2012
Ko Hono Akoʻi ‘o e Angamaʻá mo e Anga Māʻoniʻoní
ʻOkatopa 2012


Hotau Ngaahi ʻApí, Hotau Ngaahi Fāmilí

Ko Hono Akoʻi ʻO E Angamaʻá mo e Anga Māʻoniʻoní

ʻĪmisi
Matthew O. Richardson

ʻOku lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi founga ʻe ono ko ʻení ke akoʻi ʻaki ʻenau fānaú kau ki he feohi fakasekisualé.

Kuó u ongoʻi lāngilangiʻia ke feʻiloaki mo e toʻu tupu pea mo e kakai lalahi kei talavou mei he tapa kehekehe ʻo e moʻuí pea mo e funga ʻo e māmaní. Ne u lea ʻi ha meʻa ʻe taha ki ha kulupu toʻu tupu makehe ʻo kau ki he angatonú, angamaʻá, mo e moʻui faitotonú. Hili ʻeku fakahā ange kiate kinautolu ʻeku fiefia ʻi heʻenau ngaahi fakamatalá, loto lahí, fōtungá, mo honau ʻulungāngá, ne u fehuʻi ange leva, “Naʻe anga fēfē ʻa e mahino mo hono fakapapauʻi hoʻomou ngaahi talí, pea mo nonga ʻi ha kaveinga pelepelengesi hangē ko ʻení?” Naʻe ʻikai toe tatali ha finemui ʻe taha ka ne pehē mai, “ʻOku akoʻi ʻe heʻeku ongomātuʻá.” Naʻe kamokamo pē e ʻulu ʻo e toengá ke fakahaaʻi ʻenau poupoú. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he aʻusia mahino mo loloto ko ʻení ʻa e ivi ʻoku maʻu ʻe he mātuʻá ʻi he moʻui ʻenau fānaú—tautautefito ʻi honau fatongia ko hono akoʻi e angamāʻoniʻoní, angamaʻá, feohi fakasekisualé, mo e ngaahi fetuʻutaki totonú.

Meʻapango, he ʻoku tokolahi ha mātuʻa mahalo ʻoku ʻikai ke nau akoʻi lelei e kaveinga fakasekisualé ki heʻenau fānaú ki he lelei taha ʻoku nau lavá. Hangē ko ʻení, ne u ʻilo ʻi ha savea ne fai ne ki ha Kāingalotu mālohi kei talavou teʻeki mali ʻe toko 200 tupu, ko e peseti pē ʻe 15 ne nau fakapapauʻi ko ʻenau mātuʻá ʻa ʻenau tefitoʻi maʻuʻanga fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakasekisualé. Naʻe pehē ʻe he kāingalotu kei talavou ko ʻení naʻa nau fuofua ʻilo ki he kaveinga mahuʻingá ni mei honau ngaahi kaungāmeʻá pe toʻú, he ʻinitanetí, mītiá, ngaahi fakafiefiá, ngaahi tohí, kāingá, pe kau taki ʻi he Siasí.

Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ko ha kaveinga faingofua ke akoʻi. Ka ʻoku ou tui ko e mātuʻá ʻa e kau faiako lelei taha ke nau fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni toputapu peheé. ʻE tokoni atu ʻa e ngaahi founga ko ʻení ke ke hanga ʻo fakatupulaki ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mo ha ngaahi founga faingofua, ʻaonga, mo tuʻuloa te nau poupouʻi e ako mo e akoʻi leleí—tautautefito ʻi hono akoʻi hoʻo fānaú ke nau moʻui angamāʻoniʻoni mo angamaʻá.

ʻOku totonu ke kamata kei siʻi e akoʻí mo e akó. ʻOku mahino ki he mātuʻa ʻoku nau akoʻi lelei ʻenau fānaú fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakasekisualé ko e tokolahi taha ʻo e fānau ʻoku nau fefaʻuhi mo e ngaahi meʻa peheé ʻoku nau fuʻu kei iiki ange ʻiate kinautolu pe ko e meʻa ʻoku ʻamanaki pe holi ki ai ʻenau mātuʻá. Kuo ʻilo e fānau tokolahi ki he ngaahi meʻa fakasekisualé ʻi he ʻInitanetí ʻi honau taʻu 11 pe toe kei siʻi ange ai. ʻOku fakautuutu e fonu ʻa e ngaahi feituʻu fakafiefiaʻangá, sipotí, tuʻuakí, pea aʻu ki he mītia fakasosialé ʻi he ngaahi ʻīmisi mo e ngaahi tōʻonga fakasekisualé.

