Kilai vinaka ni VakabautaVakaisilama
iYaloyalo mai na Getty Images
E dua na cakacaka ni liga e vakaraitaka tiko na Kaaba e Mecca, na koro e sucu kina o Muhammad ka koro tabu duadua ena vuravura vaka Isilama.
Ena vinaka se ca, e sega ni dua na siga e sivi em sega ni veitalanoataki tiko ena ulu ni itukutuku na Isilama kei na Musilimi. Esa rauta ga, me levu na sega ni Musilimi—oka kina na Yalododonu Edaidai—era lomatarotaro, ka lomaleqa sara madaga. Eso beka na ka eda tautauvata kina kei ira na Musilimi era tiko tikivi keda? Ena rawa beka meda na bula vata ka cakacaka vata?
Ena rawa ni veivuke eso na itukutuku makawa:
Ena 610 ni mate oti na Karisito ena veiyabaki taudonu ni dauveivoli vaka Arapea, ka yacana o Muhammad, e kaba yani ena veidelana e toka yani e uluni ni koro e Mecca, me vakasama ka masumasu me baleta na veilecayaki ni veimatavakabauta era wavoliti koya. Ni oti oya, e ciqoma o koya e dua na raivotu ka vakatokai kina me parofita. Na veika e yaco oqori e makataka na ivakatekivu ni lotu vakaisilama (iss-LAAM), e dua na vosa e kena ibalebale me “ciqoma” (na Kalou). E dua e vakabauta vaka Isilama e vakatokai me Musilimi(MUSS-lim), e kena ibalebale me “dauveiciqomi.”
Ni oti oya, e ciqoma o Muhammad e vuqa tale na ivakatakila me yacova nona mate ni oti e 25 na yabaki. E wasea o koya kei ira na lewe ni nona koro, ka vakarota tiko na lewa vakalou ena vakarau tau; ka kacivi ira na nona ivavakoso me ra veivutuni ka cakavinaka vei ira na dauwai, luveni yali, kei na dravudravua; ka vunautaka na tucake tale ni mate e kilai raraba kei na lewa levu ni Kalou.
Ia, na veivakacacani kei na veivakalolomataki era sotava o koya kei ira na dauvakamuri koya e vakavuna me ra dro yani kina ki Medina, e dua na e rauti ni va na siga na vodo kameli ki na vualiku.
Ekea, e veisau sara vakalevu na itavi nei Muhammad.1 Mai na dauvunau kei na dauveivakaroti, esa yaco o koya me daunilawa, daunilewa, kei na iliuliu vakapolitiki ena dua na koro kilai Vaka-Arapea, ka yaco sara me teteva yani na vanua kece Vaka-Arapea. Na tauyavutaki taumada ni tikotiko vaka dauvakabauta vaka-Isilama e solia kina e dua na ivakatakilakila ka waka tu ena lawa kei na lewa dodonu e tikoga ena kedra maliwa o ira na kena era yalodina ka dau vakatulewa.
E rua na iwasewase e basika mai ena kedra maliwa na dauvakamumuri i Muhammad ni mate o koya ena 632 ni mate oti na Karisito, era wasei tu ena taro ocei ena liutaka na ilawalawa Vakaisilama.2 Na kena e levu vei rau oqo esa vakatokai me Sunni 9era kaya ni ra vakamuria na sunna, se ivakarau taumada i Muhammad kei ira era veiwekanitaka na vei ka e muri mai). Na kena ka dua, e tubu cake mai vua na vugona o Muhammad, ‘Ali, ka vakatokai me shi‘at ‘Ali (na iwasewase i ‘Ali) ka sa kilai levu tu oqo me Shi’a. E sega ni vaka na Sunnis, na Shi’a (kila me Shi’ite se Shi’i Muslim) era vakabauta ni dodonu me sosomitaki Muhammada vakailiuliu ena nodra itikotiko e dodonu me nona o koya e wekana tagane voleka duadua o Parofita Muhammad, o ‘Ali, kei ira nona kawa.
