] ‘i he kuonga mu‘á, ‘okú ne tala ‘a e feitu‘u ne nau omi mei aí mo e founga ‘o ‘enau omí, fakamatala‘i e fengāue‘aki ‘a e ‘Otuá mo kinautolú, pea mo hono fokotu‘u ‘o e Siasi ‘o Kalaisí ‘i honau lotolotongá. Na‘e ‘a‘ahi ‘a Sīsū kiate kinautolu ‘i he hili ‘o ‘Ene toetu‘ú. Ko ia na‘á Ne folofola ai, “ ‘Oku ai mo ‘eku fanga sipi kehe, ‘oku ‘ikai ‘i he loto ‘ā ko ‘ení: te u ‘omi ‘a kinautolu foki, pea te nau fanongo ki hoku le‘ó; pea ‘e ai ‘a e loto ‘ā pē taha, mo e tauhi pē taha” [Sione 10:16.] . . ‘Oku ‘i he ongo tohí ni ‘a e ongoongolelei tatau pē. Na‘e ‘ikai ka ko ha ongoongolelei pē ‘e taha, pea he ‘ikai ai pē ke toe ‘i ai ha ongoongolelei kehe ‘e fakahā ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá.¹⁷

Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko ‘etau fakamo‘oni ia ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí.

‘Oku tau ma‘u foki mo e Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘a ia ‘oku mou ma‘u ‘i homou ngaahi falé pea mou lava ‘o laú. Ko e fakalea ‘o e fakahaá ne foaki ia ‘o fakafou ‘i he ngutu ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘e he ‘Ulimí mo e Tumení pea mo ha ngaahi founga kehe pē. ‘Oku ‘i he tohi ko iá ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakahā nāunau‘ia mo faka‘ei‘eiki taha kuo faifaiangé pea foaki ‘e he ‘Otuá ki he tangatá. ‘Okú ne fakahā mai ‘a e me‘a ‘oku tu‘unuku maí, ‘a e me‘a ‘oku hanganaki mai ki he fonuá ni pea mo e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní, pea mo ia ‘oku ‘amanaki hoko ki he kakai ‘o māmaní. Ko e ngaahi me‘á ni ‘oku mahino; ‘oku tuhu‘i fakahangatonu mai,pea ‘oku mālohi he ko e ngaahi fakahā kinautolu ‘a e ‘Otuá, pea kuo pau ke fakahoko kinautolu, ‘o tatau ai pē pe ‘oku tui ki ai ‘a e tangatá pe ‘ikai.18¹⁸

‘Oku ou pukepuke heni ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fakahā ne foaki mai ‘ia Siosefa Sāmita lolotonga ‘ene kei ‘i he kakanó. Lau ‘a e ngaahi fakahā ko iá, mei he kamata‘angá ki he faka‘osí, ‘oku nau kau fakataha mo e ngaahi kounga fakakosipeli kotoa pē ‘o e ‘Otuá kuo hoko he māmaní.¹⁹

Te u lau ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘a ‘etau Fuakavá, ‘oku hā ai ‘a e tu‘utu‘uni molumalu tahá, ‘a e ngaahi fanongonongo faka-‘Otua taha kuo faifaiangé pea fai ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. Te u lave ‘ata‘atā pē ki he “Me‘a hā mai” [‘i he vahe 76], ko ha fakahā ‘okú ne ‘omi ha maama lahi ange, ha mo‘oni mo ha tefito‘i mo‘oni lahi ange ‘i ha toe fakahā pē ‘oku ‘i ha toe tohi kuo tau lau. ‘Okú ne fakamaama ke mahino kiate kitautolu ‘a hotau tu‘unga lolotongá, feitu‘u ne tau omi mei aí, ‘uhinga ‘oku tau ‘i heni aí, pea mo e feitu‘u te tau alu atu ki aí. ‘E lava ‘e ha tangata pē ‘o ‘ilo ‘i he fakahaá ni ‘a hono tufakangá pea mo e tu‘unga ‘e hoko mai ki aí. He ‘oku ‘ilo ‘e he tangata kotoa pē ‘a e fono ‘okú ne tauhí, mo e ngaahi fono ‘oku tauhi heni ‘e he tangatá, ‘e fakafuofua‘i mei ai honau tu‘unga ‘i he hili ‘a e mo‘ui ko ‘ení; ‘e malu‘i kinautolu ‘e he ngaahi fono ko iá mo nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ‘anautolú.²⁰

Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko ha tu‘utu‘uni ia ‘o e ngaahi fakahā ne foaki ‘e he ‘Eikí kia Siosefa Sāmitá. ‘Oku ‘i he tohí ni ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakahā nāunau‘ia taha ‘o fekau‘aki mo e tokāteliné, tefito‘i mo‘oní, founga pule‘í, pule‘anga ‘o e ‘Otuá pea mo e ngaahi tu‘unga nāunaú, pea mo ha ngaahi me‘a lahi kehekehe ‘o a‘u atu ki he ngaahi maama ta‘engatá.²¹

‘Oku ‘i he Mata‘i Tofe Mahu‘ingá ha ngaahi mo‘oni nāunau‘ia ne fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Fakatokanga‘i ange: ‘I he konga lahi e mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí, ne te‘eki hoko ai ‘a e Mata‘i Tofe Mahu‘ingá ia ko ha tohi folofola ‘a e Siasí. Neongo ia, na‘e lau ha konga lahi ‘o hono ngaahi akonakí ‘e he Kāingalotú, pea na‘e to‘o hano ngaahi konga ‘o pulusi ‘i ha ni‘ihi ‘o e ngaahi makasini ‘a e Siasí. ‘I he ‘aho 10 ‘o ‘Okatopa 1880, ne hoko ai ‘a e Mata‘i Tofe Mahu‘ingá ko ha taha ‘o e ngaahi tohi folofola ‘a e Siasí, ‘i hano fokotu‘u ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí pea poupou‘i ‘e he konifelenisi lahí.

I he ngaahi konga ko ‘eni mei he tohinoa ‘a ‘Eletā Utalafi, na‘á ne fakahaa‘i ai ‘ene fakamo‘oni fekau‘aki mo e tohi ‘a ‘Ēpalahamé, ‘a ia ne liliu ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá pea na‘e toki fakakau ki mui ki he Mata‘i Tofe Mahu‘ingá.

‘Oku tāpuaki‘i ‘e he ‘Eikí ‘a Siosefa ‘aki ha mālohi ke ne fakahā ‘a e ngaahi me‘a fakamisiteli ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ke ne liliu … ‘a e ngaahi lekooti ‘o e kuonga mu‘á mo e ngaahi tohi tā valivali faka-‘Isipite fakakuonga mu‘a (hieroglyphics) ‘oku motu‘a tatau mo ‘Ēpalahame pe ‘ētamá, ‘a ia ‘okú ne fakatupu ha ongo māfana ‘i hotau lotó ‘i he‘etau mamata ki honau ngaahi mo‘oni nāunau‘iá ‘i hono fakahā mai kiate kitautolú. Kuo ‘osi fakamatala ‘i mai ‘e he Tangata Kikite ko Siosefá ha konga ‘e ni‘ihi ‘o e tohi ‘a ‘Ēpalahamé ‘a ia ne tohi totonu pē ‘e he nima ‘o [‘Ēpalahamé] ka na‘e fufuu‘i mei he ‘ilo ‘a e tangatá ‘i ha ta‘u ‘e lauiafe, pea kuo toki ‘omi ‘eni ki he māmá tu‘unga he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá.²²

‘Oku langaki mo‘ui mo‘oni e ngaahi mo‘oni ‘o e tohi ‘a ‘Ēpalahamé, pea ‘oku ma‘ongo‘onga mo nāunau‘ia, pea ‘oku kau ia ‘i he ngaahi koloa mahu‘inga taha kuo fakahā kiate kitautolu ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí.²³

‘E lava ke tokoni‘i kitautolu ‘e he ngaahi kikite ‘i he folofolá ke tau mateuteu ai ki he ngaahi me‘a ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí.