ʻOku fehuʻi tonu pē ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi, “Ko e fē taimi ʻoku totonu ke u kamata talanoa ai ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e fakasekisualé?” ʻOku makatuʻunga pē he taʻu motuʻa mo e matuʻotuʻa ʻa e fānaú pea mo e tūkungá. ʻOku hoko mai ha fakahinohino fakalaumālie ʻi he taimi ʻe siofi ai ʻe he mātuʻá ʻi he faʻa lotu mo e tokanga ʻa e ʻulungaanga ʻo ʻenau fānaú, ʻo fakafanongo moʻoni ki heʻenau fānaú, mo tuku ha taimi ke fakakaukauʻi mo ʻiloʻi ʻa e taimí pea mo e meʻa ke akoʻí. Hangē ko ʻení, ʻoku ou manatu ki he fai mai ʻe hoku fohá ha ngaahi fehuʻi kau ki he saienisi ʻo e sinó (anatomy) ʻi he teʻeki ke hoko hono taʻu nimá. Neongo naʻe kiʻi taʻe fakafiemālie, ka naʻe mahino ko e taimi totonu ia ke talanoa ki aí. Neongo ia, ʻi heʻeku fakakaukau ki he founga ke tali ʻakí, naʻe hā mahino mai ʻoku ʻikai ko e taimi totonu ʻeni ke talanoa ai mo hoku fohá ʻo kau ki he kotoa ʻo e ngaahi kaveinga fakasekisualé.

ʻOku totonu ke toutou hoko ʻa e akoʻí mo e akó. Ko e akó ko ha meʻa ʻoku hokohoko kae ʻikai ko ha meʻa ʻoku hoko tuʻo taha pē. Ko e taimi ʻoku hoko ai hono akoʻi e fānaú kau ki he feohi fakasekisualé pe ngaahi meʻa kehe fekauʻaki mo iá, ʻoku faʻa ui ia ʻe he kakaí “ko e talanoa.” Tatau ai pē pe naʻe palani pe ʻikai, ʻoku ʻuhinga ʻa e lea ko ʻení ke akoʻi ʻe he mātuʻá ʻa e kaveingá ni ʻi ha fepōtalanoaʻaki pē ʻe taha. ʻOku ʻikai ko e founga lelei taha ia ke ako ai e fānaú. Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻoku tau ako “ʻa e ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki” (2 Nīfai 28:30). ʻE ola lelei ange ʻetau akoʻí ʻi heʻetau toe talanoa ki he kaveingá mo ʻetau fānaú ʻi heʻenau lalahi mo matuʻotuʻá. Ko e mātuʻa ʻoku mahino kiate kinautolu ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻoku nau teuteuʻi fakaʻatamai, fakaeloto, mo fakalaumālie kinautolu ke akoʻi ʻenau fānaú ki he ngaahi kaveinga fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakasekisualé lolotonga ʻi he kei siʻi mo kei taʻu hongofulu tupu ʻenau fānaú.

ʻOku fakafalala ʻa e ako mo e akoʻi ʻoku ola leleí ʻi he vā fetuʻutaki ʻo e faiakó mo e tokotaha akó. ʻI he taimi ʻoku ʻai ai ke akoʻi e fānaú ki he ngaahi tefito fekauʻaki mo e tuʻunga fakasekisualé, ko e tokolahi taha ʻo e mātuʻá ʻoku nau meimei hohaʻa lahi pe ko e hā e meʻa ʻoku totonu ke nau lea ʻakí. Neongo ʻoku mahuʻinga ʻeni, ka ʻoku mahulu hake ʻa e akoʻi mo e ako ʻoku ola leleí ʻi he talanoa mo hono fakamatala pē ʻo e ngaahi meʻa fekauʻaki mo iá. Ko hono moʻoní, ko e founga ʻoku fakahoko ʻaki ʻe he mātuʻá hono akoʻi ʻenau fānaú, mahalo ʻe mahuʻinga ange ia ʻi he meʻa te nau lea tonu ʻakí. ʻOku poupouʻi ʻe ha fakatotolo ʻa e aofangatuku ko ia ko e mātuʻa ʻoku nau tokoniʻi lahi taha ʻenau fānaú ʻi he ngaahi meʻa fakasekisualé ko kinautolu ia ʻoku nau fetuʻutaki mahino, fakahaaʻi ʻenau ʻofá mo e tokangá, pea nau kau moʻoni ʻi he moʻui ʻenau fānaú.1

