Vahe 13

Ngaahi Tohinoá: “Mahulu Hake Honau Mahu‘ingá he Koulá”

‘Oku mahu‘inga fakatāutaha kiate kitautolu ‘etau ngaahi tohinoá, pea te nau toe lava foki ke ‘omi mo ha ngaahi tāpuaki ki hotau ngaahi fāmilí pea mo e ngaahi to‘u tangata kotoa he kaha‘ú.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e kamata ‘e Uilifooti Utalafi ‘ene ‘uluaki tohinoá ‘i he 1835, “ ‘i he‘eku tuí ‘oku ‘aonga ke toe fai ha vakai ki hotau kuo hilí pea ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene hoko ko hatau faingamālié ka ko hotau fatongia foki ke tauhi ha fakamatala totonu ‘o ‘etau ngaahi angafaí.” Na‘á ne tohi, “Ko e taumu‘a ‘eni te u fāifenga ai ke kamata leva ha tohinoa ‘o ‘eku ngaahi fefononga‘akí meí he taimí ni, koe‘uhí ka fie ma‘u ha taimi, te u lava ‘o fai ha fakamatala ki hoku fatongia tauhí.”¹ Na‘á ne tauhi ai ha tohinoa ‘i he ta‘u ‘e 63 ne hokó, pea ko ‘ene tohi faka‘osí na‘e fai ia ‘i he ‘aho 31 ‘o ‘Aokosi 1898, ko ha ‘aho pē ia ‘e ua ki mu‘a peá ne pekiá. ‘Oku hanga ‘e he ngaahi me‘a na‘á ne hiki he‘ene tohinoá ‘o tuku mai ha lekooti mo‘oni mo totonu ‘o ‘ene mo‘ui fakafo‘ituituí, ‘o fakahaa‘i ai ‘a ‘ene ‘ofa ki hono fāmilí, ‘a ‘ene mahu‘inga‘ia ‘i hono ‘ātakaí, ‘a ‘ene fakahoko ‘osikiavelenga hono ngaahi fatongia faka‘ahó, ‘a ‘ene tuí he lolotonga ‘o e ngaahi faingata ‘á, pea mo ‘ene fakamo‘oní mo e mahino na‘á ne ma‘u ki he ongoongoleleí. ‘Oku toe ‘omi foki ‘e he ngaahi me‘a ko ‘eni na‘á ne tohí ha ngaahi me‘a ‘i he mo‘ui ‘a ha kāingalotu kehe ‘o e Siasí ‘i he kuonga ko iá.

Makehe mei hono hiki ‘e Uilifooti Utalafi ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo ‘ene mo‘ui fakafo‘ituituí pea mo ‘ene ngāue fakafaifekaú, na‘á ne toe tauhi foki mo ha lekooti maau ‘o e hisitōlia ‘o e Siasí. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē: “Na‘e fakahinohino mo ue‘i fakalaumālie au ke u tauhi ha tohinoa pea mo hiki ‘a e ngaahi ngāue ‘o e Siasí ‘o fakatatau mo e me‘a te u lavá. Na‘e ‘ikai mahino kiate au pe ko e hā na‘e mālohi pehē ai ki hoku lotó ke u fakahoko ia ‘i he taimi na‘e kei langalanga hake ai ‘a e Siasí, ka kuo mahino ia kiate au he ‘ahó ni. Meimei ko e taimi kotoa pē ne u fanongo ai ki hano malanga‘i pe ako‘i ‘e Siosefa pe ko e Toko Hongofulu Mā Uá ha fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni, na‘á ku ongo‘i ta‘e fiemālie ‘o hangē ha ika kuo mavahe mei he vaí kae ‘oua pē kuó u hiki ia. Hili ‘eku hiki iá, na‘á ku toki ongo‘i fiemālie leva. Na‘e lava pē ke u toki hiki ha malanga ‘a Siosefa ‘i he ‘osi ha uike mei he‘ene fakahoko iá, ko e fo‘i lea ki he fo‘i lea, pea ko e hili pē hono hikí, na‘e ngalo leva ia. Ko ha me‘afoaki ‘eni mei he ‘Otuá kiate au.”²

