Ko e Mo‘ui mo e Ngāue ‘a Uilifooti Utalafí
“ ‘Oku ‘alu fano ‘a e ‘Otuá he anga fakamisiteli ke [fai ha ngaahi me‘a fakaofo]; ‘Okú Ne fokotu‘u hono topuva‘é ‘i he ngaahi tahí pea heka ‘i he ngaahi afaá.”1 Ko e kamata‘anga ia ‘o e himi ne manako taha ai ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafí, “ ‘Oku ‘Alu Fano ‘a e ‘Otuá”
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite, ‘a ia ne hoko ko ha ‘Aposetolo he taimi ne Palesiteni ai ‘a Uilifooti Utalafi ‘i he Siasí, “Na‘e manako ‘i he [himi ko iá]. Na‘a mau hiva‘i ia, pea ‘oku ou tui, na‘e tu‘o ua ‘i he māhina, ‘i he lolotonga ‘emau ngaahi fakataha fakauike ‘i he Temipalé, pea na‘e tātāitaha ke ‘alu ha māhina ‘oku te‘eki ai kole ‘e Misa Utalafi ke hiva‘i e hiva ko iá. Na‘e tui ki he ngāué ni ‘aki hono lotó mo ‘ene mo‘uí kotoa, peá ne ngāue ‘aki ai ‘a e mālohi kotoa ne foaki ange ‘e he ‘Otuá ke paotoloaki ia.”2
Na‘e pehē ‘e Mataiasi F. Kauli, ‘a ia ne ngāue mo Palesiteni Utalafí: “Mahalo ‘oku ‘ikai ha tangata ‘i he Siasí te ne ongo‘i lahi ange hono mo‘oni ‘o e kupu‘i leá, ‘‘Oku ‘alu fano ‘a e ‘Otuá he anga fakamisiteli ke fai ha ngāue fakaofo; ‘o laka hake ‘ia Uilifooti Utalafi. Na‘e mātu‘aki anga fakalaumālie mo‘oni, mo tōtōivi mo‘oni ‘i he ngāue ‘a e ‘Otuá, pea ‘i he‘ene mo‘uí kotoa na‘á ne foaki lahi ai e ngaahi ‘alo‘ofa fakaofo ‘a e ‘Otuá. Na‘e ‘ikai teitei makatu ‘unga ‘ene tuí ‘i he ngaahi maná, ka na‘á ne fakapapau‘i pē ‘a e me‘a na‘e tui ki aí ‘aki hono lotó kotoa, peá ne poupou‘i ‘ene ngaahi fakakaukau ki he ngaahi akonaki ‘o e Folofola Mā‘oni‘oní.”3
Pea hangē ko hono fakamatala‘i ‘e Palesiteni Kalānite mo Misa Kaulí, ko e himi ne manako taha ai ‘a Palesiteni Utalafí na‘e hoko ia ko ha moto ne tuha mo ‘ene mo‘uí. Na‘e toe hoko foki ia ko ha fakafōtunga ‘o e fakalakalaka na‘e sio tonu ai ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimuí Ni. ‘Oku hoko atu ‘a e himí ‘o pehē:
‘Oua ‘e tui vaivai,
He ngāue ‘a e ‘Eikí;
Ka ke tui mālohi pē
Ki he‘ene ‘ofá
[‘E vave ‘a e hā ‘a ‘Ene taumu‘á
Mei he houa ki he houá;
‘E ‘ikai fakafiefia he kamata‘angá,
Ka ‘e lelei ‘a hono olá.]
[Ko e kui fakalaumālié kuo pau ke fehālaaki,
Mo ta‘e mahino ‘Ene ngāué ki ai;
Ko e ‘Otuá pē ‘okú Ne ‘afio‘i,
Pea te Ne toki fakamahino‘i.4]
Ne hoko ‘a Uilifooti Utalafi ko ha taha tokoni ‘iloa ‘i he ngaahi me‘a mahu‘inga ne hoko ‘i he kamata‘anga ‘o e hisitōlia ‘o e Siasí, pea ne a‘u ‘o feangainga mo ha ngaahi pulonga ne fāifai pea iku ko ha ngaahi tāpuaki ma‘á e kāingalotu faivelengá. Na‘á ne foua ‘a e kanongatāmaki ‘o e fakatangá mo e faingata‘a‘iá, ka ‘i he ngaahi me‘á ni kotoa na‘á ne toe ma‘u foki ai mo hono lelei ‘o hono taki ia ‘e he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá. Pea ‘i he‘ene vakai ki he mafola ‘o hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, na‘e mahino lelei ange ai kiate ia ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá.
Ko e Kei Si‘i mo e Tupu Hake ‘a Uilifooti Utalafí: Ko ha Fakava‘e Mālohi Ne Fakatoka ‘i ‘Api
Na‘e fā‘ele‘i ‘a Uilifooti Utalafi he ‘aho 1 ‘o Mā‘asi 1807, ‘i Fāmingitoni ‘i Konetikatí, kia ‘Afeki Utalafi mo Piula Tomisoni Utalafi. ‘I hono māhina 15, ne pekia si‘ene fine‘eikí ‘i he mofí. Hili mei ai ha ta‘u ‘e tolu, ne toe mali leva ‘a ‘Afeki. Ne ohi hake ai ‘a Uilifooti mo hono ongo tokoua lalahí ‘e he‘enau tangata‘eikí mo hono mali uá, ‘a ia ko ‘Asupa Haati Utalafi. Ne toe ‘i ai ha fānau ‘e toko ono kehe ‘a ‘Afeki mo ‘Asupa, pea ko honau toko fā ne mālōlō kei valevale pē.
‘Oku hā mei he ngaahi tohi ‘a Uilifooti Utalafí na‘e tupu hake ‘o meimei tatau pē mo e toenga ‘o e fānau tangata ‘i hono taimí. Na‘e ‘alu ki he akó pea toe ngāue ‘i he faama ‘a e fāmilí. Na‘e toe ngāue kei si‘i foki ‘i he fahi‘anga papa ‘a ‘ene tangata‘eikí, ‘o ma‘u ai ha taukei ne tokoni ki ai he‘ene fu‘u lahí, ‘i he taimi na‘á ne fakalele ai pē ‘e ia ‘a e fahi‘anga papá. Ko e taha ‘o e ngaahi me‘a ne sai‘ia taha ai ‘i hono taimí ko e taumāta‘ú, pea na‘e fa‘a taumāta‘u mo hono ongo tokouá ‘i ha ki‘i vai tafe na‘e fou mai ‘i he ve‘e fahi‘anga papa ‘enau tangata‘eikí.
Na‘e ‘ofa ‘i hono fāmilí mo faka‘apa‘apa‘i lahi fau ‘ene ongomātu ‘á. Na‘á ne fakamatala‘i ‘ene tangata‘eikí, ‘i he faka‘apa‘apa mo e loto hounga‘ia, tokua ko ha tangata longomo‘ui na‘á ne fai ma‘u pē ha “ngāue lahi fau” pea ko ha “tangata ‘ofa, faitotonu, anga faka‘ei‘eiki pea mo mo‘oni lahi ia.”5 Na‘á ne toe manatu foki ki he founga ne tokoni‘i ai ia ‘e he ngaahi akonaki fakalotu ‘a e mali ua ‘o ‘ene tangata‘eikí, ‘o ne iku fekumi ai ki he Siasi mo‘oni ‘o e ‘Eikí.6
Pea na‘a mo ‘ene faka‘au ke motu‘á, ko e konga lahi taha ‘o ‘ene fiefia taupotú na‘e fekau‘aki ia mo ‘ene ongomātu‘á mo hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné. Na‘e kau hono tokoua ko ‘Esimoní, ki he Siasí he ‘aho tatau pē. Na‘e fiefia ‘i he taimi na‘e lava ai ke ne ako‘i mo papitaiso ‘ene tangata‘eikí mo hono mali fika uá pea mo ‘ena fānaú. ‘I he konga ki mui ‘o ‘ene mo‘uí, na‘á ne fakapapau‘i kuo fai e ngāue fakatemipale ma‘a ‘ene fine‘eikí, ‘o ne pehē ko ha faingamālie na‘e fe‘unga ke totongi ‘aki ‘ene ngaahi ngāue kotoa pē he‘ene mo‘uí.7
“Ko e Malu‘i mo e ‘Alo‘ofa ‘a e ‘Otuá”