Naʻe toutou fakatefito ha ngaahi fakamatala mei haʻaku savea angamaheni pē ʻo e Kāingalotu kei talavou ʻo e Siasí ʻi heʻenau fakaʻamu naʻe kiʻi tauʻatāina pe loto fiemālie ange ʻenau mātuʻá ke nau talanoa ki he ngaahi meʻa fakasekisualé. Naʻe fakahaaʻi ʻe he kakai lalahi kei talavou ko ʻení naʻe ʻikai ngata pē heʻenau fie maʻu ke kau ʻenau mātuʻá ʻi he ngāué, ka naʻa nau toe fakaʻamu foki ke “talanoa mo kinautolu kae ʻikai ke nau talanoa kiate kinautolu.” Naʻa nau fakaʻamua ha ngaahi fepōtalanoaʻaki “fakanatula,” “angamaheni,” “ongoʻi fiemālie,” pea siʻisiʻi ange ʻa e “taʻe fakafiemālié.” ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha meʻa ke ne fakaʻaiʻai e mātuʻá ke nau ngāue mālohi ange ke faingofua e talanoa mo kinautolú, ke nau ʻataʻatā, tauʻatāina, mo nonga pē ʻi ha talanoa ki ha kaveinga, ʻi ha tūkunga, pea naʻa mo hono taimí. Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ke fai ʻe he mātuʻá ke nau akoʻi lelei ai ʻenau fānaú ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá, ta ʻoku ʻa e mātuʻá ke ngāue ʻi ha ngaahi founga ʻe tokoni ke ongoʻi fiemālie mo malu ange ai ʻenau fānaú ʻi he talanoa kau ki he ngaahi kaveinga kotoa pē—tautautefito ki he ngaahi meʻa fakatāutahá.

ʻOku ola lelei taha pē ʻa e akoʻí mo e akó ʻi he taimi ʻoku kaunga tonu mo moʻoni ai ʻa e kaveingá. Ko hono akoʻi ʻo e feohi fakasekisualé ʻe hangē ʻoku ongo taʻe fakafiemālie, taʻe moʻoni, taʻe ʻuhinga, pe hangē ha malangá, ʻo makatuʻunga heʻetau foungá. Ko ha kī ki he ola leleí ke tau fakatokangaʻi ko e lahi taha ʻo e ngaahi fehuʻi mo e hohaʻa ʻa e fānaú ko ha ngaahi meʻa fekauʻaki mo e ngaahi tūkunga moʻoni ʻo e moʻuí mo e ngaahi meʻa ʻoku mātaʻiá. ʻI heʻetau tokanga, fakafanongo mo siofi ʻetau fānaú, te tau ʻilo ai ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau akoʻí.

Hangē ko ʻení, ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi faiva heleʻuhilá, ākengá, ngaahi fakakaukau manakoá, polokalama televīsoné, tuʻuakí, pe ngaahi lea ʻo e mūsiká ha faingamālie lahi ke tau talanoa ai kau ki ha ngaahi tuʻunga moʻui fakaeangamaʻa. ʻE maʻu leva e ngaahi faingamālie kehé ʻi heʻetau siofi e ngaahi fetuʻutaki mo e fengāueʻaki ʻetau fānaú mo e niʻihi kehé, ʻa ʻenau founga teuteu mo honau toʻú, ʻa e lea ʻoku nau fakaʻaongaʻí, ʻa e lahi e ongoʻi falala ʻa e fefiné ki he tangatá, pea pehē ki he kehekehe hono fakaʻuhingaʻi ʻo e angamaʻá mo e tuʻunga moʻui fakaeangamaʻá ʻi he koló. ʻOku lahi e ngaahi faingamālie moʻoni ʻi he moʻuí ke talanoa ai mo e fānaú kau ki he angamaʻá mo e angamāʻoniʻoní.