Na‘e hiki ‘e Palesiteni Utalafi ha ngaahi fakamatala fakaikiiki mahu‘inga mei he ngaahi fakataha na‘á ne kau aí ko e konga pē ‘o ‘ene feinga ke fakamatala‘i fakahokohoko ‘a e hisitōlia ‘o e Siasí. ‘I ha fakataha‘anga ‘e taha, na‘á ne ako‘i ai ha tefito‘i mo‘oni ‘e lava ‘o faka‘aonga‘i ki he ngaahi tohinoá pea pehē ki he ngaahi lekooti totonu ‘o e Siasí: “ ‘I he‘etau a‘a ‘i he vaitafe ‘oku oma ‘ene tafé, he ‘ikai ke tau lava ‘o molo tu‘o ua ‘i he vai tatau pē. Pea na‘a mo e taimí he ‘ikai ke tau lava ‘o ngāue‘aki tu‘o ua ia. Ko ‘etau hū pē ki tu‘a ‘i he matapaá, ‘e tāpuni leva ‘a e ngāue ‘o e fakatahá ni meiate kitautolu ‘o ta‘e ngata. He ‘ikai ke tau toe foua tu‘o ua ‘a e taimi ‘o e efiafi ko ‘ení. ‘Ikai ‘oku totonu ai ke tau lekooti ‘etau ngāué, ngaahi akonakí, mo e fale‘i ‘oku tau fai ‘i he fakataha ko ‘ení? ‘Oku totonu ke tau fai ia.”³

Ne fakafou mai ‘e Palesiteni Utalafi ‘i he‘ene ngaahi tohinoá ha me‘a‘ofa tu‘uloa ki hono hakó pea ki he kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí. Na‘e pehē ‘e he tokotaha fa‘u piokālafi ko Mataiasi F. Kaulí: “Na‘e fonu ‘a e mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí ‘i he ngaahi me‘a fakaofo. Ko ha mo‘ui masivesiva mo‘oni na‘á ne fakahaa‘i tau‘atāina ai hono lotó mo ‘ene ngaahi taumu‘á. Mahalo ne hanga ‘e he mahino ‘o ‘ene ngaahi fakamatalá, ‘a ‘ene tokanga ki he ngaahi fakaikiikí, pea mo ‘ene tokanga ke fai pau ki he mo‘oní, ‘o ‘ai ia ke ne hoko ko e tokotaha faihisitōlia lelei taha ‘i he hisitōlia ‘o e Siasí.”⁴ Na‘e tohi ‘e ‘Eletā B. H. Lōpeti, ko ha mēmipa ‘o e Fakataha Alēlea ‘Uluaki ‘o e Kau Fitungofulú mo ha taha faihisitōlia ‘iloa ‘o e Siasí: “Na‘e fakahoko ‘e Palesiteni Utalafi ha tokoni mahu‘inga fau ki he Siasí. Ne hoko ‘ene Ngaahi Tohinoá, ‘a ia ne hiki ma‘u pē mo fakamā‘opo‘opo maau pea mo fakama‘u fakatahá, … ko ha ‘uluaki fakamatala fakahisitōlia mahu‘inga ia ne mātu‘aki mahu‘inga. ‘Oku monū‘ia ai ‘a e Siasí ‘i he ngaahi Tohinoá ni, ‘i ha lekooti falala‘anga ‘o ha ngaahi malanga mo ha ngaahi lea pehē ‘a e Palōfita ‘o e Kuonga Fakakōsipeli Fo‘oú—‘a Siosefa Sāmita—he ka ne ta‘e ‘oua ia, ‘e mole ‘aupito. ‘Oku mo‘oni tatau pē ia mo e ngaahi malanga mo e ngaahi lea ‘a Pilikihami ‘Iongi, pea mo e kaumātu‘a taki kehe ‘o e Siasí; [pea] pehē ki he ngaahi miniti ‘o e ngaahi fakataha alēlea mahu‘ingá, ngaahi tu‘utu‘uni aofangatukú, ngaahi fakamaau, ngaahi tu‘utu‘uni, pea mo e ngaahi ngāue totonu ‘oku ‘ikai fakahāhāholó, ka ne ta‘e ‘oua ia, he ‘ikai lava ‘e he kau hiki hisitōliá ‘o ma‘u ‘a e ngaahi tu‘unga totonu ‘i ha ngaahi me‘a lahi—‘i he ngaahi me‘a kotoa ko ‘ení ‘oku fu‘u mahu‘inga fau ai ‘a e ngaahi Tohinoa ‘a Palesiteni Utalafí.”⁵