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, tau lau mu‘a ‘a e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá kiate kitautolú, pea ‘i he‘etau lau kinautolú, tau tui mu‘a ki ai, mo feinga ke mo‘ui ‘i ha fa‘ahinga founga ko ē te tau mateuteu ai ki ha fa‘ahinga tapuaki pē ‘e tokonaki ‘e he ‘Eikí ma‘atautolú, pea ke tau lava ‘o fakamo‘oni‘i ai Hono to‘ukupú ‘o hangē ko ia ne fai ‘e Siopé, kae ‘oua te tau fakamāu‘i Ia tu‘unga ‘i He‘ene ngaahi foaki kiate kitautolú. Kapau ‘oku ‘ikai lava ‘o mahino ia kiate kitautolu he taimí ni, te tau lava pē ‘i ha taimi nounou mei heni.²⁴

“Ko hai au, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí, ke u fekau pea ‘oku ‘ikai talangofua mai ki ai? Ko hai au, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí, ke u tala‘ofa pea ‘ikai fakahoko?” [Vakai, T&F 58:30–32.] … Kuo tā tu‘o lahi ‘etau toutou pehē, mei he taimi ki he taimi pea mei he ta‘u ki he ta‘u, ‘oku tau mo‘ui ‘i ha kuonga, to‘u tangata mo ha kuonga fakakosipeli makehe, pea ‘oku mo‘oni ‘eni. ‘Oku laka atu ‘a e taimí pea ‘alu fakataha mo ia hono ngaahi me‘a ‘oku hokó, pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá, ‘o tautautefito kiate kitautolu. ‘Oku tau mo‘ui ‘i ha kuonga fakapo‘uli; ‘oku ‘ufi‘ufi ‘e he ta‘e tuí mo e ta‘e anga nofó ‘a e funga ‘o e māman. … ‘Oku fakaofo ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau mamata ki he lahi ‘o e fakapo‘uli pea mo e ta‘e anga nofo ‘oku mafola he māmaní. Ka ‘i he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘o e Siasí, te u pehē ‘oku fie ma‘u ‘i he‘etau tafa‘akí ke fakatupulaki ‘etau faivelengá ‘i hono mo‘ui ‘aki ‘a ‘etau tui fakalotú, kae‘uma‘ā ‘a e ngaahi fakahā kehekehe ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná pea mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

‘Oku tau mamata mei he ta‘u ki he ta‘u, ki he ngaahi faka‘ilonga ‘o e langí pea mo e māmaní, kae ‘uma‘ā hono fakahoko ‘o e kikité, ka ko e hā hono lahi e tupulaki ‘a e tui hotau kakaí ki he ‘Otuá? ‘Oku tau tupulaki nai ‘i he tafa‘aki ko ‘ení ‘o fakafehoanaki mo e fakautuutu ‘o e ta‘e anganofó he māmaní? Mahalo ‘oku ‘ikai ko ha fakamaau au, ka ‘oku ngali kiate au ‘oku ‘ikai mahino ‘eni kiate kitautolu. Ko e ngāue ‘oku tau faí, fakataha mo e Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, pea mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘oku nau kei mo‘oni tatau ai pē ‘o hangē ko e ta‘u ‘e uofulu, tolungofulu, pe fāngofulu kuo hil. … Te u pehē ‘oku kei mo‘oni tatau ai pē ‘a e ngāué ni he lolotongá ni ‘o hangē ko e kuo hilí, pea ‘oku pehē mo e folofola ne u lau atú—“Ko hai au, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí, ke u fekau pea ‘oku ‘ikai talangofua mai ki ai? Ko hai au, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí, ke u tala‘ofa pea ‘ikai ke fakahoko?” ‘Oku ou tui ‘e fakahoko ‘e he ‘Eikí ‘a ia ‘okú Ne folofola ‘akí; ‘oku ou tui te Ne fakahoko ‘a ‘Ene ngaahi tala‘ofa ki he Kāingalotu ‘o e Siasí pea ki he māmaní, ki Saione pea mo Pāpilone; pea kapau te Ne fai ‘eni, ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘oku tu‘unuku mai ke hoko, ko ha ke fakahoko ‘e kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí.²⁵