Mahalo ko e konga mahuʻinga taha ʻo e akoʻí ʻi he moʻuí, ʻoku fai ia ʻi he hoko ʻa e mātuʻá ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e angamaʻá, tāú, mo e moʻui angamāʻoniʻoní. ʻE fie fanongo ange ʻa e fānaú mo muimui ki he akonaki ʻenau mātuʻá he taimi ʻoku makatuʻunga ai e akonaki ko iá ʻi he ngaahi sīpinga lelei ʻoku tā ʻe heʻenau mātuʻá.

ʻOku pehē pē mo e tafaʻaki ʻe tahá. Hangē ko e lea ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻI he ngaahi meʻa lahi, ʻoku leʻo lahi ange ʻetau ngaahi tōʻongá ʻi heʻetau leá. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–77): ‘ʻOku totonu ke tau tā [maʻa ʻetau fānaú] ʻa e sīpinga ʻoku tau fie maʻu ke nau muimui ki aí. ʻOku tau ʻilo nai ʻeni? Meʻa lahi moʻoni ko ʻetau faʻa sio ki he ngaahi mātuʻa ʻoku nau fie maʻu ʻenau kiʻi tamasiʻí pe ko ʻenau fānaú ke nau talangofua, ʻulungaanga lelei, lea lelei, fōtunga lelei, pea ke ʻai honau leʻó ke lelei pea mata fiefia, lolotonga ko iá ʻoku nau fonu kinautolu ʻi he loto ʻitá pea mo e tafulú! Toki meʻa fehalaaki mo faikehe lahi moʻoni ia!’ ʻE fakatokangaʻi ʻe heʻetau fānaú ʻa e faʻahinga fetōʻaki peheé ʻiate kitautolu pea mahalo te nau maʻu ai ha ʻuhinga ke fai ʻa e meʻa tatau.”2

ʻOku ako lelei taha pē ʻa e kau akó he taimi ʻoku mahino ai kiate kinautolu ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he kau faiakó. ʻOku fuʻu tokolahi e toʻu tupu mo e kakai lalahi kei talavou ʻoku nau fakahaaʻi ʻenau taʻe fiemālie ki hono fakaʻaongaʻi ʻe heʻenau mātuʻá mo e kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi “lea tuʻutuʻuniʻí” (code words) mo e ngaahi pōpoaki ʻoku ʻikai ke lea ʻaki ka ʻoku nau ʻoange ha ngaahi fehuʻi faingataʻa ʻo lahi ange ai ʻa e ngaahi fehuʻí ʻi he talí mo e hohaʻá ʻi he fakafiemālié. ʻOku moʻoni ʻeni tautautefito heʻene aʻu mai ki he ngaahi tefito fakasekisualé.

Lolotonga ʻeku hoko ko e pīsope ʻo e uooti ʻo e kau tāutaha kei talavoú, naʻe faʻa fehuʻi mai kiate au pe ko e hā e ʻuhinga ʻo e “ala ki he ngaahi konga fūfūnaki mo toputapu ʻo ha sino ʻo ha taha.” Kuo akoʻi e kāingalotu faivelenga ʻi hoku uōtí ʻoku ʻikai totonu ke nau kau ʻi he meʻa ko iá, ka naʻe ʻikai ke akoʻi kiate kinautolu hono ʻuhingá. Naʻe faingataʻa ke nau tauhi ha tuʻutuʻuni naʻe ʻikai ke mahino kiate kinautolu.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Melioni G. Lomenī (1897–1988), ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻoku ʻikai feʻunga ke akoʻi ʻi ha founga ke mahino pē ki ha niʻihi kehé, ka kuo pau ke tau akoʻi ʻi ha faʻahinga founga he ʻikai ke maʻu hala ai ha taha.3 ʻOua ʻe lea ʻaki e ngaahi lea heliakí pe lea fakatenetené, ʻe ola lelei ange kapau te tau fakaʻaongaʻi e ngaahi lea totonu mo feʻungá. ʻOkú ne pouaki ʻa e mahinó mo tanumaki ʻa e fakaʻapaʻapá.