Ko e konga lahi ‘o e ngaahi fakamatala ‘i he vahé ni ‘oku to‘o ia mei he lekooti ‘o ha ngaahi malanga ‘a Palesiteni Utalafi ne fai ‘i ha ngaahi fakataha fakataula‘eiki. Neongo na‘á ne fa‘a fai ‘a e ngaahi leá ni ki he kaumātu‘á, ka ‘oku kei mahu‘inga pē ‘ene ngaahi akonakí ki he kāingalotu kotoa ‘o e Siasí.

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

Ko e taimi ‘oku tau lekooti ai ‘a e hisitōlia ‘o ‘etau mo‘uí, ‘oku ‘aonga ia kiate kitautolu, ki hotau hakó, pea mo e Siasí.

Ko e lekooti mo e hisitōlia ‘o e Siasí ni pea mo e pule‘angá ni ‘e fie ma‘u ia ‘i he kaha‘ú. Kuo te‘eki ai ha kuonga ia he māmaní ‘e mahu‘inga ange hono ngaahi ngāué ka ko e kuonga ko ‘eni ‘oku tau mo‘ui aí. …

‘Oku mo‘oni na‘e tauhi ‘e Siosefa Sāmita ha hisitōlia ‘o ‘ene mo‘uí pea mo ha ngaahi me‘a na‘e fekau‘aki lahi mo ia. Ko ‘eni kuó ne ‘osi pekia, ka ‘oku pulusi he taimí ni ‘ene mo‘uí mo ‘ene fakamo‘oní ki māmani. … Na‘e toe ‘ai foki ‘e Palesiteni ‘Iongi ha kau tangata tohi ke nau lekooti ‘ene ngaahi ngāue faka‘ahó pea mo ‘ene mo‘uí, pea ‘oku totonu ia mo lelei. Ka ‘oku lekooti nai ‘e he me‘a ko iá ‘a e hisitōlia ‘o ‘ene mo‘uí pea mo e ngaahi fengāue‘aki ‘a e ‘Otuá mo e kau ‘Aposetoló pea mo e kaumātu‘a ‘e lauiafe ‘oku nau ‘i māmaní pe te nau ‘i māmani he pule‘anga kotoa pē ‘i he lalo langí? ‘Ikai, ‘ikai ‘aupito. Pea ta ‘oku totonu ke hiki ‘e kimoutolu kotoa pē kaumātu ‘a ‘o ‘Isilelí homou hisitōliá mo e ho‘omou ngaahi fengāue‘aki mo e ‘Otuá he māmaní kotoa ke ‘aonga kiate kimoutolu pea mo homou hakó, ke ‘aonga ki he fale ‘o ‘Isilelí, ke ‘aonga ki he kakai Siú mo e Senitailé, ke ‘aonga ki he ngaahi to‘u tangata ‘o e kaha‘ú.⁶

Mahalo na‘a lau ia ‘e ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai hano ‘aonga ke hiki pe tauhi ha lekooti ‘o ‘etau ngāué pe ngāue ‘a e ‘Otuá, ka ‘oku ou tui au ‘oku ‘aonga. He ka ne ‘ikai, he ‘ikai ue‘i ‘e he Laumālié ‘a e kau palōfitá ke nau na‘ina‘i mai ke tau fai faivelenga ‘i he me‘á ni. Kuo ‘osi folofola mai ‘a e ‘Eikí ko e me‘a te tau fakama‘u ‘i he māmaní ‘e fakama‘u ia ‘i he langí pea ko ia ‘e hiki ‘i māmaní ‘e hiki ia ‘i he langí, pea ko ia ‘oku ‘ikai ke hiki pe nono‘o ‘i māmaní, ‘e ‘ikai nono‘o pe fakama‘u ia ‘i he langí [vakai, T&F 128:7–8]. Ko ia, ‘oku hā ngali mahu‘inga ‘aupito ai ke tau tauhi ha lekooti mo‘oni mo totonu ‘i he me‘a kotoa pē.⁷