‘I he‘ene vakai atu ki he‘ene kei si‘í mo ‘ene tupu haké, ne fakamo ‘oni‘i ai ‘e Uilifooti Utalafi ‘a e tu‘o lahi ‘o e kau mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i hono fakatolonga ‘o ‘ene mo‘uí. ‘I ha fakamatala ne ui ko e “Kuonga ‘o e Ngaahi Fakatu‘utāmakí,” na‘á ne fakamatala‘i ai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakatu‘utāmaki na‘á ne tofanga aí, mo ofo ‘i he‘ene kei hao mo‘ui ke fai ha fakamatala ki aí. Hangē ko ‘ení, na‘á ne fakamatala ‘i ha me‘a ne hoko ki ai he faama fakafāmilí: “ ‘I hoku ta‘u onó, ne meimei tāmate‘i au ‘e ha fu‘u pulu tangata ‘ite‘ita. Na‘á ma lolotonga fafanga ‘aki e fanga pulú ha fua‘i hina, [pea] hanga ‘e ha fu‘u pulu tangata ‘ite‘ita ia ‘o tuli ‘eku pulu fefiné mei he hina na‘á ne kaí. Na‘á ku to‘o leva ‘a e hina na‘e te‘eki ke ne kaí, pea tafoki ai ia ‘o hangatonu mai kiate au. Ne tala mai ‘e he‘eku tangata‘eikí ke laku ‘a e hiná ka u lele. Na‘á ku lele hifo ‘i ha ki‘i fo‘i mo‘unga mā‘olunga, ‘oku ou kei to‘o pē ‘a e hiná, he na‘á ku fakapapau‘i ‘oku ‘i ai ha totonu ‘a e pulu fefiné. Na‘e tuli mui mai pē ‘a e fu‘u pulú. ‘I he taimi na‘e meimei ke fakalaka hake ai ‘iate aú, kuo homo hoku va‘é ‘o‘oku ‘i ha luoki pou ‘o u tō; ne puna fakalaka ai ‘a e fu‘u pulú ‘iate au, ‘o tuli mui ‘i he fo‘i hiná, ‘o ne tui‘i ia ke havehave, ‘aki hono me‘atuí pea na‘e meimei hoko tatau ia kiate au, kapau na‘e ‘ikai ke u humu.”8
Na‘á ne toe fakamatala foki ha fakatu‘utāmaki ne hoko ki ai ‘i hono ta‘u 17: “Na‘á ku lolotonga heka ‘i ha hoosi ‘ite‘ita na‘e ‘ikai ke u maheni mo ia; pea lolotonga ‘eku ‘alu hifo ‘i ha tafa mo‘unga makamaka, ne lau ‘eni ‘e he hōsí ko hano faingamālie, ‘o fakafokifā pē kuo puna ia mei he ki‘i halá, ‘o lele hifo he tafa mo‘unga ma‘olungá, ‘i he makamaká peá ne lele oma ‘aupito, mo kamata ke puna‘aka takai, mo feinga ke u tō ki mu‘a ki he makamaká; ka ne u tō pē au ‘i hono funga ‘ulú, peá u piki ma‘u ‘aupito ki hono ongo telingá, mo tailiili na‘a fāifai pea ha‘aki au ‘o u movete he funga maká. Lolotonga ‘eku ‘i he tu‘unga ko ‘ení, ‘o u kei tangutu hangatonu ‘i hono funga kiá, hala mo ha piti ke afe‘i ‘aki ka ko hono ongo telingá peé, kuo ‘oho vave ‘aupito hifo ia he tahifó, ‘o fakama‘u mai mei ha fu‘u maka, pea toki ha‘aki ai ki he kelekelé. Ne u punakaki fakalaka atu au ‘i hono ‘ulú mo e maká, ‘i ha luti ‘e taha [meimei mita nai ‘e nima pe ‘iate ‘e nima mo e konga], ‘o ha‘aki hifo ‘o u tu‘u hangatonu pē, pea hangē kiate au ko e me‘a pē ‘eni ne hao ai ‘eku mo‘uí; he, kapau ne u tō ‘aki ha toe fa‘ahinga kupu kehe ‘o hoku sinó, ne u meimei mate ai pē au he taimi ko iá; he ko e me‘a ne hokó, ne momo hoku ngaahi huí ‘o hangē ha kahó. Ne motu hoku ongo va‘é ‘i ha feitu‘u kehekehe ‘e ua, fehulunaki mo hoku ongo kia‘i va‘é ‘i ha founga faikehe, pea meimei ta‘omi au ‘e he hōsí ‘i he‘ene feinga ke tu‘u ki ‘olungá. Ne sio mai ‘eku fa‘ē tangata ko Taitusí ki he‘eku toó, pea ui tokoni, ‘o ‘ave au ki hono falé. Na‘á ku tokoto ai mei he 2 ki he 10 efiafí, hala ha tokoni fakafaito‘o; pea toki a‘u ange ‘eku tangata‘eikí, ‘o na ō ange mo Toketā Suifi ‘o Fāmingitoní, ‘o ne fakatautau hoku ngaahi huí, ha‘i mo hoku ngaahi kupu ne fasí, pea toki ‘ave au ‘i he‘ene salioté ‘i ha maile ‘e valu he pō ko iá ki he fale ‘o ‘eku tangata‘eikí. Na‘e lahi fau ‘eku faingata‘a‘iá. Neongo ia, na‘e tokanga‘i lelei au, pea ‘i he uike pē ‘e valu, kuó u ‘alu tokotoko holo ‘i tu‘a.”9
Ne hokohoko atu pē hono fakatolonga e mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí, neongo e lahi ‘o e ngaahi fakatu‘utāmakí pea a‘u ai pē ki he‘ene fu‘u lahi. ‘I hono ta‘u 41, na‘á ne fakamatala‘i ai ha fakatu‘utāmaki na‘á ne foua, ka na‘á ne fakamālō‘ia e to‘ukupu fakahaofi ‘o e ‘Eikí:
“Ne fasi fakatou‘osi hoku ongo va‘é—ko e taha ne hoko ai ha fasi ‘e ua—pehē ki hoku ongo nimá, hui hoku fatafatá pea mo haku hui palalulu ‘e tolu, pea tapeva mo hoku ongo kia‘i va‘é. Kuó u ‘osi melemo, ma‘u ‘e he momokó, vela he vai mo u‘u ‘e ha kulī fekai—tu‘o ua hano vilohi au ‘e ha tapili he loto vaí—‘osi puke ‘i ha ngaahi mahaki fakatu‘utāmaki, pea konā ‘o meimei mate—‘osi tō ‘i ha fokotu‘unga ukamea ‘o ha halanga lēlue maumau—mālō pē hao mei ha pulu mahafu ‘o ha me‘afana, pea mālō pē mo‘ui ‘i ha ngaahi me‘a lahi.
“Na‘e hā fakaofo kiate au, he neongo ‘a e ngaahi lavelavea mo e ngaahi fasi ne u fouá, ka ne ‘ikai ketu haku konga, ka kuo tuku au ke u matu‘uaki ‘a e ngāue mamafa tahá, momokó mo e la‘āiná pea pehē ki he fefononga‘akí—kuó u fa‘a lue lalo ‘i ha maile ‘e fāngofulu, nimangofulu, pea ‘i ha me‘a ‘e taha ko ha maile ‘e onongofulu ‘i he ‘aho. Ne ‘iate au ‘a e malu‘i mo e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá, pea kuo fakatolonga ai ‘eku mo‘uí ‘o a‘u mai ki he taimí ni; ko e ngaahi tāpuaki ‘eni ‘oku ou ongo‘i ai ke fai ha fakafeta‘i ‘i hoku lotó ki he‘eku Tamai Hēvaní, mo faka‘amu ke tekaki e toenga ‘eku mo‘uí ki He‘ene ngāué mo hono langa hake ‘o Hono pule‘angá.”10
Fekumi mo hono ‘Ilo ‘o e Siasi Mo‘oni ‘o e ‘Eikí
Na‘e kei talavou pē ‘a Uilifooti Utalafi ‘i he fuofua taimi na‘e fie ngāue ai ma‘á e ‘Eikí mo ako meiate Iá. Na‘á ne pehē, “Na‘e fakamālohisino ‘i hoku ‘atamaí ‘i he‘eku kei si‘í ‘i he ngaahi me‘a fakalotú.”11 Neongo ia, na‘e fili ke ‘oua na‘a kau ki ha siasi. Ka na‘á ne fakapapau ke ne kumi ‘a e Siasi mo‘oni pē taha ‘o Sīsū Kalaisí. Na‘e faka‘ai‘ai ia ‘e he ngaahi akonaki ‘a ‘ene mātu‘á mo hono ngaahi kaungāme‘á, pea mo e ngaahi fanafana ‘a e Laumālié, ‘o ne tui ai “ko e Siasi ‘o Kalaisí ‘oku te‘eki tu‘u—pea na‘e ‘i ai ha hē mei he tui fakalotu haohaoa mo ta‘e mele ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea ‘oku ofi ke hoko ha liliu lahi.”12 Na‘e tautautefito hono fakalotoa iá ‘e he ngaahi akonaki ‘a ha tangata ne ui ko Lōpeti Meisoni, ‘a ia na‘á ne kikite‘i ‘e mo‘ui ‘a Uilifooti ke ne kai ‘i he fua ‘o e ongoongolelei kuo fakafoki maí (vakai, peesi 1–3 ‘o e tohí ni).