Fakakaukau ki he founga naʻe akoʻi lelei ʻaki ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tuʻunga moʻui fakaeangamaʻá. Naʻá ne pehē: “Ha faʻahinga tōʻonga fakasekisuale pē ʻoku fakahoko ʻi tuʻa ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo-malí—ʻa ia ko ʻeku ʻuhingá, ki ha faʻahinga fetuʻutaki pē ʻoku ʻosi fakataumuʻa ke pā ai ki he ngaahi konga toputapu ʻo e sino ʻo ha taha kehe pe ʻoku kofu pe taʻe kofu—ko e angahala pea ʻoku tapui ia ʻe he ʻOtuá. Ko e faiangahala foki ke ke hanga ʻo fakatupu ʻa e ngaahi ongo ko ʻení ʻi ho sino pē ʻoʻoú.”4

Ke akoʻi ke lelei, kuo pau ke tau fakapapauʻi ʻoku mahino kiate kinautolu ʻoku tau akoʻi ʻa e pōpoakí. ʻOku fuʻu tokoni lahi ʻa e fanga kiʻi fehuʻi faingofua hangē ko ʻení “ʻKo e tali nai ʻeni ki hoʻo fehuʻí?” pe “Ne u fakamatalaʻi lelei nai ia?” pe “ʻOku ʻi ai nai haʻo toe fehuʻi kehe?”

ʻOku ului ʻa e kau akó he taimi ʻoku fakafehokotaki ai ʻe he kau faiakó ʻa e pōpoakí mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi tuʻunga moʻui tuʻuloá.ʻOua ʻe tukutaha pē e tokangá ki he “ngaahi meʻa moʻoni ʻo e moʻuí,” he ʻoku ola lelei e fakahinohinoʻi ʻo e ongoongoleleí he taimi ʻoku tau fakafehokotaki ai e ngaahi moʻoni ko iá mo e “ngaahi meʻa moʻoni ʻo e moʻui taʻengatá.” Hangē ko ʻení, ʻi he taimi ʻoku tau talanoa ai ki hotau sinó, te tau lava ʻo talanoa kau ki he founga ne faʻu ʻaki ʻe ha Tamai Hēvani ʻofa hotau sinó mo e founga ʻoku totonu ke tau fai ki Heʻene ngaahi fakatupú ʻaki e fakaʻapaʻapa mo fakatatau ki he meʻa ʻokú Ne ʻamanaki mai ki aí.

ʻI he lōmekina e māmaní ʻe he angaʻulí, ʻoku kei ʻi ai pē ʻa e ʻamanaki lelei ki he toʻu tangata ʻo e kahaʻú. ʻOku fakatefito ʻa e ʻamanaki lelei ko ʻení ʻi he foaki ʻe he mātuʻá honau lelei tahá ki hono akoʻi ʻa e toʻu tangata kei tupu haké ke angatonu mo angamaʻá. ʻOku fāifeinga ʻa e mātuʻa ʻoku nau akoʻi ʻenau fānaú ke nau moʻui angatonu mo angamaʻá ke fakatupulaki ʻa e mahino ʻoku nau maʻú mo ʻenau ngaahi taukei fakafaiakó. ʻI hono fai ʻení, ʻoku nau ʻilo ai (“ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakaivia [kinautolu] ʻi [heʻenau] faiako ʻi he founga kuó Ne fekauʻí.” Hili kotoa ʻení, “ko ha ngāue ʻo e ʻofa—ko ha faingamālie ke tokoni ki he niʻihi kehé ke ngāueʻi angatonu ʻa ʻenau tauʻatāina ke filí, pea haʻu kia Kalaisi, pea maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá.)”5

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Bonita F. Stanton mo James Burns, “Sustaining and Broadening Intervention Effect: Social Norms, Core Values, and Parents,” ʻi he Reducing Adolescent Risk: Toward an Integrated Approach, ed. Daniel Romer (2003), 193–200.

  2. Robert D. Hales, “Ko Hotau Fatongia Fakaemātuʻa ki he ʻOtuá pea ki he Toʻu Tangata Kei Tupu Haké,” Liahona, ʻAokosi 2010, 74.

  3. Vakai, Jacob de Jager, “Let There Be No Misunderstanding,” Ensign, Nov. 1978, 67.

  4. Richard G. Scott, “Ko e Ngaahi Fehuʻi mo e Ngaahi Tali Mahuʻinga,” Tūhulu, Sepitema 1997, 31.

  5. ʻOku ʻIkai Ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó (1999), 4.

Faitaaʻi ʻo e ʻatá ʻe David Stoker © IRI

Faitaaʻi ʻo e ʻatá ʻe [toki ʻomai]

Paaki