Ena ni ra veiba tiko, na vuravura vaka-Isilama era sa duavata, ni tukuni na veika vakalotu, mai na Lotu-Vakarisito. E levu cake ami oqori, ni oti e vica vata na senituri ni oti na 800 na yabaki na mate i Karisito, na ivakatagedegede ni bula torocake Vakaisilama e tukuni ni kena e totolo duadua na kena toso e vuravura ena vuravura ni vakadidike vakasainisi, wainimate, vakafika, kei na kila ni tuvaki taumada ni kila.
Nai Vurevure ni Vakavuvuli Vakamusolomani kei na iVakarau
Na ivakatakila e tukuna o Muhammad era kumuni kece tu ena dua na ivola e vakatokai me Qur’an (mai na vosa vaka Arapea na qara’a “me wiliki” se “me cavuti”) ni rauta e tini se ruasagavulu vakacaca na yabaki mai na nona mate. E biuta vata tu e 114 na iwasenivola, na Qur’an e sega ni talanoa baleti Muhammad. Me vakataka toka na Vunau kei na Veiyalayalati, e sega ni dua na italanoa; era vakatoka na Musolomani me vosa (se veivosa) ni Kalou e soli vakadodonu mai vei Muhammad.3
O ira na Lotu Vakarisito era wilika tiko era na kunea eso nai ulutaga e via tautauvata toka. E tukuna na, ivakaraitaki, ni veibuli ni Kalou ni vuravura ena vitu na siga, na Nona biuti Atama kei Ivi ena Were o Iteni, na nodra temaki mai na tevoro, nodrau lutu, kei na nodra kacivi veitaravi na parofita (e vuqa vei ira era toka ena iVolatabu). O ira na parofita oqori era vakamacalataki ena Qur’an me musolomani, ni ra solia na nodra lewa vua na Kalou.
O Eparama, e vakamacalataki ni itokani ni Kalou, e tukuni vakalevu ena ivola.4 (Ena maliwa ni veika eso, e vakabauti ni ciqoma eso na ivakatakila e vola ia esa yali tiko.5) O Mosese, Fero, kei na nodra Lako Yani na Isireli e tiko talega kina na kena itavi.
Na tinai Jisu, o Meri e cavuti ena Qur’an vaka 34, me vakatautauvatataki ni 19 ena Veiyalayalati Vou. (O koya, duadua ga na marama e tukuni ena Qur’an.)
E dua na ivakavuvuli ena Qur’an ka vakabibitaki na tawhid (taw-HEED), e dua na vosa e rawa ni vakadewataki me “dua ga” se na kena dina, “me dua ga.” E matataka e dua na iusutu ni ivakavuvuli bibi vaka-Isilama: ni tikoga e dua na tamata e cecere sara. “E sega ni kunekunetaka, se vakasucuma,” e vakamacalataka na Qur’an, “ka e sega ni dua e vakataki koya.”6 Na veika e muria mai oqo e vakaduiduitaka vakamatata na vakabauta vaka-Isilama kei na Vakarisito: E sega ni vakabauta na Musolomani na cecere i Jisu Karisito kei na Yalo Tabu. E vakaraitaki talega ni, e dina ni ra sa ibulibuli tautauvata ni Kalou na tamata, e tukuna na ivakavuvuli vaka Isilama ni da sega ni Luvena.
Ia era vakabauta na Musolomani ni o Jisu e dua na parofita tawacala ni Kalou, e sucu mai vua e dua na yada ka sa nona icavacava me dua nona itavi bibi ena iotioti ni gauna. Esa cavuti vakawasoma ena vakarokoroko ena Qur’an.
Na iVakavuvuli Taumada kei na iVakarau ni Musolomani
Na veika e vakatokai me “Lima na Duru ni Isilama”—e sega ni kumuni ena Qur’an ia ena itukutuku nei Muhammad—ka tuvai tu me so na ivakavuvuli taumada vaka Isilama:
1. iVakadinadina
Kevaka e tu e dua na lewa raraba Vakaisilama, o koya na shahada (sha-HAD-ah), “vakaraitaki ni vakabauta,” se “ivakadinadina.” Na vosa oqo e vakaibalebale kina dua na fomula vaka Arapea, ni vakadewataki, e vakaoqo: “Au vakadinadinataka ni sega tale ni dua na kalou ia na Kalou o [Allah] ka sa nona italai o Muhammad na iTalai ni Kalou.” Na shahada e icurucuru ki Isilama. Mo cavuta oqo ena vakabauta dina o sa na yaco mo Musolomani dina kina.