Mahalo na‘a pehē ‘e ha ni‘ihi ko e [tauhi ‘o ha tohinoá] ko ha me‘a fakahela lahi. Ka ‘oku ‘ikai totonu ke tau lau ‘oku fakahela ha me‘a ‘okú ne ‘omi ha lelei. Te u lau ‘e au ‘a e konga ko ia ‘o ‘eku mo‘uí ne fakamoleki ki hono tauhi ‘eku tohinoá mo hiki hoku hisitōliá, ko ha me‘a mātu‘aki ‘aonga ‘aupito.⁸

Neongo kapau ko e ‘uhinga pē taha ‘o ‘etau hiki ‘etau tohinoá ke tau toe lau pē pea lau ai ‘etau fānaú, ta kuo mahu‘inga fe‘unga pē ‘a e taimi ia ne fakamoleki ki hono hikí.⁹

‘Oku totonu ke tau hiki ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ‘omi ‘e he ‘Otuá pea pehē ki he‘etau ngaahi ngāue ‘i he Siasí.

‘Oku totonu ke hiki ‘e he tokotaha kotoa pē ha hisitōlia nounou ‘o ‘ene mo‘uí: ‘ene mātu‘á, hono fanau‘í, ‘ene tui fakalotú, taimi ne papitaiso aí pea mo ia na‘á ne fakahokó, taimi ne fakanofo ai ki he lakanga fakataula‘eikí pea mo e tokotaha na‘á ne fakahokó—pea fai ha fakamatala nounou ki he‘ene ngaahi ngāue fakafaifekaú mo ‘ene ngaahi ngāue kotoa pē pea mo ‘ene ngaahi fengāue‘aki mo e ‘Otuá. Pea kapau ‘e mālōlō pea fie pulusi ‘e he kau fai-hisitōliá hono hisitōliá, ‘e ma‘u ha me‘a ke nau muimui ai. Mahalo ‘e pehē ‘e ha tokolahi ko ha me‘a ta‘e oli ‘eni pea ‘ikai mahu‘inga, ka ‘oku ‘ikai pehē ia kiate au.¹⁰

‘Oku ou fie fale‘i atu ai ke mou hiki kotoa homou ngaahi tāpuakí pea tauhi kinautolu. … ‘Oku ou ongo‘i ke fakatukupaa‘i kimoutolu ke mou ‘ai ha lekooti ‘o e ngaahi ngāue lelei kotoa pē ho‘omou mo‘uí. Kapau ne ke papitaiso, hilifakinima, fakanofo pe faingāue ki ha taha ne puke, hiki hono fakamatalá. Kapau ‘e fai ‘eni ‘e he tangata kotoa pē, ‘e lava ‘e he Siasí ke hiki ha fakamatala totonu ‘o e me‘a ko iá. … Kapau ‘oku fakahaa‘i ‘a e mālohi mo e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá ‘i hano malu‘i koe mei ha fakatu‘utāmaki, … ‘oku totonu ke ke hiki ha lekooti ‘o e me‘a ko iá. Hiki ha fakamatala ‘o ho‘o ngaahi fengāue‘aki faka‘aho mo e ‘Otuá. Kuó u ‘osi hiki ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa pē kuó u ma‘ú, pea he ‘ikai ke u teitei fie fakatau atu ia ke ma‘u ai ha koula.¹¹

‘Oku ‘ikai ‘apē totonu ke tau ma‘u ha faka‘apa‘apa fe‘unga ki he ‘Otuá ke tau ‘ai ha lekooti ‘o e ngaahi tāpuaki ko ia kuó Ne lilingi mai kiate kitautolú pea mo ‘etau ngaahi ngāue lelei ‘oku tau fakahoko ‘i Hono huafá he funga māmaní? Te u pehē ‘oku totonu ke tau fai ia.¹²