Hili ha ngaahi ta‘u mei ai, ne toutou fakamatala ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ‘a e talanoa ‘o ‘ene fekumi ki he mo‘oní, koe‘uhí he na‘á ne tui ‘e ‘aonga ‘eni ki he toenga ‘o e Kāingalotu ‘o e Siasí.13 Na‘á ne fakamatala ‘o pehē:
“Kuo ‘ikai ke u ‘ilo ha siasi ‘oku fenāpasi hono ngaahi tokāteliné, tuí mo hono ngaahi angafaí, pea mo e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pe ko e ngaahi ouau mo e ngaahi me‘afoaki na‘e ako‘i ‘e he kau ‘Aposetoló. Neongo na‘e ako‘i ‘e he kau faifekau ‘o e kuonga ko iá kuo fakangata pea ‘oku ‘ikai toe fie ma‘u ‘a e tuí, ngaahi me‘afoakí, ‘alo‘ofá, ngaahi maná mo e ngaahi ouau ne fakahoko ‘e he Kāingalotu ‘o e kuonga mu‘á, ka na‘e ‘ikai ke u tui au ne mo‘oni, he ne fakangata kinautolu ia ‘e he ta‘e tui e fānau ‘a e tangatá. ‘Oku ou tui ‘e toe ‘omi ‘a e ngaahi me‘afoakí, ngaahi ‘alo‘ofá, ngaahi maná mo e mālohi tatau ‘i ha toe kuonga ‘o e māmaní ‘o hangē ko ia ‘i mu‘á, ‘o ka ‘i ai ha Siasi ‘o e ‘Otuá ‘i he funga māmaní, pea ko e Siasi ‘o e ‘Otuá ‘e toe fokotu‘u ia he funga māmaní, pea te u mo‘ui ke u mamata ai. Na‘e piki ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘i hoku ‘atamaí tu‘unga he‘eku lau ‘a e Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú, mo e lotu lahi ke fakahā mai kiate au ‘e he ‘Eikí ‘a e me‘a ‘oku totonú mo ia ‘oku halá, pea mo tataki au ‘i he hala ‘o e fakamo‘uí, ‘o ta‘e toe fai ha tokanga ki he ngaahi fakakaukau ‘a e tangatá; pea na‘e hanga ‘e he fanafana ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí ‘i ha vaha‘a ta‘u ‘e tolu ‘o ako‘i mai kiate au ‘oku ‘amanaki ke Ne fokotu‘u Hono Siasí mo Hono pule‘angá ‘i māmani ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí.”14
Na‘á ne pehē, “Na‘e toka ‘i hoku lotó ‘a e ngaahi me‘á ni. Na‘á ku lotu ‘i he‘eku kei talavoú ‘i he ‘aho pea mo e pō ke u mo‘ui ‘o mamata ‘i ha palōfita. Te u fie fononga pē au ‘i ha kilomita ‘e lauafe ke u mamata ‘i ha palōfita, pe ko ha tangata te ne ala ako‘i au ‘i he ngaahi me‘a kuó u lau ‘i he Tohi Tapú. Na‘e ‘ikai ke u lava ‘o kau ki ha fa‘ahinga siasi, koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke u lava ‘o ma‘u ha siasi he kuonga ko iá te ne taukave‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení. Na‘á ku fakamoleki ha pō ‘e ni‘ihi ‘i he ve‘e vaitafé, ‘otu mo‘ungá, pea mo hoku fale fahi‘anga papá…, ‘o ui ki he ‘Otuá ke u mo‘ui mu‘a ke u lava ‘o sio ‘i ha palōfita pe ko ha fa‘ahinga tangata te ne ala ako‘i au ‘i he ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘o hangē ko ia kuó u laú”15
Na‘e ngata e fekumi ‘a Uilifooti Utalafí ‘i hono ta‘u 26. ‘I he ‘aho 29 ‘o Tīsema 1833, ne fanongo ai ‘i ha malanga ne fai ‘e ‘Eletā Seila Pelisifea, ko ha faifekau ‘o e Siasí. Na‘á ne fakamatala‘i ‘i he‘ene tohinoá ‘a ‘ene me‘a ne fai ki he malanga ‘a ‘Eletā Pelisifeá:
“Na‘á ne kamata e fakatahá ‘aki ha lea fakafe‘iloaki pea toki lotu. Na‘á ku ongo‘i e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke u fakamo‘oni‘i ko e tamaio‘eiki mo‘oni ‘eni ‘a e ‘Otuá. Hili iá peá ne toki kamata malanga leva, pea ‘i he taimi ne ‘osi ai ‘ene malangá, na‘á ku ongo‘i mo‘oni ko e fuofua malanga‘i ‘eni ‘o e ongoongoleleí kuo faifai angé peá u fanongo ai. Na‘á ku pehē ko e me‘a ‘eni na‘á ku faka‘amu ki aí. Na‘e ‘ikai ke u ongo‘i ko haku fatongia ke mavahe mei he falé, ta‘e fakamo‘oni ki hono mo‘oní ‘i he ‘ao ‘o e kakaí. Ne u faka‘ā hoku matá ke u mamata, mo hoku telingá ke u ongo‘i, ‘a hoku loto ke mahino, pea mo e matapā hoku falé ke talitali ia kuó ne ngāue kiate kimautolú.” 16
Ne fakaafe‘i ‘e Uilifooti Utalafi ‘a ‘Eletā Pelisifea mo hono hoá, ‘Ilaisiā Seni, ke na nofo ‘i he ‘api ‘o e fāmili Utalafí. Hili ha ‘aho ‘e ua, hili ‘ene tuku ha taimi lahi ke lau ai ‘a e Tohi ‘a Molomoná mo talanoa mo e ongo faifekaú, ne papitaiso leva ‘a Misa Utalafi pea fakama ‘u ko e mēmipa ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimuí Ni. Talu mei he ‘aho ko iá mo e liliu ‘ene mo‘uí. ‘I he‘ene ma‘u e mo‘oní, na‘á ne tukupā ai ke ‘omi ia ki ha ni‘ihi kehe.
“Ko ha Holi ke ‘Alu ‘o Malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí”
‘I he‘ene fakapapau ke tauhi ‘a e ngaahi fuakava na‘á ne fai ‘i hono papitaisó, ne hoko ai ‘a Uilifooti Utalafi ko ha me‘angāue fie ngāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, ‘o mateuteu ma‘u pē ke fai Hono finangaló. ‘I he konga ki mui ‘o e ta‘u 1834, na‘á ne “ma‘u ai ha loto holi ke ‘alu ‘o malanga‘aki e Ongoongoleleí,”17 pea na‘á ne ma‘u ai ha ui ke ngāue ‘i he fakatonga ‘o e ‘Iunaiteti Siteití. Na‘á ne ‘ilo ‘oku tu‘unuku mai ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahí pea ‘e ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ‘ene mo‘uí ‘i he‘ene fonongá, ka na‘á ne ma‘u ha mālohi ‘i he‘ene fakamo‘oní pea mo ‘ene tuí. Na‘á ne fakamatala‘i ki mui ange: “Na‘á ku ‘ilo ‘oku mo‘oni e Ongoongolelei kuo fakahā ‘e he ‘Eikí kia Siosefa Sāmitá, pea ‘oku mahu‘inga fau ia ‘o u loto ai ke u fakahā ia ki he kakai ‘oku te‘eki ke nau fanongo aí. Na‘e matu‘aki lelei mo mahinongofua, pea na‘e hangē kiate aú te u lava ‘o ai ke tui ki ai ‘a e kakaí.”18
‘I he kamata e ‘uluaki ngāue fakafaifekau ‘a Uilifooti Utalafí, ko e hili pē ia hono toki fakafono ko ha taula‘eiki ‘i he Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Eloné. Ne ‘osi fakanofo hono hoá ko ha kaumātu‘a, pea na‘e ‘i hono tafa‘akí ma‘u pē ‘i he ngaahi fuofua ‘ahi‘ahi ne fetaulaki mo ‘ene ngāue fakafaifekaú ka ne ‘ikai fuoloa kuo lotofo‘i pea foki ki hono ‘apí ‘i Ketilani ‘i ‘Ohaioó. Ne tuku toko taha ia ‘i ha fonua kehe, pea lotu ai ‘a Uilifooti ke ma‘u ha tokoni mo hoko atu pē ‘ene ngāue fakafaifekaú, ‘o ne a‘a ‘i ha ngaahi feitu‘u ano mo ha ngaahi potufonua ne lahi ai e vaí. Ne faifai pea a‘u mai ki he kolo ko Memifisi ‘i Tenesií, “kuo hela‘ia mo fiekaia.”19 Ko e ‘uluaki me‘a ne hoko ki ai he‘ene ngāue fakafaifekau hení, ko ha‘ane lea ki ha fakataha‘anga toko lahi. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē:
“Na‘á ku ‘alu ki he fale talifononga [nofo totongi] lelei taha ‘i he feitu‘ú ni, ‘a ia ne fakalele ‘e Misa Sōsaia Siakisoni. Na‘á ku tala ange ko e sola au, pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘aku pa‘anga. Na‘á ku kole ange pe te ne lava nai ‘o tuku ke u nofo ai ‘i ha pō pē ‘e taha. Na‘á ne ‘eke mai leva pe ko e hā ‘eku me‘a ‘oku faí. Na‘á ku tala ange ko e taha malanga au ‘o e Ongoongoleleí. Na‘e kata, peá ne tala mai ‘oku ‘ikai ke u hangē ha taha malangá. Na‘e ‘ikai ke u tukuaki‘i ia, he ko e meimei kau malanga kotoa pē ne maheni mo iá, na‘a nau heka ‘i ha fanga hoosi faka‘ofo‘ofa pe ‘i ha ngaahi saliote lelei, ngaohi honau valá ‘aki ha tupenu lelei, vāhenga lahi, pea na‘e sai pē kiate kinautolu ia ke ngoto hifo ‘a māmani kotoa ‘i he mala‘iá kae ‘ikai ke nau fie a‘a atu he pelepelá ‘i ha kilomita ‘e uangeau fitungofulu tupu ke fakahaofi ‘a e kakaí
“Ne loto ‘a e pule ‘o e falé ke ma‘u ha‘ane fiefia, ko ia na‘á ne fakangofua ke u nofo ai kapau te u malanga. Na‘e loto ia ke sio pe ‘oku ou lava ‘o malanga. ‘Oku ou loto pē ke tala atu ko e taimi ko ‘ení ne u kamata ke ki‘i pau‘u, ‘o kole ange ke ‘oua te ne ‘ai ke u malangá. Ko e lahi ange ‘eku kole ke ‘ouá, ko e lahi ange ia ‘o e fakapapau‘i ‘e Misa Siakisoni ‘oku totonu ke u malangá. …
“Na‘á ku tangutu ai ‘i ha fu‘u loto fale lahi ke ma‘u me‘atokoni efiafi. Ki mu‘a ke ‘osí, kuo kamata ke fonu e lokí he kakai koloa‘ia mo tu‘umālie ‘o Memifisí, kuo nau vala ‘i ha tupenu lelei mo e silika, ka ko hoku fōtungá ‘oku mou lava pē ke fakafuofua‘i, he ko e toki ‘osi ‘eni ‘eku fononga mai he pelepelá. ‘I he ‘osi ‘eku ma‘u-me‘atokoní, ne hiki leva ki tu‘a ‘a e tēpilé ‘o fakalaka atu he funga ‘ulu ‘o e kakaí. Ne tuku au ke u tu‘u ‘i he tuliki ‘o e lokí, mo ha ki‘i tu‘unga malanga ne hili ai ha Tohi Tapu, tohi himi pea mo ha fo‘i te‘elango, mo takatakai‘i ‘e ha kau tangata ‘e toko hongofulu mā ua, pea ‘i loto mālie ai ‘a e pule ‘o e falé. Na‘e fakatahataha mai ki ai ha kakai ‘e toko nimangeau nai, ‘o ‘ikai koe‘uhí ke fanongo ki he malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí ka ke ma‘u ‘enau fiefiá. … Te ke fie ‘i he tu‘unga nai ko ‘ení? ‘I ho‘o fuofua ngāue fakafaifekaú, ‘o hala ha hoa pe maheni, pea ui ke ke malanga ki ha fa‘ahinga ha‘ofanga peheni? Ka kiate au, ko e taha ‘eni ‘o e ngaahi houa fakafiefia taha ‘o ‘eku mo‘uí, neongo na‘á ku ongo‘i na‘e tonu ke ‘i ai haku hoa.
