2021
Fakamālohiʻi ke Mavahe Mei ʻApi: Ngāue Fakaetauhi Hangē ko Kalaisí ki he Kakai Tukuhausiá
Sune 2021


Fakamālohiʻi ke Mavahe Mei ʻApi: Ngāue Fakaetauhi Hangē ko Kalaisí ki he Kakai Kuo Mavahe Mei Honau ʻApi Nofoʻangá

ʻOku fie maʻu ʻe he niʻihi kuo mavahe mei honau ngaahi ʻapi nofoʻangá ha ngaahi meʻa lahi ange mei he ngaahi maʻuʻanga tokoní pē; ʻoku nau fie maʻu ha ngaahi vā fetuʻutaki mahuʻinga mālie mo ha ngāue tokoni.

ʻĪmisi
girl in a hut

ʻOlungá, ko ha laʻitā mei he Getty Images; ngaahi laʻitā kehé meia Marc Marriott

ʻE lava ke hoko ʻa e pau ke hola mei ʻapí ko e aʻusia fakamamahi taha ʻe hoko ki he moʻui ʻa ha tokotaha. ʻE lava ke teke ʻe he ngaahi mālohi ʻo e fekeʻikeʻí, faingataʻa fakaʻekonōmiká mo e ngāngāʻehu fakapolitikalé e ngaahi fāmilí ke liʻaki honau ngaahi ʻapí ʻo ʻikai ʻi ai ha taimi ke fakamaau ʻenau ngaahi koloa mahuʻingá pe ngaahi fie maʻu mahuʻingá. ʻOku faʻa fakamāvahevaheʻi e ngaahi fāmilí lolotonga e fononga fakatuʻutāmakí ʻi heʻenau fononga ʻi ha ngaahi maile ʻe laungeau ke kumi ha potu ʻoku malú. ʻE malava ke mātā mo aʻusia ʻe he fānaú ha mātuʻaki nounou fakameʻatokoni pe faingataʻaʻia fakatuʻasino. ʻE lava ke ʻamanaki pē ʻa e kakaí ni ʻe iku ʻenau fononga faingataʻá ki ha feituʻu malu.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, kuo laka hake he kakai ʻe toko 100 milioná naʻe pau ke nau hola mei honau ngaahi ʻapi nofoʻangá, ʻo kumi hūfanga ʻi loto pe ki tuʻa mei honau ngaahi fonuá.1 Koeʻuhí ko ha ngaahi fakamatala fakasitētisitika pau pehē, ʻoku ʻi ai ai ha hohaʻa lahi ki he fuʻu kakai kuo mavahe mei honau ngaahi ʻapí. ʻI heʻetau vakai ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, te tau lava ʻo maʻu ha ngaahi founga fakataautaha ke ngāue fakaetauhi ai kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá.

ʻĪmisi
family in a refugee camp

Ko e maʻu ʻe ha fāmili Sīlia ha tokoni ʻi Lepanoni. Kuo tukuhausia ha kakai Sīlia ʻe toko 11 miliona ʻi he tau ʻi Sīliá. Naʻe hoko ʻa e Fakamoʻuí ko ha Tokotaha kumi hūfanga pea ʻokú Ne ʻafioʻi lelei ʻa kinautolu ʻoku tofanga ʻi he faingataʻa ko ʻení.

Ko Hono Fakatokangaʻi Hotau Hisitōlia ʻOku Tau Tatau Aí

ʻOku totonu ke ope atu e vakai ʻa e Kau Maʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ki he kakai kuo mavahe mei honau ngaahi ʻapi nofoʻangá ʻi ha talanoa pē he ongoongó; ʻoku totonu ke tau vakai kiate kinautolu ko hotau ngaahi kaungāʻapi (vakai, Mātiu 22:39) ʻa ia ʻoku tau maʻu fakataha mo e Fakamoʻuí, ha hisitōlia mo kinautolu. “Ko e meʻa ne hoko kiate kinautolú ne hoko ia kiate kitautolu he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí,” ko ha lea ia ʻa ʻEletā Petuliki Kialoni ʻo e Kau Palesitenisī ʻo e Kau Fitungofulú.2

ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau sio mamaʻo ki mui ke vakai ki ha taimi ne tuli fakamālohiʻi ai e Kau Maʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Ki Mui Ní mei honau ngaahi ʻapí mo e maʻuʻanga moʻuí. Te tau lava foki ʻo vakai ki he founga ne fakahoko ai ʻe ha niʻihi ʻo honau ngaahi kaungāʻapi foʻoú ha tokoni makehe ʻi heʻenau fonongá. ʻI he taimi ne tuli ai e Kau Maʻoniʻoní mei he siteiti ʻo Mīsulí, ne tali kinautolu ʻe he kakai ʻo Kuinisī, ʻIlinoisí mo tokoniʻi kinautolu. Naʻe hoko e kakai ko iá ko ha sīpinga ʻo e ngāue tokoni faka-Kalaisí mo “fakahaofi e Kau Maʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Ki Mui Ní mei ha ngaahi faingataʻa lahi ange he meʻa ne nau mei fuesiá.”3

Naʻe aʻusia foki ʻe he Fakamoʻuí e tuʻunga ʻo ha tokotaha kumi hūfanga ʻi Heʻene kei ʻi he māmaní. Naʻe pehē ʻe Peleti Mekitōnolo ʻo e Ngaahi Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí ʻi heʻene ʻaʻahi ki he ngaahi ʻapitanga hūfangaʻanga ʻi he funga ʻo e māmaní, “Ne kumi hūfanga ʻa Sīsū mo ʻene ongomātuʻá ki he feituʻu fakatokelau ʻo ʻAfiliká ʻi ha vahaʻa taimi; ʻokú te ongoʻi hono ivi tākiekiná mo e tokangá ʻi he moʻui ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá.”4

ʻĪmisi
a woman comforts another woman and her child

Ko e ʻaʻahi ʻa ha tokotaha ngāue tokoni mei he Ngaahi Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí ki ha ʻapitanga kumi hūfanga ʻi Soatani. Ko e muimui ʻa ha kau ngāue tokoni he ngaahi fakahinohino mei ha tuʻutuʻuni tokoni fakaetangata, ʻa ia te ne lava foki ʻo fakahinohinoʻi kitautolu ʻi heʻetau ngāue fakaetauhi ki he kau kumi hūfangá mo e kakai kehe kuo mavahe mei honau ngaahi nofoʻangá.

Muimui ʻi ha Tuʻutuʻuni Tokoni ʻOfa Fakaetangata ʻi he ʻAhó Ni

ʻOku tau maʻu ʻi he ʻahó ni ha ngaahi faingamālie ke alanima atu ai mo fakahoko ʻa e tokoni tatau naʻe maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e Siasí he senituli 19, mei honau ngaahi kaungāʻapí. ʻOku fie maʻu ʻe hotau ngaahi tokoua mo e tuofafine kuo mavahe mei honau ngaahi ʻapi nofoʻangá he ʻahó ni ha ngaahi meʻa lahi ange ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoní pe paʻangá; ʻoku nau fie maʻu ha ngaahi vā fetuʻutaki mahuʻingamālie mo ha ngāue fakaetauhi faka-Kalaisi.

ʻOku muimui ha ngaahi kautaha tokoni ʻofa lahi, kau ai e Ngaahi Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí, ʻi ha tuʻutuʻuni tokoni fakaetangata ʻe lava ʻo tokoni mai ke tau ngāue fakaetauhi ai ki he kakai kuo mavahe mei honau ngaahi ʻapí. Neongo ʻoku fakaʻaongaʻi pē e tuʻutuʻuni ko iá ki he tokoni ʻofa fakaetangatá, ka ʻoku ʻi loto ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻe ala tokoni ke tau lava lelei ange ʻo “hiki hake ʻa e ngaahi nima ʻoku tautau ki laló, pea fakamālohi ʻa e ngaahi tui ʻoku vaivaí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:5).

ʻĪmisi
one woman giving another a quilt

ʻI heʻetau tokanga taha ki hono fakatupulaki ʻo e ngaahi vā fetuʻutakí, te tau lava ʻo ʻiloʻi ha ngaahi founga ʻuhingamālie ke ngāue fakaetauhi ai. Toʻohema: Ko e foaki ʻe ha mēmipa ʻo e Siasí ha monomono makehe naʻe ʻo hono fohá ki ha faʻē kumi hūfanga. ʻI lalo: Te tau lava ʻo tokoni ke ako e kau kumi hūfangá fekauʻaki mo e ngaahi anga fakafonuá, kau ai hono ngaohi ʻo e ngaahi meʻatokoni ʻoku foʻou kiate kinautolú.