Ko e kau Palesitenisī ko ia ‘o e Siasí ‘oku nau lolotonga taki kitautolú … ‘oku nau tauhi ha hisitōlia ‘o ‘enau ngaahi fengāue‘aki mo e ‘Otuá pea mo e tangatá fakatou‘osi … ‘a ia ‘e mahu‘inga ia ki ha lauimiliona ‘o e ngaahi to‘u tangata he kaha‘ú. Ka ‘oku faka‘atā nai ‘apē heni ‘a e kaumātu‘á mo e kau taula‘eiki lahí mo e kau ‘Aposetolo ‘e toko lauafe kuo nau fefononga‘aki ‘i ha ngaahi ta‘u lahi mo langa hake ‘a e Siasí ni mo e pule‘angá ni pea na‘a nau ma‘u ‘a e ngaahi me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní pea nau ma‘u ai ‘a e mālohi ke fakamo‘ui ‘a e mahakí mo kapusi ‘a e ngaahi laumālie ‘ulí, faka‘ā ‘a e mata ‘o e kuí, fakaava ‘a e telinga ‘o e tulí, faka‘atā ‘a e pipikí ke ‘eve‘eva …, pea tu‘utu‘uni ki he tēvoló ke talangofua kiate kinautolu, mo ‘ai ‘a e kau ‘āngelo tauhí ke malu‘i kinautolu mei he faingata‘á mo e maté? Te u pehē, ‘oku totonu ‘apē ke tāpuaki ‘i ‘a e kaumātu‘á ‘aki ‘a e ngaahi me‘á ni pea nau lau tokua ‘oku ‘ikai mahu‘inga ke hiki? Pea ‘ikai te nau teitei hiki ha ki‘i me‘a ke hoko ko ha lekooti ke lau ‘e he‘enau fānaú mo e ngaahi to‘u tangata he kaha‘ú? Te u pehē ‘oku totonu ke nau fai ia. ‘Oku ou tui ‘oku fie ma‘u ‘eni ‘e he ‘Eikí mei hotau nimá, pea ko ha tukufakaholo lelei mo mā‘oni‘oni ia ‘oku taau ke fai ma‘a hotau hakó.¹³

‘Oku totonu ke tau hiki ha lekooti ‘o e ngaahi me‘a ‘oku hokó ‘i he taimi ‘oku hoko aí.

Ko ha kakai kitautolu kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke fokotu‘u Hono pule‘angá he funga māmaní, langa hake ‘a Saione, mo teuteu ‘a e hala ki he hā‘ele mai ‘a Sīsū Kalaisí. Ka ko ‘eni, ‘oku ‘ikai nai totonu ke tau tauhi ha tohinoa, lekooti, mo ha hisitōlia ‘o ‘etau ngaahi fengāue‘aki mo e ‘Otuá ‘i he taimi ‘oku hoko ai kiate kitautolu he ‘aho takitaha? ‘Oku totonu. …

… ‘Oua te tau fakali‘eli‘aki ‘a e va‘a ko ‘eni ‘o ‘etau ngāué, kae tuku ki he tangata kotoa pē te ne lavá ke ne tauhi ha tohinoa mo ha lekooti ‘o e ngaahi me‘a ‘oku hokó ‘i he taimi ‘oku hoko aí. ‘E hoko ‘eni ko ha tukufakaholo mātu‘aki mahu‘inga ki he‘etau fānaú mo ‘aonga lahi ki he ngaahi to‘u tangata ‘o e kaha‘ú, kapau te tau foaki kiate kinautolu ha hisitōlia ‘oku mo‘oní ki he fokotu‘utu‘u mo e fakalakalaka ‘a e Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní ‘i he kuonga faka‘osí ni, kae ‘oua ‘e tuku ki hotau ngaahi filí ke nau hiki ‘a e ngaahi hisitōlia loi ‘o e Siasi mo‘oni ‘o Kalaisí.¹⁴

‘Oku ‘ikai ke tau fa‘a fakakaukau ki hono mahu‘inga ‘o e ngaahi me‘a ‘oku hokó ‘i he taimi ‘oku hoko ai ‘iate kitautolú, ka ‘oku tau toki ongo‘i honau mahu‘ingá ‘i he‘ene ‘osí. ‘Oku tau mo‘ui ‘i he taha ‘o e ngaahi to‘u tangata mahu‘inga taha kuo faifaiangé pea mo‘ui ai ‘a e tangatá he māmaní, pea ‘oku totonu ai ke tau hiki ha fakamatala ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga ‘oku hoko ‘i hotau ‘aó, mo hono fakahoko ‘o e ngaahi kikite mo e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá. ‘Oku lahi fau ha ngaahi fakahā ‘oku fakahoko ‘i hotau kuongá, pea ‘i he‘enau hoko ‘i hotau ‘aó, ‘oku tau loto ke hiki hanau lekooti.¹⁵

‘Oku totonu ke kamata tauhi kei iiki hake ‘e he fānaú ha‘anau tohinoa.

