Me Rarama Mai!
Na kena sa ca tikoga vakalevu na noda vuravura, sa ka bibi kina me sa tiki ni ivakavuvuli raraba na vakavuvuli vakalotu.
Na yalomalua sa ikoya na ivakasaribariba ka na vakalesuya tale mai na kaukauwa o ya ka a sucu ena vula sa oti. Me noqu iloloma a solia vei au o Mary, na watiqu, e dua na CD ni sere ni inuinui kei na vakabauta ka a lagata o Vera Lynn, e dua na daulagasere kilai levu ni Peritania, ka a veivakauqeti sara vei ira era rogoci koya ena gauna butobuto ni iKarua ni iValu Levu.
E tiko e dua na itukuni lailai na vuna e solia kina vei au o watiqu na iloloma oqo. A tekivu na vakalutu gasaukuro e Lodoni ena Sepiteba ni 1940 ni vo toka e dua na siga meu sucu.1 A vakarogoca toka o tinaqu ena retio na ravuravu oqo e Lodoni ena nona rumu e valenibula, ka sa nanuma me sa na yacaqu o Quentin, na imatai ni yacai koya ka kakaburaki tiko ena retio.
O Vera Lynn, na daulagasere, sa yabaki 93 ena gauna oqo. Ena yabaki sa oti a mai tavoci tale eso na nona sere ni gauna ni ivalu ka laki yacova sara na ivakatagedegede e cake ni sere totoka e Peritania. Eso vei kemuni na qase cake ko ni na rairai kila eso na nona sere me vakataka na “The White Cliffs of Dover.”
E dua na sere, ka yacana na “When the Lights Go on Again (All over the World),” ka dau tara vakatitobu na yaloqu. Na sere oqo e kauta mai vei au e rua na vakasama—imatai, na vosa vakaparofita ni dua na iliuliu kei Peritania, “Era sa boko na cina e Iurope taucoko. Eda na sega ni raica me waqa tale ena noda gauna oqo;”2 kei na ikarua, na vakalutu gasaukuro oqo a yaco ena veikoro lelevu kei Peritania me vakataki Lodoni. Me vakadredretaki vei ira era vakalutu gasaukuro me ra raica na vanua me ra vakalutuka kina, a vakabutotaki na vanua. Era bokoci na cina ka ra ubi na katubaleka.
Na qaqani sere e tukuna tiko na inuinui dina ni na vakalesui mai na bula galala kei na rarama. Kivei keda eda sa kila tiko na ilesilesi ni iVakabula kei na Rarama i Karisito3 ena kena tomani tikoga na veisaqasaqa ni vinaka kei na ca, na kedrau vakatautauvatataki na ivalu levu ko ya kei na valuti ni bula savasava nikua e matata vinaka tu. Na rarama ga i Karisito ena rawa kina vei ira na kawatamata taucoko “[me ra] kila kina na vinaka mai na ca.”4
Na bula galala kei na rarama e sega tu ga ni dau rawarawa na kena rawati se tauri matua tiko.Vakatekivu mai na iValu mai Lomalagi, era sa vakayagataka tiko mai kina na meca butobuto na sala taucoko sara me vakarusai kina na galala ni digidigi ka bokoca laivi na rarama. Sa kaukauwa cake tikoga na kena valuti na ivakavuvuli ni bula savasava kei na bula galala vakalotu.
Eda sa gadrevi kina na Yalododonu Edaidai, meda gugumatua cake sara ena noda maroroya tiko na rarama ka taqomaka na noda matavuvale kei na itikotiko raraba me kakua ni ravuti na noda bula savasava kei na bula galala vakalotu.