Ko e Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Moʻui Fakaetangatá

ʻOku akoʻi ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui fakaetangatá, ʻi he taimi ʻoku tau ngāue fakaetauhi aí, ke tau ngāue ke vakai ki he tokotaha takitaha ko e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku ongo faingofua ʻeni, ka ʻe ngali faingataʻa ke tau manatuʻi ʻi he taimi ʻoku fotu, fakafeangai, lea pe kehe ai ʻenau tuí meiate kitautolú.

Ke tokoni ke vakai ki he tuʻunga fakalangi ʻi he tokotaha takitaha, fehuʻi hifo, “Kapau ko e tokotaha ko ʻení ko ha mēmipa hoku fāmilí pe ko ha taha ʻoku ou ʻofa ai, ʻe kehe fēfē nai ʻeku vakai kiate iá?”

Ne hoko ʻo mātuʻaki fakataautaha ʻaupito e fehuʻi ko ʻení ki ha fineʻofa ʻe taha ʻi he taimi ne fakahoko ai ʻe heʻenau Kau Fineʻofá ha tānaki meʻaʻofa pēpē maʻa ha faʻē kumi hūfanga ʻi honau koló.

Ne fetuʻutaki ʻene Kau Palesitenisī Fineʻofá ki ha feituʻu hūfangaʻanga fakalotofonua ke kumi ha faʻē ʻe lava ke nau tokoniʻi. Hili pē hono fakafeʻiloaki e kau palesitenisií ki ha faʻē mo hono fāmilí, ne nau ʻaʻahi ki he ʻapí mo ʻeke ange pe ko e hā ʻe lava ke nau tokoni lahi taha aí. (Ko ha konga mahuʻinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui fakaetangatá ko hono fakaʻapaʻapaʻi e tauʻatāina ʻa e kau kumi hūfangá ʻaki hono ʻeke ange e founga ʻe lava ke tokonia ai kinautolú pea mātuʻaki fanongo fakamātoato.)

Ne fokotuʻu ange ʻe he palesiteni Fineʻofá ha tānaki meʻaʻofa pēpē, ʻo fakamatalaʻi ange ko ha founga ia ke fakafiefiaʻi ai ha pēpē foʻou mo foaki ha ngaahi meʻaʻofa ʻe ala fie maʻu ʻe he pēpeé mo e faʻeé. Ne loto lelei e fāmili kumi hūfangá ʻe ʻaonga ia kiate kinautolu.

ʻI he kamata ke palaniʻi ʻe he uōtí e tānaki meʻaʻofá, ne fakatokangaʻi ʻe ha fineʻofa ʻe taha ʻokú ne maʻu ha “ʻofa makehe” kiate kinautolu kuo pau ke nau omi ki ha ʻapi foʻoú hili e aʻusia naʻá ne foua ʻi hono ohi mai ha pēpē mei Kuatemala. Lolotonga e ngāue lahi ki hono ohi e pēpē foʻoú, ne femoʻuekina e fineʻofa ko ʻení hono ngaohi ha kiʻi monomono maʻa ʻene pēpē foʻoú. ʻI heʻene fakahoa e aʻusia ʻo hono foha ohí ki he pēpē kumi hūfanga foʻou ko ʻení, naʻá ne loto ke fetuʻutaki mo e fāmilí ʻaki hono foaki ange kiate kinautolu e monomono naʻá ne ngaohí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he fefine ko ʻení ʻi he foaki meʻaʻofa pēpeé ʻene fehokotaki ki he faʻē kumi hūfangá, ʻo ne fakamatalaʻi e founga ne pau ai ke haʻu mo hono fohá ki ha ʻapi foʻou mo ʻena fiefia hono kofu ʻaki ia e kiʻi monomonó ʻi heʻene aʻu angé. Naʻe foaki ʻe he fefiné ki he faʻē kumi hūfangá e monomonó mo ne pehē ange, “Fakatauange ʻe saʻia foki ai hoʻo kiʻi pēpē foʻoú.”