“Na‘á ku sipela leva ha himi pea kole ange ke nau hiva‘i. Na‘e hala ‘atā ha taha ia te ne fie hiva‘i ha fo‘i lea. Na‘á ku tala ange leva ‘oku ‘ikai ke u ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e hivá; ka ‘i he tokoni ‘a e ‘Eikí, te u lotu pē mo toe malanga. Na‘á ku tū‘ulutui leva ke lotu, pea tū‘ulutui ai pē mo hono kotoa ‘o e kau tangata na‘a nau nofo takai ‘iate aú. Na‘á ku kole ki he ‘Eikí ke ne foaki mai Hono Laumālié mo Ne fakahā mai e loto ‘o e kakaí. Na‘á ku palōmesi ange ki he ‘Eikí ‘i he‘eku lotú te u ‘oange ki he ha‘ofangá ni ha me‘a pē te Ne ‘omi kiate au. Na‘á ku tu‘u peá u lea ‘i ha houa ‘e taha mo e konga, pea ko e taha ia ‘o e ngaahi malanga lelei taha he‘eku mo‘uí.
“Na‘e fakahā mai e mo‘ui ‘a e kakaí ni ‘o u mamata loto ki ai ‘i hoku ‘atamaí, peá u fakahā ange kiate kinautolu ‘a ‘enau ngaahi faiangahalá pea mo e ngaahi nunu‘a te nau ma‘ú. Na‘e punou e ‘ulu ‘o e kau tangata na‘a nau nofo takai ‘iate aú. Hili ha miniti ‘e tolu mei he‘eku faka‘osí, ko au toko taha pē ne kei toe he lokí.
“ ‘Ikai fuoloa, kuo fakahinohino mai e feitu‘u ke u mohe aí, ko ha loki hoko mai pē ki ha fu‘u loki lahi na‘e fakatahataha ki ai ‘a e kau tangata na‘á ku malanga ki aí. Ne u lava pē ke u ongo‘i ‘enau pōtalanoá. Na‘e tala ange ‘e ha tangata ‘e taha ‘oku fie ‘ilo pe na‘e anga fēfē hono ‘ilo ‘e he ki‘i tamasi‘i Māmongá ‘enau tō‘onga he kuo hilí. Ne ‘ikai fuoloa kuo nau fakafekiki fekau‘aki mo ha me‘a fakatokāteline. Na‘e fokotu‘u ai ‘e ha taha ke nau ui au ke u tala ange ‘a e me‘a ‘oku tonú. Ka na‘e pehē ‘e he tokotaha na‘e ‘o‘ona ‘a e fale tali fonongá, ‘ ‘ikai; kuo fe‘unga hotau akonekiná.’
“ ‘I he pongipongí, ne u ma‘u ha me‘atokoni pongipongi lelei. Ne tala mai ‘e he pule ‘o e falé kapau te u toe fou mai ai, ke u toe afe pē ‘i hono falé, ‘o nofo ai ki he lōloa taha te u fie ma‘ú.”20
‘I Nōvema 1836, ne faka‘osi ai ‘e Uilifooti Utalafi ‘ene ngāue fakafaifekau ‘i he tafa‘aki fakatonga-hahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití. Na‘á ne hiki ‘i he‘ene tohinoá, na‘e fononga ‘i ha kilomita ‘e 15,688 ‘i he vaha‘a ‘o e 1835 mo e 1836, fakahoko ha fakataha ‘e 323, fokotu‘u ha kolo ‘e 4 ‘o e Siasí, papitaiso ha kakai ‘e toko 70 mo hilifakinima ha toko 62, fakanofo ha toko 11 ki he lakanga fakataula‘eikí, mo faingāue ki ha toko 4 ‘aki ha‘ane hilifakinima kinautolu pea na‘e tu‘o ono hano fakahaofi ia mei ha kau fakatanga kehekehe.21 Na‘e fakanofo ia ko ha kaumātu‘a ‘i Sune 1835 pea mo ha Fitungofulu ‘i Mē 1836.
‘I he taimi ne foki mai ai ‘a ‘Eletā Utalafi ki Ketilaní, na‘á ne ‘ilo ai kuo toko lahi ha kāingalotu ‘o e Siasí kuo nau hē mei he mo‘oní pea kuo nau lea fakafepaki ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Na‘á ne pehē ki mui ange, “ ‘I he taimi ‘o e hē ko ‘eni mei he mo‘oní ‘i Ketilaní, na‘e tātātaha ke ‘ilo‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘i ha‘ane fetaulaki mo ha tangata, kae ‘oua kuo fakahā ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá ki ai, pe ko ha kaume‘a ia pe fili. Ko e toko lahi taha ‘o e kau tangata takí ne nau fakafepaki kiate ia.”22
Pea na‘a mo e “lotolotonga ‘o e pulonga ko iá,”23 na‘e kei tauhi angatonu pē ‘a Uilifooti Utalafi ki he Palōfitá pea mo fai pau ki he‘ene loto ko ia ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí. Na‘e ui ia ki he Kōlomu ‘Uluaki ‘o e Kau Fitungofulú, pea ‘i he tu‘ungá ni na‘e kei hokohoko atu ai pē ke ne fakamo‘oni‘i ‘a e mo‘oní, ‘i he‘ene fononga ki he ngaahi konifelenisi he feitu‘u ko ‘ení. Ne te‘eki ai ke a‘u ‘o ta‘u ‘e taha ‘ene ‘i Ketilaní, kuó ne muimui ki hano ue‘i ia ke ngāue fakafaifekau taimi kakato ‘i he ‘Otu Motu Fōkesí, ‘i he matāfanga pē ‘o e siteiti ko Meiní. Na‘á ne pehē:
“Na‘e fakahā kiate au ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘Fili hao hoa peá mo hangatonu ki he ‘Otu Motu Fōkesí.’ Ko hono mo‘oní, na‘e ‘ikai toe kehe ‘eku ‘ilo ki he me‘a ‘i he ‘Otu Motu Fōkesí pea mo e me‘a ko ia ‘i Kolapá. Ka ne folofola mai ‘a e ‘Eikí ke u ‘alu, pea na‘á ku ‘alu leva. Na‘á ku fili ai ‘a Sonatane H. Heili, peá ma ō. Na‘á ma kapusi ai ha ngaahi laumālie ‘uli, malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí mo fakahoko ha ngaahi mana. . … Na‘á ku tū‘uta ki he ‘Otu Motu Fōkesí, ‘o fakahoko ai ha ngāue lelei.”24 ‘I he taimi ne tū‘uta ai ‘a ‘Eletā Utalafi mo ‘Eletā Heili ki he ‘Otu Motu Fōkesí, na‘á na ‘ilo ai ha “kakai ‘oku nau faka‘amu ki he founga motu‘a ‘o e vahe hongofulú.” Na‘á ne lipooti ki mui ange, “He ‘ikai ke u lea fuoloa ki ai, ka te u pehē ne u papitaiso ha toko 100 tupu he lolotonga ‘eku ‘i aí.”25
Hoko atu e Ngāue Fakafaifekaú ko ha ‘Aposetolo ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí
‘I he lolotonga ‘o e ngāue fakafaifekau ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i he ‘Otu Motu Fōkesí ‘i he 1838, na‘á ne ma‘u ha uiui‘i ke fakalōloa ‘ene ngāue fakafaifekaú ki he toenga ‘o ‘ene mo‘uí. Na‘á ne pehē, “ ‘I he ‘aho 9 ‘o ‘Aokosí, na‘á ku ma‘u ai ha tohi meia Tōmasi B. Maasi, na‘e lolotonga hoko he taimi ko iá ko e Palesiteni ‘o e Kau ‘Aposetoló, ‘o fakahā mai, kuo ma‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakahā, ‘o ‘omi ai e hingoa ‘o kinautolu kuo fili ke nau fetongi ‘a e tu‘unga ‘o kinautolu kuo hingá: Sione E. Peisi, Sione Teila, Uilifooti Utalafi mo Uiliate Lisiate.
“Ne toe pehē ‘e Palesiteni Maasi ‘i he‘ene tohí, ‘Pea ke ke ‘ilo, Misa Utalafi ‘i he tohí ni, kuo fokotu‘u koe ke ke fetongi ‘a e tu‘unga ‘o e taha ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, pea ‘oku taau mo e folofola ‘a e ‘Eikí ne toki ‘omi ki muí ni maí, ke ke ha‘u fakato‘oto‘o ki Hihifo Mama‘o, pea ‘i he ‘aho 26 ‘o ‘Epeleli ka hokó, te ke mavahe mei he Kāingalotu hení ki ha ngaahi feitu‘u kehe ‘i he ‘ōseni lolotó.’ ”
Ne fakamatala ‘e Palesiteni Utalafi ki mui ai, “Na‘e ‘osi fakahā kiate au ‘a e kakano ‘o e tohí ni ‘i ha ngaahi uike ki mu‘a, ka na‘e te‘eki ke u fakahā ia ki ha taha.”26
Ko e tu‘utu‘uni ko ia ke u “ ‘alu ki ha ngaahi feitu‘u kehe ‘i he ‘ōseni lolotó” na‘e ‘uhinga ia ki he fekau ‘e he ‘Eikí ke ngāue fakafaifekau ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá ki Pilitānia Lahí. Hili pē ha taimi nounou mei hono fakanofo ko e ‘Aposetolo he ‘aho 26 ‘o ‘Epeleli 1839, ne mavahe leva ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi ki Pilitānia Lahi ko e taha ia ‘o e “kau fakamo‘oni makehe ki he huafa ‘o Kalaisí ‘i māmani kotoa” (T&F 107:23).