‘Oku ou fie pehē ki he Kāingalotu ‘o e Siasí: Tui ki he ‘Otuá, pea tui ki He‘ene ngaahi fakahaá, pea lau kinautolu mo fifili ki ai pea lotu fakamātoato ke mou ma‘u ha mahino totonu ki he ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakahā ‘e he ‘Otuá, koe‘uhí ke mou tupulaki ‘i he maama mo e ‘ilo ‘o e ‘Otuá, mo ‘ilo hono mahu‘inga ke mo‘ui ‘aki ho‘omou tui fakalotú mo mo‘ui angatonu ‘i Hono ‘aó.²⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai, peesi v–ix.

‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ke lau ‘a e folofolá “ ‘i he Laumālie tatau ne foaki mai aí”? (peesi 131–132).
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 132. ‘Oku ‘omi fēfē ‘e he folofolá ha malu‘i mei he ivi ‘o e tēvoló?
‘I he palakalafi hono ua ‘o e peesi 132, ‘oku fale‘i ai kitautolu ‘e Palesiteni Utalafi ke tau fai ha me‘a ‘e tolu ‘i he folofolá. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e ngaahi ngāue ko ‘ení?
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke fakatou ako ‘a e Tohi Tapú mo e Tohi ‘a Molomoná? (Vakai, peesi 118–20; vakai foki, 1 Nīfai 13:40; 2 Nīfai 3:12.)
Ko e hā ha me‘a ‘okú ke mahu‘inga‘ia ai fekau‘aki mo e fakamo‘oni ‘a Palesiteni Utalafi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá? (Vakai, peesi 134–35.) Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hoko ai ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko “ ‘etau Fuakava”?
Na‘e pehē ‘e Uilifooti Utalafi ko e ngaahi mo‘oni ‘i he tohi ‘a ‘Ēpalahamé ko ha ngaahi “koloa mahu‘inga” ia (peesi 136–137). Ko e hā ha ngaahi koloa kuó ke ma‘u ‘i he Mata‘i Tofe Mahu‘ingá?
‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he folofolá ke tau mateuteu ki he “me‘a ‘oku ‘amanaki ke hoko ‘i he mo‘uí”? (Vakai, peesi 132, 137–38.)
Ko e hā kuó ke fai ke ngaohi ke toe mahu‘inga mālie ange ho‘o ako e folofolá? Ko e hā ha kupu‘i folofola ne mātu‘aki tokoni lahi kiate koe? Ne anga fēfē hono tokoni‘i koe ‘e he potu folofola ko ‘ení?
Ko e hā ha founga ‘e tokoni ai e ngaahi mātu‘á, kuí, mo e kau faiakó ki he fānaú mo e to‘u tupú ke nau ako ‘a e folofolá pea faka‘aonga‘i kinautolu ‘i he‘enau mo‘uí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: 1 Tīmote 4:13–16; 2 Tīmote 3:16; 1 Nīfai 15:24; Hilamani 3:29–30; Molonai 10:3–5

woman studying scriptures — “ ‘Oku totonu ke tau fakamahu‘inga‘i ‘a e folofola ‘o e mo‘uí. ‘Oku totonu ke tau fakatotolo ‘i he ngaahi lekooti ‘o e mo‘oni fakalangí.”

Wilford Woodruff’s signature in the Book of Commandments — Ko e Tohi ‘o e Ngaahi Fekaú, ko hano fuofua fakatahataha‘i ia ‘o e ngaahi fakahã kia Siosefa Sãmitá. ‘Oku ‘i he tohi ko ‘ení ‘a e fakamo‘oni hingoa ‘a Uilifooti Utalafí.