Taqomaki ni Matavuvale
Sa rerevaki sara tiko ki na matavuvale na kena ravuta tikoga mai na meca butobuto ka ra sa lasika tikoga mai ena sala kecega. Me vaka ni sa noda sasaga taumada meda vakasaqara na rarama kei na dina, sa qai vinaka cake meda taqomaka na noda matavuvale mai na gasaukuro veivakamatei e dau vakarusa na tarai cake ni bula vakayalo kei na tubu cake. Sa vakakina, na iyaloyalo vakasisila, ni sa dua na iyaragi levu vakarerevaki ki na bula savasava. Na kena kaukauwa e liutaka na kena vakarusai na iyaunibula savasava. Eso na parokaramu ni TV kei na kena ena Initaneti era veivakamatei vakakina. O ira na meca butobuto oqo era tagutuva na rarama kei na inuinui mai na vuravura. Sa kaukauwa cake tikoga na kena vakamalumalumutaki.5 Kevaka eda na sega ni vakarusa laivi na butobuto mai na noda matavuvale kei na noda bula, meda kakua ni kurabui ni na boloraki ka vakavurumemeataki na noda tiko vakacegu ka isau ni noda bula dodonu tiko. E noda ilesilesi meda tikoga e vuravura ia meda kakua ni vakavuravura.
Me kena ikuri, sa gadrevi meda vakalevutaka cake sara na noda bula vakalotu ena noda vale. Na lotu vakamatavuvale ena veimacawa kei na masu vakamatavuvale kei na vuli ivolanikalou vakamatavuvale era sa ka bibi dina sara. Sa gadrevi meda gumatuataka na kena taurivaki e loma ni noda vale na itukutuku e “vinaka, na ka e totoka, se rogorogo vinaka ka daudokai.”6 Kevaka meda na vakayacora me itikotiko vakalou na noda vale me ivakaruru mai na veika ca, eda na taqomaki mai na ravuravu ni veika ca sa tukuna tiko na ivolanikalou.
Taqomaki ni iTikotiko
Me ikuri ni noda taqomaka na noda dui matavuvale, e dodonu meda ivurevure tiko ni rarama ena kena taqomaki na noda itikotiko raraba. E kaya na iVakabula, “Me caudre vakakina na nomudou rarama ena matadra na tamata, me ra raica na nomudou ivalavala vinaka ka vakarokorokotaka na Tamamudou sa tiko mai lomalagi.”7
Sa vakamacalataki na noda veisiga ni sa “dua na gauna ni sautu ka itabayabaki ni vakatitiqa.”8 Na vakabauta taumada ena kaukauwa kei na dodonu ni Kalou e sega walega ni vakabekataki ia e vosa vakacacataki talega. Ena rawa vakacava ena ituvaki vakaoqo meda na laveta cake kina na iyaunibula meda vakaraitaka kina vei ira na tawa vakabauta kei na tamata vakawelewele ka vukea na kena vakamalumalumutaki na cowiri tiko ni veicacati kei na meca butobuto?
Oqo e dua na taro bibi me nanumi tiko. Vakasamataki Momani mada na parofita kei na nona yaluma ena nona tukuna, “A cava dou a cati Jisu kina ni sa dodoka tu yani na ligana me vukei kemudou!”9 Sa dodonu kina na yaluma nei Momani, sa qai itavi nei Moronai, na luvena, me vakamacalataka “na itukutuku vakaloloma ni nodra vakarusai na wekaqu.”10
Mai na veika au sotava ena bula oqo kei na noqu veimaliwai kei ira na tamata e vuravura taucoko sa vakavuna me rarama kina na noqu rai. Au vakabauta ni rarama kei na dina ena maroroi ena noda gauna oqo. Ena veimatanitu taucoko era sa tu kina na iwiliwili levu era qarava tiko na Kalou ka ra vakila ni sa nuitaki ira tiko o Koya me baleta na nodra cakacaka. Eso na dauvakadidike era vakabauta ni sa yaco tiko e dua na veivueti ni vakabauta e vuravura taucoko.11 Keimami sa sotava na iliuliu ni Lotu eso na iliuliu ni veivakabauta tale eso ka raica ni tiko e dua na yavu ni bula savasava e curuma tiko yani na duidui vakabauta oqo ka vakaduavatataki keda ena noda gagadre meda tamata vinaka cake.