Na‘e toe ngāue fakafaifekau ‘a ‘Eletā Utalafi ki mui ange ‘i he ‘Iunaiteti Siteití mo Pilitānia Lahi. Na‘e a‘u ‘o ‘iloa ia ko e taha ‘o e kau faifekau ma‘ongo‘onga taha ‘i he hisitōlia ‘o e Siasí. ‘Oku ‘i he tohí ni ha ngaahi fakamatala lahi mei he‘ene ngāue fakafaifekaú.
Tokoni ki hono Tānaki Fakataha ‘o e Kāingalotú
‘Oku poupou‘i he ‘ahó ni ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i honau taki taha feitu‘u ‘oku nau nofo aí, ‘o fakamālohia ‘a e Siasí ‘i māmani kotoa. Ka ‘i he kamakamata mai ‘a e Siasí, na‘e poupou‘i ‘e he kau faifekau ‘o e Siasí ‘a e kau ului fo‘oú ke nau hiki mai ki he hetikuota ‘o e Siasí, ‘o tatau ai pē pe ko Ketilani ‘i ‘ōhaiō, pe Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli, pe ko Nāvū ‘i ‘Ilinoisi, pe Sōleki Siti ‘i ‘Iutā.
Hili nai ha ta‘u ‘e ua mei hono fakapoongi ‘o Siosefa mo Hailame Sāmitá, ne fakamālohi‘i ‘a e Kāingalotú ke nau mavahe mei honau ngaahi ‘api ‘i Nāvuú, ‘o fokotu‘u hanau nofo‘anga fakataimi ‘i he Nofo‘anga ‘o e Fa‘ahita‘u Momokó, ‘i Nepulasikā. Ne foki mai ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘a ‘Eletā Utalafi, he na‘e lolotonga ngāue fakafaifekau ‘i ‘Ingilani. ‘I he‘enau mavahe mei he Nofo‘anga ‘o e Fa‘ahita‘u Momokó, na‘á ne tokoni ai ki he Kāingalotú ‘i he‘enau fononga ‘iloa taha ko ‘eni: ko ‘enau fononga ‘i he ngaahi toafa mo e ‘otu mo‘unga ‘o e ‘Iunaiteti Siteití ki he fonua ‘o e tala‘ofá ‘i he Tele‘a Sōlekí. ‘I he‘ene kau ‘i he fuofua kulupu ‘o e kau paioniá, na‘á ne fononga fakataha ai mo tokoni‘i ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi, he na‘e puke, ‘i he konga faka‘osi ‘o ‘enau fonongá. Na‘e ‘i ai ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i he taimi ne tu‘u ai ‘a Palesiteni ‘Iongi mei hono mohengá, ‘i he salioté, ‘o ne vakai takai ki he fonua ‘i mu‘a ‘iate kinautolú, peá ne fakahā: “Kuo fe‘unga. Ko e feitu‘u totonú ‘eni. Laka atu ki ai.”27
Ne kei hoko atu ai pē e tokoni ‘a ‘Eletā Utalafi ki he Kāingalotú ke nau fakatahataha mai ki he fonua ‘o e tala‘ofá. ‘I he taha ‘o ‘ene ngaahi ngāue fakafaifekaú, ne nofo ai mo hono fāmilí ‘i ha ta‘u ‘e ua mo e konga ‘i Kānata mo e fakatokelau hahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, ‘o tokoni‘i ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke nau hiki atu ki he Tele‘a Sōlekí. Na‘e kau he kulupu faka‘osi ‘o e Kāingalotú ni, ‘i he taimi ne hoko ai kiate ia ‘a e me‘a ko ‘ení, pea ‘oku hā ai ‘a ‘ene ongo‘i ngofua e ngaahi ue‘i ‘a e Laumālié:
“Na‘á ku fakatokanga‘i atu ha vaka mīsini ‘oku kohu ko e teuteu ke mavahe. Na‘á ku ‘alu leva ki he ‘eikivaká ‘o ‘eke ange pe ‘oku toko fiha nai ‘ene kau pāsesé. ‘Tolungeau nimangofulu.’ ‘Te ke lava ‘o ‘ave mo ha toe toko teau kehe?’ ‘ ‘Io.’ Na‘e ‘amanaki ke u tala ange ‘oku mau fie heka, kae fe‘unga ia mo e pehē mai ‘a e Laumālié kiate au, ‘ ‘Oua te mou heka he vaka mīsini ko iá, ‘a koe pe ko ho kaungā fonongá.’ Na‘á ku pehē leva, sai. Ne u ako ai ha me‘a fekau‘aki mo e kihi‘i le‘o vanavanaiki ko iá. Na‘e ‘ikai ke u heka ‘i he vaka mīsini ko iá, ka u tatali ki he pongipongi ‘e tahá. Hili pē ha miniti ‘e tolungofulu mei he mavahe ‘a e vaka mīsiní, kuo vela. Na‘e pule‘i ‘aki pē foki e maea hono fohé ka ‘oku ‘ikai ko ha sēini, pea na‘e ‘ikai ai ke nau lava ‘o a‘u ki ‘uta. Ko ha pō kaupo‘uli ‘eni, pea na‘e ‘ikai ha tokotaha ne hao mo‘ui. Kapau na‘e ‘ikai ke u talangofua ki he ivi fakahinohino ko ia ‘i loto ‘iate aú, na‘á ku mei kau ai mo au, fakataha mo e toenga ‘o e kau fonongá.”28
Ngāue ‘i he Tele‘a Sōlekí
Hili hono nofo‘i ‘e he Kāingalotú ‘a e Tele‘a Sōlekí, ne liliu leva ‘a e ngaahi fatongia ‘o ‘Eletā Utalafí. Na‘e ‘ikai ke toe fekau ia ki muli ‘i he ngāue fakafaifekaú. Ka ne kau ‘i he‘ene ngaahi ngāué hano tokoni‘i ‘o ha Kāingalotu toko lahi ange ke nau hiki mai ki he hetikuota ‘o e Siasí, fakafe‘iloaki kiate kinautolu ne ‘a‘ahi mai ki he feitu‘u ko iá, hoko ko ha taha ngāue falealea, ngāue ke fu‘ifu‘i mo ngoue‘i ‘a e kelekelé, pea mo fakatupulaki ‘a e ngoué mo hono ngaahi founga fakahokó. Na‘e fa‘a ‘a‘ahi ki he ngaahi nofo‘anga ‘o e Kāingalotu ‘i ‘Iutaá, ‘Alesoná, pea mo ‘Aitahoó, ‘o malanga‘i ‘a e ongoongoleleí pea mo fakalotolahi‘i ‘a e Kāingalotú ‘i honau ngaahi fatongiá.
Ne hoko ‘a Uilifooti Utalafi ko ha Tokoni Fai-hisitōlia ‘o e Siasí mei he 1856 ki he 1883 pea hoko ko e Fai-hisitōlia ‘o e Siasí mei he 1883 ki he 1889, ko ha vaha‘a taimi ne lahi taha ai hono taimi ke ngāue ‘i he Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Neongo ne fie ma‘u ha taimi lahi fau ‘e he fatongiá ni, ka na‘á ne lau ia ko ha faingāmalie, ‘i he‘ene tuí ko e “hisitōlia ‘o e Siasí ‘e tu‘uloa ia ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti.”29 Ko ‘ene hoko ko ia ko e fai-hisitōliá, ko hano hoko atu pē ia ‘o e ngāue na‘á ne fakahoko talu mei he 1835, ‘i he taimi na‘á ne kamata tauhi ai ha tohinoá— ko ha lekooti fakafo‘ituitui ‘o ‘ene mo‘uí pea mo e hisitōlia ‘o e Siasí (vakai, peesi 141–43).