Na vakatautau vata ni Arapea vosa na Kalou sai koya na Allah. Na vidai ni vosa al- (‘na”) kei na ilah (“kalou”), e sega ni yaca ei tutu, ka sa semati voleka sara ki na vosa vaka Iperiu na Eloimi.
Baleta ni sega tiko na matabete vaka Isilama, e sega ni dua na cakacaka vakalotu ni matabete. Ka sega ni dua talega na “lotu” vaka Isilama. Ia, na tukuni ni shahada sai koya, na vakatautauvata ni papitaiso. Na kena sega tiko ni dua na veiliutaki, me veivakaduavatataki, e vuravura e tiko na kena revurevu tale eso. Me ivakaraitaki, e sega ni dua na iliuliu e vuravura vei ira na Musolomani, e sega ni dua e vosa ena vukudra kece. (E vaka me sa vakatokai tu o Muhammad me iotioti ni parofita.) E kena ibalebale e sega ni dua na lotu me rawa ni bokoci laivi kina na dauvakacaca se “sega ni vakabauta vakalou”.
2. Masu
E vuqa vei ira na sega ni Musolomani era kila tiko na veika baleta na masu ka vakatokai me salat (sa-LAAT), ka okati kina na cuvaki sobu ena qele, e vakayacori vaka lima ena dua na siga. Na cavuti ni veiqaqana esa vakarautaki mai na Qur’an ka qai tara na qele na yadre e vakaraitaka na yalomalumalumu kei na soli iko vua na Kalou. E levu cake na masu sega ni vakasamataki, ka vakatokai na du’a e rawa ni caka ena gauna cava ga ka sega ni gadrevi kina na cuva sobu kina qele.
Na masu ni sigalevu ena Vakaraubuka, e gadrevi o ira na turaga Musolomani kei na marama me ra masu ena mosque (mai na vanua ni cuva ena qele na masjid, e vaka Arapea”). Eke, ena iwasewase vakayalewa kei na tagane, era bulia na iyatu, ka masu me vaka ena liutaki mai na mosque imam (ee-MAAM, vaka Arapea na amama, e kena ibalebale na “eliu”), ka qai vakarogoca e dua na ivunau lailai. Na Vakaraubuka, e sega soti ni dau tautau vata kei na Siga ni Vakacecegu; e dina ga ni “mua ni macawa” ena levu na vanua ni soqoni vaka Musolomani ena yawm al-jum’a (“na siga ni vakasoqoni”) se Vakaraubuka, na cakacaka ena siga oya e sega ni vakatokai me ivalavala ca.
3. Gauna ni Soli-ka
Zakat (za-KAAT, e kena ibalebale “na ka e veivakasavasavataki”) e vakaibalebale kina soli-ka ni loloma me ra tokoni kina na dravudravua, vakakina ki na mosque kei na so tale na veika era vakayacora na Isilama. E rauta ni 2.5 na pasede ni nodra iyau na Musolomani taucoko e toka e cake mai na kena ivakatagedegede e ra. Ena so na matanitu vaka Musolomani, e kumuna na veitabana vakamatanitu. Ena so tale, era lewa ga.
4. Na Lolo
Ena veiyabaki o ira na Musolomani yalodina era dau vakauwai mai na kakana, gunu, kei na veiyacovi mai na cadra ni matanisiga ki na kena dromu ena gauna taucoko ni vula serau ni Ramadan. Era solia nodra gauna ena yalodina me ra solia kina veiqaravi ni yalololoma vei ira na dravudravua kei na kena wiliki na Qur’an ena loma ni vula.7
5. Pilgrimage
O ira na Musolomani era taukena na bula vinaka kei na ivurevure ena lakova na ilakolako vakayalo ki Mecca me vakadua madaga ena nodra bula taucoko. (Na veisiko talega i Medina, na karua ni koro tabu vaka Isilama, e wili talega kina ia e sega ni vakaukauwataki.) Vei ira na Musolomani yalodina, na caka oqo e dua na itavi titobu vakayalo ka dau veivakayavalati, e vakatiko na noda tiko ena koniferedi raraba vakatamata se curumi ena imatai ni gauna na valetabu.