‘Oku ou fie pehē ki hoku ngaahi kaungāme‘a kei talavoú ‘e hoko ‘eni ko ha tāpuaki kiate kinautolu, pea mo ‘enau fānau ka hoko maí, kapau te nau tauhi ha tohinoa faka‘aho ‘o e ngaahi me‘a ‘oku hoko kiate kinautolú pea ‘i honau ‘ātakaí. Tuku ke ma‘u ‘e he fānau tangata mo e fānau fefine kotoa pē ha ki‘i tohi, pea nau tohi ai ‘i he meimei ‘aho kotoa pē.

Te ke fehu‘i leva, “Ko e hā te u tohí?” Tohi ha me‘a pē ‘oku mahu‘inga ke fakatolongá, pe ko e lelei taha ‘okú ke ma‘ú; pea kapau te ke kamata kei si‘i hake ‘eni, ‘e mātu‘aki faingofua kiate koe ‘i he taimi te ke fatutangata pe fatufefine aí. Ko ha toki me‘a fakafiefia mo‘oni ia kiate koe, pea mo ho‘o fānaú, ‘i ha‘o tangutu hifo ‘i he hili ha ta‘u ‘e tolungofulu, fāngofulu, nimangofulu, pe valungofulu mei heni, ‘o lau ‘a e me‘a ne hoko ‘i ho‘o mo‘uí ‘i ho‘o kei si‘í pea mo ho‘o kei tupu haké! He ‘ikai nai te mou fie lau ‘a e ngaahi me‘a ne hoko ki ho‘omou ngaahi tamaí, ngaahi fa‘eé, pea mo ho‘omou ngaahi kuí, ‘i he taimi ne nau kei talavou hake aí pea mo e lolotonga ‘enau mo‘uí? Ka ‘oku ‘ikai ko e taumu‘á ke ‘ai ke mou tauhi pē ha tohinoa ‘i ho‘omou kei īkí, ka ke mou kei hoko atu ai pē ia ‘i he hili ha‘amou hoko ‘o fatutangata mo fatufefine, pea ‘i ho‘omou mo‘uí kotoa. ‘Oku tautautefito hono fie ma‘u ‘ení ‘i he to‘u tangata ko ‘eni ‘oku mou mo‘ui aí, he ‘oku mou mo‘ui ‘i he to‘u tangata mahu‘inga taha kuo faifaiangé pea mātā ‘e he fānau ‘a e tangatá, pea ‘oku toe mahulu hake ai hono mahu‘inga ke mou kamata kei iiki hono tauhi ha‘omou tohinoa pea fai ia ‘i ho‘omou kei mo‘uí, ‘o laka ange ‘i hano fai ‘e ha toe to‘u tangata.

Ko e fānau kimoutolu ‘o Saioné, pea ne ui ho‘omou mātu‘á ‘e he ‘Otuá ke nau langa hake ‘a e Siasi ‘o Kalaisí pea mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pea he ‘ikai fuoloa kuo mālōlō si‘omou ngaahi mātu‘á, pea kuo pau ke mou fetongi kinautolu. Te mou hoko ko e ngaahi tamai mo e ngaahi fa‘ē, pea ko [kimoutolu] fānau tangata īkí. … te mou hoko ko e kau palōfita, kau ‘aposetolo, mo e kaumātu‘a, pea te mou mo‘ui ‘o fefononga‘aki ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí, mo mo‘ui ke tali ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí. Pea ‘e toki mātu‘aki mahu‘inga mo‘oni ai ‘a e totonu ke mou tauhi ha tohinoa pea hiki ha fakamatala ho‘omou ngaahi fengāue‘aki mo e ‘Eikí …