‘I he‘ene feinga ta‘e tuku ke fakamālohia ‘a e Siasí, tokoni ‘i he me‘a fakakoló, mo tokonaki ma‘a hono fāmilí, ne muimui ai ‘a Uilifooti Utalafi ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á ne ako mei he‘ene tangata‘eiki ngāue mālohí. Ne pehē ‘e ‘Eletā Felengikilini D. Lisiate ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ko ‘Eletā Utalafí na‘e “ ‘iloa ia ‘i he‘ene longomo‘uí, nimamea‘á mo ‘ene kātaki lahí. Neongo na‘e ‘ikai ko ha tangata lahi ia, ka na‘á ne lava ke fai ha ngaahi ngāue ‘e ongosia ai ha kakai tangata sino mālohi.”30
‘Oku fonu e tohinoa ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i he ngaahi fakamatala ‘o ha ngaahi ‘aho ‘o e ngāue lahi fau. Na‘e tu‘o taha ha‘ane fakamatala ki ha taimi, ‘i hono ta‘u 67, ne kaka ai mo hono foha ko ‘Esilií ‘i ha tu‘unga fute ‘e 12, ke toli piisi ‘i ha fu‘u piisi. Ne kamata ke tō ‘a ‘Esilī. Pea ‘i he‘ene feinga ke fakahaofi ‘a ‘Esilií, ne tō ai ‘a ‘Eletā Utalafi. Na‘á ne tohi ‘o pehē: “Na‘á ku tō he lalo tu‘ungá, ko e fute ia ‘e 10 ki he kelekelé, ‘o tō ‘aki hoku uma to‘omata‘ú mo hoku kongalotó pea na‘e mamahi lahi fau. Na‘e ‘ikai ke fu‘u mamahi‘ia ‘a ‘Esilī ia. Ka na‘á ku mamahi‘ia lahi mo heke ‘i he poó kakato.”31 ‘I he ‘aho hono hokó na‘á ne tohi ai, “Na‘á ku felāngaaki lahi he ‘ahó ni mo heke, ka ne u kei ‘alu pē ki he ngoué pea toki foki mai he efiafí.”32 Na‘e pehē ‘e Mātaiasi Kauli ‘i he‘ene fakamatala ki he me‘á ni: “ ‘Oku fakanatula pē ke fifili ha taha pe ko e hā ‘oku fai ‘e ha tangata ‘i he fa‘ahinga ta‘u ko ‘ení ‘i he funga ‘akaú. Ko e ‘uluakí, na‘e ‘ikai toe lau ta‘u ‘a ‘Eletā Utalafi ia ‘i he taimi ne mamata ai ki ha fa‘ahinga me‘a na‘á ne pehē ‘oku totonu ke fai, kehe pē ke ne lava ‘o fakahoko ia. Na‘e ‘i he feitu‘u kotoa pē. . … Na‘e mateuteu ia ki ha fa‘ahinga me‘a fakatu‘upakē ‘i ha fa‘ahinga taimi pē. Kapau na‘á ne fakatokanga‘i ha va‘a ‘i he funga ‘akaú ‘oku totonu ke tu‘usi, ko e tuai e kemo ‘ene hoko mai ‘a e fo‘i fakakaukau ko iá, kuo ‘osi ‘i he funga ‘akaú ia, pea na‘e faingata‘a ma‘u pē ki ai ke ne kole ha taha ke ne fai ha me‘a te ne lava ‘e ia ‘o fakahoko.”33
Langa Temipalé mo e Ngāue Fakatemipalé
Ko e taimi pē ne nofo fuoloa ai ‘a e Kāingalotú ‘i ha feitu‘u, na‘a nau langa ai ha temipale. Na‘a nau muimui ‘i he founga ko ‘ení ‘i Ketilani, ‘i Nāvū, pea a‘u ai pē ki Sōleki Siti. ‘I he‘enau fai ‘ení, na‘a nau fai pau ai ki he fakahā mei he ‘Eikí ne fakafou mai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá—ko ha fakahā ne lekooti ‘e ‘Eletā Utalafi ‘i he‘ene tohinoá:
“Ko e hā na‘e tānaki fakataha ai ‘a e kakai Siú, pe ko e kakai ‘a e ‘Otuá ‘i ha fa‘ahinga kuonga ‘o e māmaní? Ko e tefito‘i ‘uhingá ke langa ha fale mo‘ó e ‘Eikí ke Ne lava ai ‘o fakahā ki Hono kakaí ‘a e ngaahi ouau ‘o Hono falé mo e ngaahi nāunau ‘o hono pule‘angá pea mo ako‘i ‘a e kakaí ki he ngaahi founga ‘o e fakamo‘uí. He ‘oku ‘i ai ha ngaahi ouau pau mo ha ngaahi tefito‘i mo‘oni, ko e taimi ‘oku ako‘i ai mo mo‘ui ‘akí, kuo pau ke fai ia ‘i ha feitu‘u pe fale kuo langa mo‘ó e taumu‘a ko iá. Na‘e ‘i he fakakaukau ‘eni ‘a e ‘Otuá ki mu‘a pea toki ‘i ai ‘a e māmaní, pea ko e ‘uhinga ‘eni na‘e fa‘a fokotu‘utu‘u ai ‘e he ‘Otuá ke tānaki fakataha ‘a e kakai Siú, ka na‘e ‘ikai ke nau loto ki ai. Ko e ‘uhinga tatau pē ‘oku tānaki fakataha ai ‘e he ‘Otuá ‘a e kakaí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí—ke langa ki he ‘Eikí ha fale ke teuteu ai kinautolu ki he ngaahi ouaú mo e ‘enitaumení, fufulú mo e paní, pea mo e ngaahi alā me‘a peheé.”34
Na‘e fa‘a na‘ina‘i ‘a ‘Eletā Utalafi ki hono kaungā Kāingalotú ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ala ma‘u ‘i he temipalé. Na‘á ne pehē: “Te u pehē ko hono langa ‘o e ngaahi temipalé ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eiki ‘o e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní he kounga ko ‘eni ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ke tau lava ai ‘o hū ki he ngaahi temipalé ‘o ‘ikai ngata pē ‘i hono huhu‘i ‘o e kakai mo‘uí ka ke toe huhu‘i mo hotau kau pekiá.”35 ‘I hono ‘ulungāanga ngāue ‘osikiavelengá, na‘á ne tā ai ha sīpinga ‘i he ngāue fakatemipalé, ‘o fakapapau‘i ‘oku fakahoko ‘a e ngāué ki ha lauiafe ‘o ‘ene ngaahi kuí.
Na‘e kikite‘i ‘e ‘Eletā Utalafi, ‘o hangē ko ha kau palōfita toko lahi ‘o hono kuongá, ‘e hokosia ha kuonga ‘e tu‘u ai ‘a e ngaahi temipalé ‘i he funga kotoa ‘o māmaní.36 Na‘e fiefia ‘i he faingamālie ke ne mamata ai ki hono kamata fakahoko ‘o e kikité ni, he na‘e langa mo fakatapui ha temipale ‘e fā ‘i he Vāhenga ‘Iutaá he lolotonga ‘o e ‘uluaki ta‘u ‘e 46, hili e tū‘uta atu ‘a e Kāingalotú ki he Tele‘a Sōlekí—‘i he ngaahi kolo ko Seni Siaosí, Lōkani, Menitai, pea mo Sōleki Siti.
Ko Palesiteni Utalafi na‘á ne fakahoko ‘a e lotu fakatapui ‘o e Temipale Menitaí mo e temipale Sōleki Sití. Na‘á ne fakamo‘oni‘i mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘e kinautolu ‘oku ō ki he fakatapui ‘o e temipalé ‘i he laumālie ‘o e lotu fakamātoató, ‘i he‘enau pōpoaki ki he kāingalotu ‘o e Siasí: “ ‘E fakahoko ‘a e ue‘i vanavanaiki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní kiate kinautolu fakataha mo e ngaahi koloa ‘o e Langí, mo e fengāue ‘aki mo e kau ‘āngeló, mei he taimi ki he taimi, he kuo ‘oatu ‘a e tala‘ofa ‘a e [‘Eikí] pea he ‘ikai lava ‘o tuku!”37 Na‘á ne hiki ha taha ‘o e ngaahi me‘a peheé, ‘a ia ne hoko ki ai ‘i hono fakatapui ‘o e Temipale Lōkaní:
“Lolotonga ‘o ‘eku ‘i hono fakatapui ‘o e temipalé, na‘e ha‘u ki he‘eku fakakaukaú ‘a e ngaahi houa lahi na‘á ku lotu ai ‘i he‘eku kei talavoú ‘o ui ki he ‘Otuá ke ne tuku ke u mo‘ui ‘i māmani ke u mamata ‘i hano fokotu‘u ‘o e Siasi ‘o Kalaisí pea mo hono fokotu‘u hake ‘o e kakai te nau ma‘u ‘a e ongoongoleleí mei he kuonga mu‘á mo fiemālie ‘i he tui na‘e ‘oange ‘i ha taimi ki he Kāingalotú. Na‘e tala‘ofa mai ‘a e ‘Eikí te u mo‘ui ke u mamata ‘i he kakai ‘o e ‘Otuá pea na‘e ‘i ai ‘a e hingoa mo e feitu‘u … ‘i loto ‘i hono falé, ko ha hingoa ‘oku lelei ange ‘i he ngaahi fohá mo e ngaahi ‘ofefiné, ko ha hingoa he ‘ikai ke toe motuhi. Pea ‘i he ‘aho ní ‘oku ou fiefia ‘i he ‘i ai haku hingoa fakataha mo hono kakaí pea mo ‘eku tokoni ‘i hono fakatapui ‘o ha toe temipale ki Hono huafa fungani mā‘oni‘oní. Fakafeta‘i ki he ‘Otuá pea mo e Lamí ‘o ta‘engata.”38
Ko e Ngāue ‘a Uilifooti Utalafi ko e Palesiteni ‘o e Siasí
‘I he pekia ‘a Palesiteni Sione Teila he ‘aho 25 ‘o Siulai 1887, ne hoko leva ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ko e fa‘unga pule ia ‘o e Siasí, ‘o ‘ōfisa ma‘u mafai pule ai ‘a Palesiteni Utalafi. ‘I he‘ene ongo‘i ‘a e mafatukituki ‘o hono tataki ‘o e Siasí fakakātoá, ne hiki ai ‘e Palesiteni Utalafi ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i he‘ene tohinoá: “ ‘Oku fokotu‘u au heni ‘i ha tu‘unga ta‘e‘amanekina, ko ha tu‘unga na‘e ‘ikai ke u teitei feinga ki ai ‘i he‘eku mo‘uí. Ka ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá kuo hilifaki ia kiate au, pea ‘oku ou kole ai ki he‘eku Tamai Hēvaní ke ne fai mai ha tokoni ‘o taau mo hoku fatongiá. Ko ha fatongia mā‘olunga mo ha‘isia ia ki ha fa‘ahinga tangata ke ne ma‘u pea ko ha tu‘unga ia ‘oku fie ma‘u ai ha poto ‘oku lahi. Na‘e ‘ikai te u ‘amanaki te u mo‘ui fuoloa ange ‘ia Palesiteni Teila. … Ka kuo hoko ia. … Ko e me‘a pē ‘oku ou lava ke lea ‘akí, ‘Oku fakaofo ‘a Ho ngaahi halá, ‘e ‘Eiki ko e ‘Otua Māfimafí; he kuó Ke fili mo‘oni ‘a e me‘a vaivai ‘o e māmaní ke ne fakahoko Ho‘o ngāué ‘i māmani. Fakatauange ke mateuteu ho‘o tamaio‘eiki ko Uilifōtí ki ha fa‘ahinga me‘a pē ‘oku hanganaki mai ki ai ‘i māmani pea mo ne ma‘u ha mālohi ke fakahoko ha me‘a pē ‘e fie ma‘u mei hono nimá ‘e he ‘Otua ‘o e Langí. ‘Oku ou kole ‘a e tāpuakí ni mei he‘eku Tamai Hēvaní ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua Mo‘uí.”39 Na‘e fokotu‘u ‘a Palesiteni Utalafi ko e Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he ‘aho 7 ‘o ‘Epeleli 1889. Ko e Palesiteni ia hono fā ‘o e Siasí ‘i he kuonga fakakosipelí ni.