Eso na Leqa ena Gauna oqo
E tolu na tikina bibi saraga era leqataka na sega ni Musolomani me baleta na Isilama sai koya na veiravuravui vakamatalotu; Isilama, se lawa vaka shari’a, ; kei na nodra itovo na Isilama vei ira na marama.
Eso na dauvakamumuri kaukauwa era sa vakayagataka na vosa na jihad me vakatokai vakatabakidua kina “ivalu tabu,” ia na vosa oya e kena ibalebale na “cakacaka yaco,” ka sega ni masu “walega” se vuli volanikalou.
O ira na daunilawa vaka Musolomani era sega ni tautauvata na nodra vakasama baleta na jihad. Na veitabana vakalawa era veibataka, ni dodonu me ra na dau tataqomaki o ira na ilawalawa vakamataivalu ka me ra na vakaroti taumada talega ka vakatara me tarovi na madigi ni vakacaca. Eso na dauvola lawa era kaya ni rawa ni vakavuna na jihad me yaco eso na ka ena vinaka ga vei ira na lawalawa vaka Isilama se vakavinakataka talega na vuravura raraba. E tukuni ni vakaduiduitaka o Muhammad na “jihad levu” kei na “jihad lailai.” Na kena e muri e tukuna o koya, sai koya na veivaluvaluti. Ia na jihad levu e valuta na lewa tawadodonu vakakina na nona rawa ni bula dodonu tiko e dua.
Na veilawalawa dauvakacaca vakaIsilama era tukuna tu nikua ni vakayavutaki ena lotu, ia, e rawa ni laurai kina na rai ni veimaliwai raraba, politiki, kudru ni veika vakailavo ka sega ni dua se lailai sara na kena isema kina veika vakalotu.8 Ia, e ka bibi meda kila ni dua na iwase levu ni Musolomani e vuravura era sega ni lewena na vakacaca ena veiraravui.9
Shari‘a e dua tale na ka e leqataka o ira na sega ni Musolomani. Ni tauri mai ena Qur’an kei na hadith—na itukutuku ni veika era kaya o Muhammad kei ira na nona ilawalawa voleka ka vakarautaki kina na ivakarau tudei vaka Musolomani me veidonui ka vakamacalataka na veitikina ena Qur’an—e vosa vuni vaka Musolomani.10 Na lawa e vauca tu na isulusulu ni tagane kei na yalewa (me vaka na hijab, se iubi) era kune ena shari’a; ni ra vakaukauwataki mai na so na veimatanitu vaka Musolomani, era sa biutu mera qai digidigi yadua kina na tamata. Na Shari‘a e umani talega kina na veika me baleta na bula yadua; na gauna kei na ivakarau ni masu; kei na lawa e vauca na vakamau, veisere, kei na veika vakawa. Ena gauna era vakaraitaka kina na Musolomani ena dua na veivakatarogi ni ra vinakata me ra vakatulewataki mai na shari’a, e rawa ni ra cakava tiko se sega e dua na itukutuku vakapolitiki. E rawa saraga ni ra kaya tiko ni ra vinakata ga me ra bula ga vaka Musolomani.
E vuqa na sega ni Musolomani, ni ra vakasamataka na nodra ivakarau na Isilama kivei ira na marama, e totolo sara nodra nanuma na vakawati vakalewe levu kei na iubi. Ia, na dina ni kena itovo e via dredre toka. Levu tu na ivakarau ena veimatanitu vaka Musolomani—e yavutaki tu ena itovo vakavanua ena gauna taumada vaka Isilama se eso tale na ivakarau—e vadonuya na vakagalui ni marama. Ia, ni vakatauvatani vei Iurope kei Esia ena ika vitu ni senituri, na soli ni dodonu vei ira na marau ena Qur’an ena gauna oya e tu sara tu iliu mai na kena ena gauna oqo.
Na Rai ni Yalododonu Edaidai me baleta na Isilama
Dina ni duidui ni vakabauta eda toro yani vakacava na Yalododonu Edaidai meda tara na veimaliwai kei ira na lotu e Musulomani?
