Mweengara, Ara utu
Reiakina Te Itiaki Ao Te Tamaroa
Kaaro a kona ni kabonganai kawai aika onoua n reireiniia natiia taekan te karekenano imarenan te mwaane ao te aine.
E a tia n reke au tai ni kaitibo ma te roronrikirake ao kairake n ikawai man nakoau nako ao man te aonaaba ni kabuta. N te tai teuana I taetae ma te kurubu irouia te roro ae tebwitabun ae kakukurei n taekan te tamaroa, te itiaki, maiuakinan te riai. Imwiin tuangakiia bwa kukureira Ngai irouia n aia maroro, onimakinaia, taraakiia, ao anuaia, I titiraki, “Ko na kanga n rangi n ataia, koaua raoi n am kaeka, ao ni mweengaraoi n te maroroo ae kai roota te namakin n te maroroo aei?” E kaeka temanna te aine n aki tautaua, “Au karo a reireinai.” Ake tabeman a katoutoui atuuia n iranna. Te bwai ae a rinanona aei e rangi ni beebete ao e kamimii e kabwarabwara aroia kaaro n rooti maiuia natiia—riki n nakoaia n reirei n te tamaroa, te itiaki, karekenano, ao te reitaki ae riai.
I nanokawaki n taekinna, bwa a mwaiti kaaro aika a aki reireiniia natiia taekan te tabeaianga iaon te reitaki n aroia ni mwaane ke n aine n aron ae a kona ni karaoia. Te katotoo, n te kakae e raka iaon 200 kairake aika a tuai iein aika a kakaonimaki Aomata aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira, I kunea bwa tii 15 te betienti ae a iangoia bwa aia karo bon oin reken ataakin rongorongo ni kaineti ma taekan aroia ni mwaane ke n aine. Membwa aika kairake aikai a taku bwa a reiakin maroroo aika a kakaawaki aikai mai irouia raraoia ke roroia, te Intanete, taabo ni kareke rongorongo, tamnei, bokinreirei, aia koraki, ke aia taan kairiiri n te Ekaretia.
E koaua, bon tiaki te maroroo ae beebete reiakinana. Ma I kakoaua kaaro bon taan reirei aika a tamaroa riki n taekin reirei aika a tabu n aron aikai. Kawai aika imwiina e na buokiko ni karikirakea ni kabebetea, ni kakorakora, ao reirei aika akea tokiia ao waaki akea boutoka reirei ae nakoraoi ao te angareirei iaona—ai moararariki n reiakinaia am ataei aron maiuakinan te tamaroa ao te itiaki.
Te angareirei ao reiakinana e riai ni waaki ni moantaai. Kaaro aika a reireiniia raoi natiia n taekan maroroo n ataa aron kakawakinrabwataia ao aron raoi karaoan te reitakin n taanga a riai n oota bwa mwaitiia ataei a kaitibo ma aekaki ni marooro n roroia n ataei nakon are ngaaia ke aia karo a kantaningaiia ke a kan karekea. Mwaitiia ataei a kakai ataa aron te reitaki n taanga mai iaon te Intanete n roroia ae 11 te ririki ao tabeman a uarereke riki. Taabo n tamnei, taai n takakaro, n te katanoata, ke bon taabo ni kanako rongorongo nakoia te botanaomata a rikirake ni kaonaki ma tamnei ni kabwakabwaka ao aika aki tau.
Tabeman kaaro a titiraki n ae eti, “N na waaki nningai ni maroroakina te tabeainga iaon kakawakin te rabwata ni karaoan te reitaki n taanga ae riai?” E na irekereke ma te ririki ao aron taun te ataei ao bwaai aika a onoti. Te kairiiri n te tamnei e na roko ngkai kaaro a tataromwaaka ao n taratara raoi ni kamatebwaia aroia natiia, n taua ma nanoia ni kakauongo nakoia natiia, ao ni kabanea aia tai n iangoia ao n ataia bwa nningai ao tera are a reiakinna. Te katotoo, I uringa natiu te mwaane ngke e titirakinai taekan tein te rabwata ngke ai tibwa nimaua ana ririki. Ngkai e bon taraa ni kamwengabuaka taekinana, e bon mataata bwa aio raoi te tai ni maroooo. E ngae n anne, ngke I iangoia bwa tera aron au kaeka, e taraa ni maatata bwa bon tiaki te tai ae riai ibukiu ni marooro ma natiu te mwaane n taekan te reitaki n rabwata.
Te angareirei ao reiakinana e riai n riki n taainako. Reiakinana bon te waaki ae reitinakonakon are bon ti teuana te tai. Ngkana e a roko n tain reiakinaia ataei n taekan te karekenano imarenan te mwaane ao te aine ao bwaai riki tabeua aika irekereke, aomata n angin te tai a kainetia bwa “te marooro” Ngkana e baireaki ke ae aki, te taeka aei e kaotia bwa kaaro a angareirei iaon te taobiki aei bwa te marooro ae onoti. Aio te kawai ae aki nakoraoi ibukin te ataei bwa e na reiakinna. Te Tia Kamaiu e reireiniira bwa ti reiakina “teutana imwiin teutana, te reirei teuana imwiin teuana (2 Nibwaai 28:30). Ti na mwaatai riki n angareirei ngkana ti a manga kaoka ri te taobiki ma ara ataei ngkana a ikawai ao a tau. Kaaro aika a oota n te reirei aei a tauraoi riki n aia iango, namakin, ao ni maiuia n tamnei n reireiniia natiia taekan ataakin kakawakin rabwataia ao aron karaoan te reitaki n taanga n te aro ae eti inanon uarerekeia natiia ao ngkana a roko n te roro ae tebwitabun te ririki.