Fakamo‘oni‘i ‘o e Ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní
‘I he‘ene ngaahi pōpoaki ki he kāingalotu ‘o e Siasí, ne toutou fakamo‘oni‘i ai ‘e Palesiteni Utalafi ‘a hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, ‘o hangē pē ko ia na‘á ne fai ‘i he kotoa ‘o ‘ene ngāue fakafaifekaú. Neongo ia, na‘á ne fai ha fakamo‘oni na‘e mafatukituki ange ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u fakamuimui taha ‘e hiva ‘o ‘ene mo‘uí. Ko e tangata fakamuimui taha ia ne ngāue ko ha ‘Aposetolo mo Siosefa Sāmita, pea na‘á ne ongo‘i ha fiema‘u vivili ke ne fai ha fakamo‘oni mahino mo tu‘uloa ki he Palōfitá ‘o hono Fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí. Na‘á ne pehē ‘i ha toe ha ta‘u ‘e taha pea pekiá:
“ ‘Oku lahi ha ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai mahino ia kiate au, pea ko e taha ‘o kinautolu, ‘a e ‘uhinga ‘oku ou ‘i heni ai ‘i hoku ta‘u motu‘a ko ‘ení. ‘Oku ‘ikai mahino kiate au pe ko e hā kuo fakatolonga fuoloa mai ai aú ka kuo toko lahi si‘a kau ‘Aposetolo mo ha kau Palōfita kuo ‘osi ui ke nau foki atu. … Ko e tangata pē au ‘e taha ‘oku kei mo‘ui ‘i he kakanó na‘e ma‘u ‘enitaumeni ‘i he nima ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko e tangata pē au ‘e taha ‘i he kakanó na‘e kau fakataha mo e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he taimi na‘á ne foaki ange ai ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá kiate kinautolú mo ne tuku ange ‘a e fekau ke nau fuesia ‘a e pule‘angá ni. Na‘e tu‘u ia ‘i ha meimei houa ‘e tolu ‘i ha loki ‘o ne fakahoko mai kiate kimautolu ‘a ‘ene lea faka‘osí. Na‘e fakafonu ‘a e lokí ‘aki ha me‘a na‘e hangē ha afi kakahá. Na‘e ma‘a ‘a hono fofongá ‘o hangē ha āmipá, pea tatau ‘ene leá mo e maama ngingila kiate kimautolu. Na‘e hū ia ki he kupu kotoa ‘o homau sinó ‘o kamata mei he tumu‘aki ‘o homau ‘ulú ‘o a‘u ki homau ‘aofi va‘é. Na‘á ne pehē ‘Ngaahi Tokoua, kuo ‘osi fakama ‘u ‘e he ‘Eiki Māfimafí ki hoku ‘ulú ‘a e lakanga Taula‘eiki kotoa pē, mo e kī kotoa pē, ‘a e mālohi kotoa pē, pea mo e tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘oku kau ki he kuonga faka‘osi ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, pea ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Kuó u fakama‘u ai ki homou ‘ulú ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kotoa pē, Lakanga Taula‘eikí, tu‘unga fakae‘aposetoló, pea mo e ngaahi kī ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea ko ‘eni, kuo pau ke mou fakamālohi homou ngaahi umá ‘o fuesia ‘a e pule‘angá ni pe te mou mala‘ia. ‘Oku ‘ikai ngalo ‘iate au ‘a e ngaahi lea ko iá—Pea he ‘ikai pē ke toe ngalo ia lolotonga ‘eku kei mo‘uí. Ko e lea faka‘osi ia na‘á ne fakahoko lolotonga ‘ene kei ‘i he kakanó. Na‘e ‘ikai fuoloa mei ai kuo fakapoongi mo ui ke foki atu ki ‘api ki he lāngilangí.”40
‘I he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e kole ai ‘e Palesiteni Utalafi ki he Kāingalotú ke nau fekumi mo muimui ‘i he fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, fai pau ki he‘enau ngaahi fuakavá, malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ‘i ‘api pea ‘i muli, faitotonu ‘i he ngaahi fatongia fakaetu‘asinó, pea faivelenga ‘i he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. Ne toe fakaongo mai ‘e he‘ene pōpoakí ha lea na‘á ne fai ‘i he‘ene kei ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá: “Tatau ai pē pe ko e hā ha fa‘ahinga lelei ‘oku tau ‘i ai, ‘oku totonu ke tau taumu‘a ma‘u pē ke fakalakalaka mo hoko ‘o lelei ange. Kuo tau tauhi ki ha fa‘ahinga fono mo ha ongoongolelei ‘oku kehe mei he me‘a ‘oku talangofua ki ai ‘a e kakai kehé, pea ‘oku tau sio loto ki ha pule‘anga ‘oku kehe, pea ‘oku totonu leva ke tatau pehē ‘a e mā‘olunga ange ‘o ‘etau taumu‘á ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eiki ko hotau ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke tau pule mo mapule‘i pehē kitautolu, pea ‘oku ou fakatauange ‘e toka mai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otua ko ‘eku Tamai Fakalangí mo faka‘atā ke tau fakahoko ia.”41
Ko Hono Fakahā ‘o e Fanongonongo Fakamafai‘i
Ne taki ‘e Palesiteni Utalafi ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘i he taha ‘o e ngaahi kuonga faingata‘a taha ‘o e kuonga fakakosipelí ni, ‘i hano fakamālohia ia ‘e he to‘ukupu faifakahinohino ‘o e ‘Eikí. ‘I he konga ki mui ‘o e ta‘u 1880 tupú, ne kei hokohoko atu pē hono fakahoko ‘i he Siasí ‘a e mali toko lahí, ko e talangofua ki he fekau ‘a e ‘Eikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Neongo ia, ne toki fakangofua ki mui ‘i he ‘Iunaiteti Siteití ha ngaahi lao, mo ha ngaahi tautea mamafa ki hano maumau‘i ‘o e ngaahi lao ko iá, kau ai hano fa‘ao ‘o e ngaahi koloa ‘a e Siasí pea ta‘ofi ‘a e ngaahi totonu fakalao ‘a e kāingalotú, ‘o hangē ko e totonu ke filí. Na‘e fakatupu foki ‘e he ngaahi me‘a ko ‘ení ha ngaahi faingamālie fakalao ke faka‘ilo ai ‘a e Kāingalotu na‘a nau kei mali toko lahí. Ne fakahoko ‘e he Siasí ha ngaahi tangi fakalao, ka ne ‘ikai hano ola.
Na‘e mafatukituki ‘a e ngaahi me‘á ni kia Palesiteni Utalafi. Na‘e feinga ai ke ne ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘i he me‘á ni pea fāifai ‘o ne ma‘u ha fakahā ‘oku totonu ke ta‘ofi hano toe fai ‘o e mali toko lahí ‘e he Kāingalotú. Na‘á ne tuku atu ai ‘i he‘ene talangofua ki he fekau ‘a e ‘Eikí, ‘a e me‘a ko ia ne a‘u ‘o ‘iloa ko e Fanongonongo Fakamafai‘í (Manifesto)—ko ha fakamatala ne fakahā fakalangi ‘oku kei tu‘u ko e tu‘unga ‘o e Siasí ‘i he kaveinga fekau‘aki mo e mali toko lahí. ‘I he‘ene lea ki he kakaí he ‘aho 24 ‘o Sepitema 1890, na‘á ne fakahā ai ‘a ‘ene taumu‘a ke talangofua ki he ngaahi lao ‘o e fonuá. Na‘á ne toe fakamo‘oni‘i foki kuo ‘osi fakangata ‘e he Siasí hono ako‘i ke fai ‘a e mali toko lahí.42 ‘I he ‘aho 6 ‘o ‘Okatopa 1890, ne poupou‘i kātoa ai ‘e he Kāingalotú, ‘i ha fakataha ‘o e konifelenisi lahí, ‘a e fanongonongo ‘a honau palōfitá, kuo fakamafai‘i “kakato ia ‘e he mafai ‘o hono fatongiá ke ne fakahoko ‘a e Fanongonongo Fakamafai‘í.”43
Toe Fakapapau‘i e Natula Ta‘engata ‘o e Fāmilí
‘I ha toe nai ha māhina ‘e tolu pea fakapoongi e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, na‘á ne fakahoko ha malanga ki ha ha‘ofanga toko lahi ‘o e Kāingalotú. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Utalafi, he na‘á ne hiki ha ngaahi konga ‘o e malangá, na‘e lea ‘a e palōfitá ‘i ha “taha ‘o e ngaahi kaveinga mahu‘inga mo mālie taha kuo faifaiangé pea fakahoko ki he Kāingalotú.”44 Ko e konga ‘o ‘ene malangá, ne fakamo‘oni ‘i ai ‘e he Palōfitá ‘a e natula ta‘engata ‘o e fāmilí. Na‘e lea fekau‘aki mo e fie ma‘u ko ia ke tau fakama‘u ki he‘etau mātu‘á pea mo hokohoko atu ‘a e ouau fakama‘u ko iá ‘i hotau ngaahi to‘u tangatá:
“Ko e laumālie ‘eni ‘o ‘Ilaisiaá, ke tau huhu‘i hotau kau pekiá mo fakafehokotaki kitautolu mo ‘etau ngaahi tamai ‘a ia ‘oku ‘i langí pea mo fakama‘u hotau kāinga kuo pekiá ke nau toe tu‘u ‘i he ‘uluaki toetu‘ú, pea ‘oku tau fie ma‘u heni ‘a e mālohi ‘o ‘Ilaisiaá ke fakama‘u kinautolu ‘oku nofo ‘i māmaní kiate kinautolu ‘oku nofo ‘i langí. … Mou ō atu ‘o fakama‘u ‘i māmani homou ngaahi fohá mo homou ngaahi ‘ofefiné kiate kimoutolu pea mo kimoutolu ki ho‘omou ngaahi tamai ‘oku ‘i he nāunau ta‘engatá.”45