Keimami raica talega ni vuqa na tamata era doka vakalevu na iyaunibula savasava taumada. Ia meda kakua ni vakacalai: era tiko talega eso era gumatuataka tiko na kena vakacacani na vakabauta ka vakacacani na veivakayarayarataki vakalotu vei ira na tamata. Eso tale na tamata ca era veivakalolovirataki, veimuataki, ka vakarusai ira na tamata ena waigaga, iyaloyalo vakasisila, veimoceri butobuto, volitaki tamata, butako, kei na cakacaka ni bisinisi vakailoa. Na nodra kaukauwa kei na veivakayarayarataki o ira vakaoqo e rabailevu sara, e dina ga ni ra lewe lailai toka.
Sa toso tikoga kina na nodra veivaluvaluti o ira era tamata vakabauta kei ira era vorata tiko na lotu kei na Kalou mai na bula raraba.12 E vuqa vei ira na iliuliu era sega ni tokona na vakasama ni bula savasava ka vakayavutaki mai na iyaunibula vaka-Judeo/Vakarisito. Era kaya ni sega tu na inaki ni ituvatuva ni bula savasava.13 Era vakabauta ni sega ni dodonu me vakaliuci tiko na inaki ni bula savasava.14
Ia, e vuqa na tamata era saga tikoga me ra vinaka ka veidokai. Na Rarama i Karisito, ka sa duatani mai na Yalo Tabu, e tukutuku ki na lomadra. Eda kila mai na ivolanikalou ni Rarama i Karisito sai koya “na Yalo ni Turaga sa vakavukui ira na tamata kecega e vuravura.”15 Na rarama oqo e soli vei “ira kecega na kai vuravura.”16 E vakavuvulitaka o Peresitedi Boyd K. Packer ni oqo na “ivurevure ni veivakauqeti, ka dui tu vei keda kei ira kece talega na lewe ni matavuvale vakatamata.”17 Oqori na vuna era na ciqoma kina e lewevuqa na veika cecere ni bula savasava ni yavutaki ena veika dina vakalotu era sega ni dau tokona. Eda wilika ena Mosaia ena iVola i Momani ni “Sega ni dau yaco wasoma me ra digitaka vata na lewe ni vanua na ka e sega ni dodonu; ia sa vakawasoma ga me ra digitaka na ka e sega ni dodonu e lewe vica wale.” A veivunaci kina o Mosaia “Ia kevaka ena yaco na gauna me ra digitaka kina na ka ca ko ira na lewe ni vanua, oqori na gauna ena tau kina vei kemuni na lewa ni Kalou.”18
Na kena sa ca tikoga vakalevu na noda vuravura, sa ka bibi kina me sa tiki ni ivakavuvuli raraba na vakavuvuli vakalotu. Na itutu ni bula savasava e vakayavutaki ena lewa e loma vakalotu e dodonu me vakaivotavota talega ki na kena vakayagataki raraba. Ena vuqa ni veiyavunilewa ni matanitu eso ena sega beka ni okati kina na lewa e loma vakalotu, ia me kakua ga ni tagutuvi laivi.19
Na vakabauta vakalotu sa ivurevure ni rarama, kila-ka, kei na vuku ka sa yaga kivei ira na tamata ena sala e cecere sara vei ira era vakamuria vakadodonu baleta ni sa nodra ilesilesi vua na Kalou.20
Ena vakamatatataki na tikina oqo ena rua na ivakavuvuli vakalotu.
Na Cakacaka Dodonu e Veivakauqeti ni sa iLesilesi Vua na Kalou
Na ikatinikatolu ni yavu ni vakabauta e tekivu vakaoqo, “Keimami vakabauta ni sa kilikili me da yalodina.” Na Yalodina e dua na ivakavuvuli e yavutaki ena vakabauta vakalotu ka dua na lawa taumada ni Kalou.