Te reirei ae nakoraoi ao te anga reirei e boboto iaon te reitaki imarenan te tia reirei ao te tia reiakinaki. Ngkana e a roko n reiakinaia ataei n taekan itera ake irekreke ma taobiki ake taekan rabwatara, angiia kaaro a raraoma riki n te bwai are a riai n taekinna. Ngkai e bon kakaawaki, te angareirei ae nakoraoi ao reiakinana e nakoraoi riki nakon te marooro ao taekinan kanoana. Ni koauana, te kawai are kaaro a reiakiniia iai natiia e kona ni kakaawaki riki nakon are a na kona n taekinna. Te kakaae a boutoka te kantaninga are kaaro ake a kairiia natiia riki ngkana e na rinanon bwaai n aron taekinan te reitaki n taekan rabwatara bon naake a maatata aron aia reitaki, kaota aia tangira ao tabeaiangaia, ao a kabaeaki n taainako ni maiuia natiia.1
Maroroo man au kakae ae aki matoa iaoia kairake ibukiia aika Itiaki ni Boong aika Kaitira e okioki ni boboto iaon iangoaia aia karo bwa a na tatauraoike ni kan maroro iaon itera ake a irekereke ma taekan rabwataia. Kairake n ikawai aikai a kaotia bwa aki tii tangiriia aia karo bwa a na irekereke inanon karaoana, ma a tangiriia naba aia karo bwa a na “maroroo ma ngaiia nakon te taetae nako ia.” A ingainga ni kan maroroo n are a “taneiai iai,” “kakaraoia,” “kamwengaraoi,” ao n aki “kamaamaa.” Aio are e na kaungaia kaaro bwa a na mwakuri korakora riki nakon are a na kawaraki, tauraoi iai, kakaraoia, ao n rau man te taobiki, bwaai akea riki, ke bon te tai. Ngkana iai te kanuanga ae e na bwaka ibukiia kaaro bwa e na nakoraoi aia angareirei nakoia natiia iaon bwaai ake a kainnanoaki riki, bon ibukiia kaaro bwa a na karaoia n te aro are e na buokiia natiia n namakina te mweengaraoi ao te kamanoaki ni maroroakinan bwaai ni kabane—riki ake a bon kaineti nakon te aomata.
Reireian ao reiakinana a rangi n nakoraoi ngkana te bwai are e bon kaineti raoi nakon te bwai ae maroroakinaki ao e bon riki. Ni kaineti ma aron ara waaki, te angareirei n taekan te karekenano e kona ni karika te namakin ni kamwengabuaka, aki koaua raoi, ae akea nanona, ke aki raoiroi. Te kiing nakon te tokanikai bon ataakina bwa mwaitin te titiraki ao te tabeaianga irouia ataei bon kaeka nakon bwaai aika bon riki n maiuia ao noorakiia. Ngkai ti kamwataua ara iango nakon, te kakauongo nakoia, ao n tarataraia natira, ti na kona n ataa te bwai ae ti kainnanoia n reirei iaona.
Te katotoo, tamnei, tein kunnikai, iango aika a kinaaki, burokuraem n terewition, katanoata, ke raereke ni katangitang a karekei taai aika a mwaiti ni maroroo n taekan kainibaire n aaro aika a riai. Tibwanga tabeua a roko ngkai ti taratarai aia reitaki ao irekerekeia natira ma tabeman, aron tein kunnikaia ma aia roro, te taetae are a kabongana, aron inaomataia are a namakinna iroun te mwaane ke te aine are a kaokoro ma ngaia, n aron naba kakaokoron te raitaeka n te itiaki ao kainibaire aika a riai n te kaawa. A rangi ni mwaiti anga n te maiu ae riki ae e na maroroakinaki ma ataei n taekan maiuakinan ae riai ao te tamaroa.
Tao te itera ae moan te kakaawaki n te reirei n te maiu e na karaoaki ngkai kaaro a katei banna ni katotoo ni maiuakinan te itiaki, aika raraoi, ao te tamaroa ni bon oin maiuiia. Ataei a na bon tauraoi riki n ongora ao n irii aia reirei aia karo ngkana te reirei e boboto iaon aia banna ni katotoo aia karo.