‘I he ngaahi ta‘u ‘e hongofulu hono hokó, kuo ‘ilo ‘e he Kāingalotú kuo pau ke ‘i ai ha “fa‘ahinga me‘a fakama‘u ‘e taha ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi tamaí mo e fānaú” (T&F 128:18). Neongo ia, na‘e ‘ikai ke maau ‘enau ngaahi foungá, ‘o hangē ko e fakamatala ‘a Palesiteni Utalafí, na‘e ‘ikai fuoloa fe‘unga e mo‘ui ‘a e Palōfita ko Siosefá ke “lea fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ni.”46 Na‘a nau ngāue ‘o fakatatau mo e “maama mo e ‘ilo kotoa pē [na‘a nau] ma‘ú,”47 ‘o fakama‘u kinautolu, pe “ohi,” kia Siosefa Sāmita, Pilikihami ‘Iongi, pe ki ha toe kau taki kehe ‘o e Siasí ‘i honau kuongá kae ‘ikai ki he‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau ngaahi fa‘ē totonú. ‘I he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ne fakamatala ai ‘a Palesiteni Utalafi fekau ‘aki mo e me‘á ni ‘o pehē: “Kuo ‘ikai ke tau fakahoko totonu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko iá ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá kiate kitautolú, ‘i hono fakama‘u ‘o e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú mo e fānaú ki he ngaahi tamaí. ‘Oku te‘eki ai ke u ongo‘i fiemālie, pea pehē pē mo Palesiteni [Sione] Teila, pea pehē mo ha toe taha pē, talu mei he Palōfita ko Siosefá ‘a ia na‘á ne fakahoko ‘a e ouau ‘o e ohí ‘i he ngaahi temipale ‘o hotau ‘Otuá. ‘Oku mau ongo‘i ‘oku kei toe lahi ha ngaahi me‘a ke fakahā mai fekau‘aki mo e me‘á ni ‘o lahi ange ‘i he me‘a kuo tau ‘osi ma‘ú.”48
Na‘e hoko mai ‘a e fakahā makehe ko iá kia Palesiteni Utalafi ‘i he ‘aho 5 ‘o ‘Epeleli 1894.49 ‘Osi mei ai ha ‘aho ‘e tolu, kuó ne fakamatala ‘a e fakahaá ni ‘i ha‘ane malanga konifelenisi lahi: “ ‘I he taimi na‘á ku lotu ai ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá pe ko hai ‘e ohi au ki aí …, na‘e folofola mai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí kiate au, ‘ ‘Oku ‘i ai koā ha‘o tamai, na‘á ne fakatupu koe?’ ‘ ‘Io, ‘oku ‘i ai.’ ‘Pea ko e hā ‘oku ‘ikai ke ke faka‘apa‘apa‘i ai iá? Ko e hā ‘oku ‘ikai ohi ai koe ki aí?’ ‘Na‘á ku tala ange leva ‘ ‘Io, ‘oku tonu ia.’ Na‘e ohi leva au ki he‘eku tamaí, pea na‘e totonu ke fakama‘u ai ‘eku tamaí ki he‘ene tangata‘eikí, ‘o fai pehē atu ai pē; pea ko e fatongia ‘oku ou loto ke fakahoko ‘e he tangata kotoa pē ‘okú ne tokanga‘i ha temipale, ke ne fakapapau ‘i ‘oku fakahoko ‘eni mei he ‘ahó ni ‘o fai atu ‘o ta‘e ngata, kae ‘oua kuo toki fekau ‘e he ‘Eiki Māfimafí ha me‘a kehe, ka, ke ohi ‘a e tangata taki taha ki he‘ene tamai. … Ko e finangalo ia ‘o e ‘Otuá ki he kakaí ni. ‘Oku ou fie ma‘u ‘a e kau tangata kotoa pē ‘oku nau tokanga‘i ‘a e ngaahi temipale ko ‘eni ‘i he ngaahi mo‘unga ‘o ‘Isilelí, ke nau manatu‘i ‘eni. Ko e hā ha‘aku totonu ke u to‘o ha ngaahi totonu ‘a ha tangata ki hono hakó? Ko e hā ha totonu ‘a ha tangata ke ne fakahoko ‘eni? Hala ‘atā; Te u pehē, tuku ke ohi ‘a e tangata kotoa pē ki he‘ene tamai; pea te mou fakahoko totonu ai ‘a e me‘a kuo ‘osi folofola ‘aki ‘e he ‘Otuá ‘i he taimi na‘á ne fakahā ai te Ne fekau‘i mai ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí [vakai, Malakai 4:5–6]. …
“ ‘Oku tau fie ma‘u ‘a e Kāingalotú mei he taimí ni ‘o fāi atu ke nau fakatotolo‘i ‘enau tohi hohokó ki he mama‘o taha te nau ala lavá, pea mo fakama‘u ki he‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau ngaahi fa‘eé. ‘Ai ‘a e fānaú ke fakama‘u ki he‘enau ngaahi mātu‘á, pea hokohoko atu ‘a e sēini ko ‘ení ki he mama‘o taha te mou ala lavá. …
“Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, mou tukuloto‘i ‘a e ngaahi me‘á ni. Tau laka atu mo ‘etau ngaahi lekōtí, fakafonu totonu kinautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, pea fakahoko ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, pea ‘e hoko mai kiate kitautolu e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá, pea ‘e tāpuekina kitautolu ‘i he kaha‘ú ‘e kinautolu kuo huhu‘í. ‘Oku ou fakatauange ki he ‘Otuá ‘e faka‘ā hotau matá ke tau mamata, hotau telingá ke tau fanongo, mo hotau lotó ke mahino kiate kitautolu, ‘a e ngāue ma‘ongo‘onga mo lahi kuo hilifaki ki hotau umá, pea mo ia ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otua ‘o e langí mei hotau nimá.”50
“ ‘Oku Mau Lotua Ma‘u Pē Koe”
‘I he ‘aho 1 ‘o Mā‘asi 1897, ne fakataha mai ‘a e Kāingalotú ki he Tāpanekale Sōlekí ke fakamanatua ‘a e ta‘u 90 ‘o Palesiteni Uilifooti Utalafí. Na‘a nau fanongo ai ki ha fo‘i himi fo‘ou: “ ‘Oku Mau Lotua Ma‘u Pē Koe.” Ne hanga ‘e ‘Ēveni Sitīveni ‘o to‘o mai ha tu‘unga fasi ‘o ha himi lolotonga ka ne fa‘u ha fakalea fo‘ou ke fakalāngilangi‘i ‘aki ‘a e palōfita ‘ofeina ‘o e Siasí:
‘Oku mau lotua ‘a e palofitá,
Ke tapuekina fakanonga;
‘I ho‘o fononga ke tu‘uloa,
Hā mai ho‘o maama fakanonga,
Hā mai ho‘o maama fakanonga.
‘Oku mau lotua ho‘o fononga,
Pea fakaivia mei langí na,
Ke ke taki tonu kimautolu,
Pea huluhulu ai homau hala,
Pea huluhulu ai homau hala.
‘Oku mau lotua ‘i he ‘ofa;
Homau loto kotoa ke ‘afio mai,
Pea tapuaki‘i mo foaki,
Pea nofo ‘iate koe, fiemalie pe,
Pea nofo ‘iate koe, fiemalie pe.51
Hili mei ai ha māhina ‘e hongofulu mā valu, ‘i he ‘aho 2 ‘o Sepitema 1898, ne pekia ai ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafi, kuo fāifai pea kau fakataha mo e Kāingalotu ne nau mu‘omu‘a ‘iate ia ‘i he maté. ‘I hono me‘afaka‘eikí, ‘a ia ne fai ‘i he Tāpanekale Sōlekí, ne nofo‘ia ‘a e me‘a kotoa pē ‘e ha “laumālie ‘o e nonga, ‘o ne nofo‘ia ‘a e fakataha‘angá pea kei nofo ai pē ke ne fakafiemālie‘i ‘a e loto kotoa pē.” Ko e loto Tāpanekalé na‘e “teuteu‘i tupenu hina,” mo ha ngaahi matala‘i ‘akau “faka‘ofo‘ofa mo lelei fau,” fakataha mo ha ngaahi ha‘inga uite mo e ‘outi. “ ‘I he ongo tafa‘aki ‘o e ‘ōkaní, na‘e tu‘u ai ‘a e fika 1847 pea mo ha ngaahi ha‘inga seipalasi mo e siola ‘ā lalahi [pea mo ha] ngaahi tumu‘aki paini,” ko hono fakamanatu ‘o e tū‘uta mai ‘a e kau paioniá ki he Tele‘a Sōlekí ‘i Siulai 1847. Na‘e hā mata‘ā‘ā ‘a e kupu‘i lea ko e “Pekia ka ‘Oku Kei Lea Pē” mei ‘olunga ‘i ha tā lahi ‘o Palesiteni Utalafí, ko ha fakalāngilangi ki ha palōfita ‘a e ‘Otuá ‘e kei hokohoko atu pē ‘ene ngaahi akonakí mo ‘ene sīpingá ke ue‘i fakalaumālie ‘a e Kāingalotú ‘i he‘enau feinga ke tokoni ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.52
‘I he 1839, ne mavahe ai ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi (‘i mu‘á), ‘Eletā Pilikihami ‘Iongi (mei muí) mo ha kau mēmipa kehe ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá mei honau ngaahi apí ke malanga‘aki e ongoongoleleí ‘i ‘Ingilani.
Na‘e nofo ‘a ‘Eletā Uilifooti Utalafi mo hono fāmilí ‘i he ‘api ko ‘ení ‘i Nāvū ‘i ‘Ilinoisi.
Ko e Temipale Menitai ‘Iutaá, ne fakatapui ia ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ‘i he 1888.
Ko Palesiteni Uilifooti Utalafi, ‘i lotó, mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí: Palesiteni Siaosi Q. Kēnoni, ‘i to‘ohemá, pea mo Siosefa F. Sāmita, ‘i to‘omata‘ú.