Ko e Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Vahevahe Tataú

Kuo akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi ha matakali ʻe taha ʻo laka ange ʻi ha matakali ʻe taha. … ʻOkú Ne fakaafeʻi ʻa e taha kotoa ke haʻu kiate Ia, ‘ʻa e ʻuliʻuli pe hinehina, pe ko ha pōpula pe tauʻatāina, pe ko ha tangata pe fefine’ [2 Nīfai 26:33]. …

“… ʻI he ʻahó ni ʻoku ou kole ki hotau kāingalotu ʻi he feituʻu kotoa pē ke nau taaimuʻa ʻi hono siʻaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga mo e tōʻonga ʻo e faifakamāú.”5

ʻOku tokoni e ngaahi lea ʻa Palesiteni Nalesoní ke fakamatalaʻi e tefitoʻi moʻoni ʻo e vahevahe tataú. ʻI heʻetau ngāue fakaetauhí, ʻoku ʻikai totonu ke tau fakafaikehekeheʻi ha faʻahinga meʻa tuʻunga ʻi he fonuá, matakalí, tuʻunga fefine pe tangatá, tui fakalotú, tuʻungá pe ngaahi fakakaukau fakapolitikalé. ʻOku tau tokoniʻi e niʻihi kehé neongo ai pē kapau ʻoku nau kehe meiate kitautolu.

ʻOku tau vakai ki ha sīpinga ʻo e vahevahe tataú ʻi he talanoa fakatātā ʻa Kalaisi ʻo e Samāletane leleí ʻi he Luke 10. Ne ʻikai momou e tangata Samēliá, ʻa ia ne ʻikai tali ʻe he kakai Siú koeʻuhí ko hono anga fakafonuá, ke tokoni ki ha tokotaha mei ha puipuituʻa kehe. Naʻá ne fakakaukau foki ki he kahaʻu ʻo e tangata kafó pea feinga ke fakahoko kotoa e meʻa naʻe fie maʻu ke fakapapauʻi te ne fakaakeake leleí.

Hili hono fakahoko ʻe Kalaisi e talanoa fakatātā ko ʻení, naʻá Ne akoʻi ʻEne kau ākongá ne hoko e tangata Samēlia leleí ko ha kaungāʻapi ki he tangata kafó ʻaki ʻene fakahaaʻi ange ha loto ʻofa. Ne fakahinohino leva ia ʻe Kalaisi, “ʻAlu koe, peá ke fai pehē pē” (Luke 10:37).

ʻĪmisi
a group of women baking

Photograph by Nicole Johansen

Ko e Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Moʻui Fakafalalá

Ko e moʻui fakafalalá ko hono fakahoko ia ha tokoni fakaetangata ʻa ia ko hono ʻuhingá ʻoku tau tokoni ʻikai siokita. Ka ʻoku totonu ke tau ngāue ke poupouʻi ʻa e moʻui fakafalala fakataautahá mo e moʻui fakafalala pē kiate kitá. ʻE ala ʻuhinga ʻeni ki he tokoni ke maʻu ʻe he kakai kuo mavahe mei honau ngaahi nofoʻangá ha ngaahi founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻenau ngaahi taukei fakangāué ʻi honau ngaahi tūkui kolo foʻoú pe tokoniʻi kinautolu ke ako ha ngaahi pōtoʻi ngāue foʻou hangē ko hono lea ʻaki ha lea fakafonua foʻou pe founga fakafeohí ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi tuʻunga anga fakafonua fakalotofonuá. ʻI he moʻui fakafalala ange ʻa e kakaí kiate kinautolu peé, ʻoku nau mapuleʻi lelei ange ai ʻenau ngaahi filí, pea ʻoku nau lava ʻo tokoni lelei ange ai ki he sōsaietí ʻi he ngaahi taukei ngāue ʻoku nau maʻú.