Te kaitara e bon koaua naba. Ngkai Unimwaane Robert D. Hales man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma uoman e taku: “N aro aika a mwaiti, ara mwakuri a korakora riki n rooti aomata tabeman nakon are ara taeka. Beretitenti Brigham Young (1801–77) e reirei: ‘Ti riai ni katei nakoia [natira] banna ni katotoo are ti tangiria bwa a na katotoonga. Ti ataa aio? Tao okiokira ae ti nooriia kaaro ni kairoroa te ongotaeka, aro aika a raraoi, taeka n akoi, taratara aika raraoi, bwanaa aika a karewe ao tokatokan maata mai iroun te ataei ke ataei ngkana ngaiia a onrake n te un ao te kakauntaeka! Ko noora te kauntaba ao aki taun aio!’ Natira a na kinaa te kauntaba inanora ao tao ni kunea te kabwarabwara ni karaoan te kawai ae ai aron aei.”2
Taan reiakinaki a reiakinna raoi riki ngkana a oota n te bwai are a reirei iaona taan anga reirei. Te roronrikirake aika a rangi ni mwaiti ao kairake n ikawai a kaota aki kukureia irouia aia karo ao bon taan kairiiri n te Ekaretia ake a kabonganai “taeka aika a aki oota nanoia” ao n aki kamataata raoi te rongorongo are e na karika riki te titiraki ae bati nakon taian kaeka ao te raraoma riki nakon are ko na rauaki raoi iai. Aio e koaua riki ngkana e a roko iaon temaroro iaon te reitaki n rabwata n te maiu n taanga.
Ngke I beku bwa te bitiobi n aia uoote kairake aika tuai n iein, I aki toki n titiraki bwa tera nanon “kumekumean rabwatan te aomata (ni kairoi iango ni kaibwabwaru)”. Au membwa n au uoote aika a kakaonimaki a tia n reireinaki bwa a riai n aki irekereke ma kumekumean rabwatan te aomata, ma a bon tuai n reireinaki bwa tera ae kananonaaki raoi n taeka ae kumekumean rabwatan te aomata. E bon kanganga irouia bwa ana kawakina te kaetieti ae a aki oota raoi iai.
Beretitenti Marion G. Romney (1897–1988), Moan Kauntira n te Moan Beretitentii, e kabwarabwara bwa e bon aki tau te angareirei n te kawaiae aki oota raoi iai tabeman, ma ti riai naba n angareirei n te kawai are akea temanna ae e na aki oota iai.3 Nakon te taetae n ae aki oota nanona ke tao n taeka ni karariki, ti na tokanika riki ngkana ti kabonganai teem aika eti ao a riai. Aio are e na karikirakea te oota ao ni kabwebwerakea te karinerine.
Iangoia bwa e kanga Unimwaane Richard G. Scott man te Kooram n Abotoro n te Tengaun ma Uoman n reireiniira reirei iaon aroaro ao kainibaire. E taku: “Karekenano imarenan te mwaane ao te aine i tinanikun te kabaeaki n te mare—I kananonaa te reitaki ae nanonaki ma taabo aika tabu, n iteran rabwatan temanna, ma te kunnikai ke ma ae akea te kunnikai—bon te bure ao e katabuaki iroun te Atua. Bon te bure naba ni kauta am namakin n rabwatam n oin nanom.”4
N angareirei n ae nakoraoi, ti riai ni kakoaua bwa naake ti reireiniia a oota n te rongorongo. Titiraki aika a beebete n aron “Aio e kaeka am titiraki?” ke “I kabwarabwaraa raoi anne?” ke “Iai riki ami titiraki?” a rangi n ibuobuoki.
A rairaki taan reiakinaki ngkana te tia reirei e reita te rongorongo ma reirei ao kainibaire aika akea tokiia. Nakon are e tii boboto naba iaon “koaua n te maiu,” kaetieti aika a nakoraoi n te euangkerio a riki ngkana ti tomai koaua akanne ma te “koaua n te maiu ae akea tokina.” Ngkana ti maroroo n taekan rabwatara, te katotoo, ti kona n taekina aron te Tama i Karawa n tangira ni karikii rabwatara ao aron ae ti riai ni kaitarai Ana karikibwai ma te karinerine ao ni kaineti ma Ana kantaninga.
Ngkai te aonaaba e iinako inanon aaro aika a aki riai, bon iai te kantaninga ibukiia te roro n taai aika a na roko. Te kantaninga aei e boboto iaoia kaaro ni kabanei nanoia n aia kabanea ni konaa n reireiniia te roro ae tabe n rikirake bwa a na tamaroa ao ni maiuakina te itiaki. Kaaro aika reireiniia natiia bwa a na maiuna te tamaroa ao tuan te itiaki a kataia ni karikirakea aia atatai ao ni katamaroai aia konabwai n angareirei. Ni karaoan aei, a kona n ataia bwa “te Uea e na karakai riki aroia ngkai a reirei n te kawai are E a tia n anga.” Imwiina ni kabane, aio “bon te mwakuri n tangira—te anga n ibuobuoki nakoia tabeman ni karaoa aia rinerine n te aro ae eti, n oki nakon Kristo, ao ni karekei kakabwaia n te maiu ae akea tokina.”5
Kamataata n te tamnei iroun David Stoker © iri
Kamataata n te tamnei iroun [e na tauraoi rimwii]