Ena vuqa na yabaki sa oti au a cakacaka tiko vaka-loya e California, a gole yani vei au e dua na itokani vakabisinisi e sega ni da lotu vata ka laki vakaraitaka vakusakusa yani vei au e dua na ivola a ciqoma mai vua e dua na bisopi ni lotu YDE ni dua na tabanalevu e kea. E vola o bisopi ni dua na lewe ni nona ivavakoso, a cakacaka tu e liu vei noqu itokani vakabisinisi, a taura eso na iyaya mai na vanua ni cakacaka nei noqu itokani vakabisinisi ka nanuma ni ra sa kena ivovo. Ia ni sa mai dua na Yalododonu Edaidai gugumatua ka sa muri Jisu Karisito tiko, sa kila kina o tamata cakacaka oqo ni sa vakailoa na ka a cakava. A vakacurumi vata tiko ena ivola e dua na ilavo me sega walega ni isau ni iyaya ia na kena tubu talega. A taleitaka vakalevu oqori o noqu itokani vakabisinisi ni sa mai veivuke na Lotu ena veiliutaki vinaka me vukea na tamata oqo me veivinakati tale kei na Kalou.
Mo vakasamataka mada na rarama kei na dina e tiko ena iyaunibula ni cakacaka dodonu ena vuravura vaka-Judeo/Vakarisito oqo. Mo vakasamataka na kaukauwa ena yaco vei ira na tamata kevaka me ra sega ni lawaki e koronivuli na itabagone, ka ra cakacaka dodonu na tamata ena vanua ni cakacaka ka ra dina ki na nodra veiyalayalati ni vakamau. Kivei keda, na vakasama ni cakacaka dodonu taumada e teivaki tu ena bula kei na ivakavuvuli ni iVakabula. Na cakacaka dodonu sa ivakarau iyaunibula talega ena vuqa na veimatalotu tale eso kei na itukutuku makawa. E kaya o Robert Burns na dauniserekali, “A tamata yalodina sa cakacaka vakaturaga duadua ni Kalou.”21 Voleka ni veigauna kece sara, o ira na tamata vakabauta era na via soli itukutuku vua na Kalou ena vuku ni nodra yalodina. Oqo na vuna sa veivutunitaka kina na kai California o ya na nona cakacaka vakailoa taumada.
Ena soli icocovi ni yabaki sa oti a kaya kina o Clayton Christensen, e dua na parofesa mai Harvard ka iliuliu ni Lotu, e dua na italanoa dina ni dua na itokani vakacakacaka mai na dua tale na matanitu ka a mai vulica na demokarasi. E kurabui sara na itokani oqo ni sa ka bibi sara na veika vakalotu ena demokarasi. E kaya ni o ira na lewenivanua era vakavulici mai ni ra se lalai me ra kila ni sa nodra ilesilesi vua na Kalou me ra cakacaka dodonu ka bula dodonu, era na vakamuria na kena lawa kei na kena ivakarau ka, na sega ni vakasaurarataka, na yavu ni demokarasi. Vei ira era sega ni duavata kina, era na takiveiyaga na ovisa me ra vaqaqacotaka na itovo dodonu.22
Vakamatata sara, na iyaunibula savasava me baleta na cakacaka dodonu ena laki mana sara ena kena tauyavutaki na rarama kei na dina ka vakatorocaketaki ira na tamata ka me sa iyaunibula vei ira era sega ni vakabauta.
Okati Ira na Luve ni Kalou Taucoko me ra sa Veitacini ka Veiganeni
Na ikarua ni ivakaraitaki ni kena yaga na vakabauta vakalotu vei ira na tamata ka solia na rarama ki vuravura sai koya na ilesilesi ni lotu me ra okati na luveni Kalou taucoko me ra sa veitacini ka veiganeni.