Na imatai, e dodonu meda ciqoma na nodra dodonu me ra “sokalou ena kena ivakarau, ena vanua, se ki na cava ga era vinakata” (Yavu ni Vakabauta 1:11). Ena 1841, na Yalododonu Edaidai ena matabose e Nauvoo era duavata me vakadonui e dua na galala ni matalotu “na kena tokoni na galala, kei na madigi vakatautauvata” kina “Katolika, Presbyterian, Wesele, Papitaiso, Yalododonu Edaidai, Quaker, Episcopal, Universalists, Unitarians, Mohammedan [Musolomani], kei na veimatalotu cava ga.”11
E dodonu talega meda nanuma ni o ira na noda iliuliu ni Lotu era sa yalovinakataka tiko na nodra vakavinavinaka kina tauyavu ni Isilama. Ena 1855, me ivakaraitaki, ena gauna era vuqa kina na lotu Vakarisito era vosa vakacacataki Muhammad ni sega ni vakarisito, Elder George A. Smith (1817–75) kei Parley P. Pratt (1807–57) ena Kuoramu ni Apositolo Lewe Tinikarua erau solia na ivunau balabalavu me vakamacalataka na itukutuku makawa ni Isilama ia ka rau vakacerecerei Muhammad. E tukuna o Elder Smith me baleti Muhammad “e vakatuburi cake mai vua na Kalou ena inaki” me vunautaka na masuta na matakau, ka qai vakaraitaka na nona loloma vei ira na Musolomani, ni vakai ira, na Yalododonu Edaidai, e dredre nodra “kunea na itukutuku dina makawa” e volai baleti ira. Ni veitalanoa tiko ni oti oya, e vakaraitaka o Elder Pratt na nona rokova na ivakavuvuli nei Muhammad kei na ilawalawa vaka Musolomani.12
E dua na itukutuku e yaco mai ena 1978 mai na Mataveiliutaki Taumada. E tukuna vakatabakidua ni o Muhammad e maliwai ira na “iliuliu cecere vakalotu ni vuravura,” ka tukuna me vakataki ira, e “ciqoma o koya e dua na iwase ni rarama na Kalou. E levu cake na dina e soli vei ira na [iliuliu vakaoqo] mai vua na Kalou,” e vola o Peresitedi Spencer W. Kimball, N. Eldon Tanner, kei Marion G. Romney, “me vakararamataka na vuravura raraba ka kauta mai e dua na ivakatagedegede cecere ni kila vei ira na tamata yadua.”13
Meda Tara Na Noda Veiwekani Ena Veika Eda Tautauvata Kina
E dina ni duidui na Yalododonu Edaidai kei na Musolomani ena veika bibi—e laurai levu ni ituvaki vakalou i Jisu Karisito, Nona itavi vaka-iVakabula, kei na veikacivi ni parofita ena gauna oqo—e levu na ka eda tautauvata kina. Eda vakabauta vata, me ivakaraitaki, ni da sa ka saumi taro vua na Kalou, e dodonu meda cakacakataka na bula dodonu yadua kei na vinaka kei na lewa dodonu raraba, ni da na tucake kece tale ka tu e matani Kalou meda lewai.
Na Musolomani kei na Yalododonu Edaidai e vakabauta na bibi ni matavuvale kaukauwa kei na ivakaro vakalou me vukei ira na dravudravua kei na vakaloloma ka vakaraitaki na noda vakabauta ena cakacaka vakatisaipeli. E sega ni dua na vuna me sega ni rawa ni cakacaka vata kina na Yalododonu Edaidai kei na Musolomani, ni sa yaco mai na madigi, ena nodra yalovata ena veitikotiko raraba ena, levu cake tikoga, eda kunea ni da tiko veitikivi ena vuravura ni vuli rabailevu qo. Eda rawa ni vakaraitaka vata ni vakabauta vakalotu e rawa ni veivakayarayarataki kaukauwa kina vinaka ka sega ni yavu ni veileti kei na veiraravui, me vaka era veibataka eso.
Na Qur’an e vakatura ni dua na sala meda bula sautu vata veitalia na duidui: “Kevaka e lewa na Kalou, ena rawa ni cakava mo dou dua vata ga na itikotiko. Ia, sa gadreva o koya me vakatovolei iko ena veika e solia vei iko. Era veisisivitaka na cakavinaka. O ni na lesu kece tale vua na Kalou, ka na vakatakila vei iko o koya na veika o a sega ni dau duavata tu kina.”14