… Kuo hoko ‘eni ko ha faingamālie lelei kiate au mo hoku fāmilí ke mau tangutu hifo ‘o lau ha fakamatala ‘o ‘emau fefononga‘akí, ngaahi feitu‘u ne mau ‘i aí, me‘a ne mau fakahokó, pea mo ‘emau ngaahi fengāue‘aki mo e ‘Otuá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi taimi fakafiefia ne mau ma‘u mo homau ngaahi kaume‘á. ‘Oku ou lava ‘o lau ‘i he‘eku tohinoá ‘a e ngaahi akonaki lelei ne u fanongoa he ngaahi ta‘u lahi ki mu‘á meia Palesiteni Siosefa Sāmita, Pilikihami ‘Iongi, Hiipa C. Kimipolo, Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, pea mo ha kaumātu‘a lelei kehe toko lahi, pea pehē ki he ngaahi taimi fakafiefia ne mau ma‘u fakatahá. Kapau ‘e kamata fakahoko ‘eni ‘e hoku ngaahi kaungāme‘a kei talavoú pea hokohoko atu ai pē, ‘e mahulu hake hono mahu‘ingá ‘i he koulá kiate kinautolu ‘i he kaha‘ú.¹⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha toe fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e ngaahi tohinoa ‘a Palesiteni Utalafí ki he Siasí? (Vakai, peesi 141–143) Ko e hā nai e me‘a na‘e mei talaange ‘e Palesiteni Utalafi ki he kakai ‘oku nau pehē he ‘ikai hano ‘aonga ‘enau ngaahi tohinoá ki ha toe taha kehe?
Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko ‘i he Siasí he lolotonga ho‘o mo‘uí? Na‘e mei tokoni fēfē nai ki ho‘o fānaú mo ho makapuná ha‘o lekooti e ngaahi me‘a ko ‘eni ne hokó?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki he peesi 142. ‘Oku kaunga fēfē ‘a e lea ‘a Palesiteni Utalafi he palakalafi ko ‘ení ki hono tauhi ‘o ha tohinoa? Fakalaulauloto ki he palōpalema ‘o e mole ‘a e ngaahi me‘a mahu‘inga ko ‘ení mei he to‘u tangata lolotongá mo e ngaahi to‘u tangata ‘o e kaha‘ú.
Vakai‘i ‘a e vahé ‘o kumi ‘a e ngaahi fa‘ahinga fakamatala kehekehe ‘oku totonu ke fakakau ‘i he‘etau tohinoá. ‘Oku ‘aonga fēfē ‘a e ngaahi lekooti peheé kiate kitautolu fakafo‘ituitui? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku nau ‘aonga ai ki hotau ngaahi fāmilí?
Ko e hā ha me‘a ‘okú ke fie ‘ilo fekau‘aki mo e mo‘ui ho‘o ngaahi kuí? Ko e hā ‘oku fokotu‘u mai ‘e he me‘á ni ‘o fekau‘aki mo e me‘a te ke ala hiki ‘i ho‘o tohinoá?
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke hiki ha fakamatala fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ‘oku hokó ‘i he hili pē ‘ene hokó? (Vaki, peesi 145–46.) Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o fai ke ma‘u ai ha taimi ke hiki ‘etau tohinoá?
Vakai ki he peesi 146–48 ‘o fakamanatu ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi ki he fānaú mo e to‘u tupú. ‘E founga fēfē hano vahevahe ‘e he mātu‘á mo e ngaahi kuí ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení mo ‘enau fānaú pea mo honau makapuná? ‘E founga fēfē ha‘o faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ha efiafi fakafāmili pe fakataha alēlea fakafāmili?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: 1 Nīfai 1:1; ‘Amenai 1:17; Mōsaia 1:1–6; ‘Alamā 37:1–9; Mōsese 6:5–6

Wilford Woodruff’s journal — ‘I he peesi ko ‘eni ‘o e tohinoa ‘a Uilifooti Utalafí, na‘á ne lekooti ai e ngaahi ongo na‘á ne ma‘u fekau‘aki mo ‘ene mali mo Fīpē Uitimoa Katá.

mother and daughter with journal — “Tuku ke ma‘u ‘e he fānau tangata mo e fānau fefine kotoa pē ha ki‘i tohi, pea hiki ai ha kihi‘i me‘a he ‘aho kotoa pē.”