E vuqa na isoqosoqo vakayavutaki vakalotu ena rua na senijiuri sa oti era sa maqusa sara ena nodra gole yani ka vueti ira mai era sa sotava tu na veika rarawa baleta ni ra vakabauta na nodra lewenilotu ni tamata kecega a buli me ra ucuya na Kalou ka itovo vata kei Koya.23 E dua na iliuliu vakairogorogo ni Peritania o William Wilberforce, ka a vakaitavi ena kena vakawabokotaki na tiko bobula e Peritania, sa ivakaraitaki cecere sara.24 Na serenilotu veilaveti, “Amazing Grace,” kei na iyaloyalo yavala veivakauqeti ka tautauvata na yacana, e tukuna na ituvaki ni bula ni 1800 ka vakamacalataka na nona veivakabulai qaqa. Na sasaga gugumatua nei Wilberforce a itekitekivu sara ga ni kena tagutuvi laivi na itovo butobuto, veivakasaurarataki, veivakacacani, ka vakailoa oqo. Me tiki ni nona sasaga o ya, a cakacaka vata kei ira eso tale na iliuliu, ena kena tuvalaki ka vakavoui tale na bula savasava vei ira na tamata. E vakabauta o koya ni vuli kei na matanitu e dodonu me vakayavutaki ena bula savasava.25 “Na nona … raivotu ni veivakabulabulataki ena bula savasava kei na bula vakayalo sai koya na veika a bula kina, se na taqomaki ni bula vakawati, bololaki ni veivakabobulataki se na kena taqomaki na siga ni Vakacecegu.”26 Ena igu levu a veivuke ena nodra vakayagataki na iliuliu ena matanitu ni veika ni bula savasava kei na bula veimaliwai ena sasaga ni matanitu raraba me valuti na ca.27
Ena itukutuku taumada ni noda Lotu, e vuqa vei ira na noda lewenilotu era saqata na veivakabobulataki.28 Sai koya oqori na vuna, ka salavata kei na nodra vakabauta vakalotu, ka ra sotava kina na veivakacacani kei na veivakamavoataki, ka yacova sara vakakina na lawa me ra sa vakawabokotaki e a vakarota o Boggs na Kovana e Missouri.29 Ena 1833 a ciqoma kina ko Josefa Simici e dua na ivakatakila ka tukuna, “E sega ni dodonu me dua na tamata me vakabobulataka tiko e dua tale.”30 Na noda yalayala me baleta na galala ni qaravi kalou kei na noda raica na tamata kecega me luvena tagane kei na yalewa na Kalou sa itakele ni noda ivunau.
Oqo e rua ga na ivakaraitaki ni ivakavuvuli kaukauwa ni iyaunibula vakayavutaki ena vakabauta era sa vakalougatataki kina vakalevu na tamata. E tiko tale e vuqa. E dodonu meda vakaitavi kina ka tokoni ira era sa gugumatua ka caka dodonu me vukea na kena tauyavutaki tale na iyaunibula savasava ka na vakalougatataka na itikotiko raraba taucoko.
Meu vakamatatataka mada ni sa dodonu me rogoci na domo yadua sara ena veivanua kecega. E sega ni dodonu me galu tiko na lotu kei na tamata e vuravura. Me kena ikuri, meda kakua ni namaka ni baleta ga ni so na noda vakasama e vakayavutaki mai na ivakavuvuli vakalotu, me sa na ciqomi sara se vakaliuci. Ia me matata tiko ni vakasama kei na iyaunibula vakaoqo sa dodonu me ra dau raicilesu tiko ena vuku ni kedra dina.
Na yavu savasava ni noda vunau sa rawa me bikeni ni rarama ki vuravura ka rawa me dua na kaukauwa veivakaduavatataki ni bula savasava kei na vakabauti Jisu Karisito. E dodonu meda taqomaki ira noda matavuvale ka meda gu vata yani kei ira era nakinaki vinaka ena kena vakayacori na veika eda rawata rawa me maroroi kina na rarama, inuinui, kei na bula savasava ena noda itikotiko raraba.
Kevaka meda bulataka ka kaburaka na ivakavuvuli oqo, eda sa muri Jisu Karisito tiko kina o Koya na Rarama dina kei Vuravura. Eda sa dua dina na kaukauwa ni ivalavala dodonu ni ivakavakarau ki na iKarua ni Lesu Mai ni Noda Turaga ka iVakabula, o Jisu Karisito. Eda sa vakanamata ki na siga totoka ko ya ni ra na “lagasere na yalo galala ni sa cila tale na rarama e vuravura raraba.”31 Ena yaca tabu i Jisu Karisito, emeni.