Ne fehuʻi ʻe ha mēmipa ʻe taha mei he ʻIunaiteti Siteití, ko Nikolo, ki ha kau kumi hūfanga ʻe niʻihi ʻi hono feituʻú pe ko e hā ne nau fie ako ke nau moʻui fakafalala ange ai kiate kinautolu pē ʻi honau koló. Ne nau tali ange ne nau fie ako ke ngaohi e meʻatokoni ʻa ʻAmeliká. Ne fokotuʻutuʻu ʻe Nikolo ha taimi mo e kau fineʻofa kehe ʻi he uōtí ke akoʻi e kau kumi hūfangá he founga hono ngaohi ʻo e mā mo e pani ʻoku taʻo ʻi ʻapí mo ʻoange kiate kinautolu e meʻangāue ke ngaohi ʻaki ia ʻi ʻapí. ʻI hono akoʻi e kau kumi hūfangá ʻi he founga ke nau ngaohi ai ʻiate kinautolu pē ʻa e meʻakaí, ne tokoni ʻa Nikolo ki he kau kumi hūfangá ke nau toe moʻui fakafalala ange pē kiate kinautolu ʻi heʻenau feinga ke anga ki he ngaahi founga foʻou ʻo e feimeʻatokoní.6

Te tau lava foki ʻo paotoloaki ʻa e moʻui fakafalala kiate kita peé ʻaki hono fakaʻatā e niʻihi ʻoku fie maʻu tokoní ke nau fetokoniʻakí. Neongo te tau lava ʻo fakahoko ha tokoni, ka ʻo kapau ʻe ʻuluaki feinga e niʻihi fie maʻu tokoní ke tokoniʻi ʻa kinautolu pē mo e niʻihi kehé, ʻoku nau fakatupulaki ai ha ngaahi vā fetuʻutaki mo kinautolu ʻoku nau fengāueʻakí. ʻOku tokoni ʻeni ke nau fakatupulaki ai honau ngaahi tūkui koló mo fefakamālohia ʻaki kinautolu.

Ko e Ngāue Fakaetauhi ʻo Lahi Ange Hangē ko e Fakamoʻuí

Naʻe pehē ʻe Pīsope Sēleti Kōsē, Pīsope Pulé, “ʻOku maʻu ʻe kitautolu kotoa ʻoku nofo ʻi he palānite fakaʻofoʻofa ko ʻení ha fatongia toputapu tatau ke tokangaʻi e kotoa ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá … , neongo pe ko hai kinautolu mo ha feituʻu pē ʻoku nau ʻi ai.”7 ʻOku faʻa hoko e ngaahi ngāue tokoni ʻuhingamālie tahá ʻi he taimi ʻoku tau tokanga taha ai ki he niʻihi fakafoʻituitui ʻi hotau ngaahi tūkui koló.

Naʻe pehē ʻe ha mēmipa ʻe taha ʻa ia kuó ne aʻusia e ngaahi tāpuaki hono fakatupulaki ha ngaahi vā fetuʻutaki fakataautaha mo e kakai hūfangá, “ʻE lava ke hoko ha faikehekehe lahi ʻi heʻete loto fiemālie ʻataʻatā pē ke alanima atu, tokoni mo ʻofa ʻiate kinautolú. Pea ʻi hoʻo maheni pē mo ha fāmili, te ke ʻiloʻi ai ʻoku takitaha moʻona pē ʻa e taha kotoa he talanoa.”8 ʻE tokoni ʻetau ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi talanoa ʻo e kakai kehé ke tau vakai kiate kinautou ko e fānau ʻa e ʻOtuá mo ngāue tokoni lahi ange ʻo hangē ko ia ne mei fai ʻe he Fakamoʻuí.

Ngaahi Fakamatalá

  1. United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), “1 Per Cent of Humanity Displaced: UNHCR Global Trends Report,” June 18, 2020, unhcr.org.

  2. Patrick Kearon, “Hūfangaʻanga mei he Afaá,” Liahona, Mē 2016, 111.

  3. Jeffrey R. Holland, “The Mormon Refugee Experience” (transcript), Sept. 12, 2016, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.

  4. Feʻīmeili ʻaki mo Peleti Mekitōnolo, 10 Sepitema, 2020.

  5. Russell M. Nelson, “Tuku ke Lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá,” Liahona, Nōvema 2020, 94.

  6. Vakai, Nicole Johansen, “Baking Class for Congolese Refugees,” ChurchofJesusChrist.org.

  7. Gérald Caussé, in “Bishop Caussé Gives Keynote Address at UN Conference in Geneva,” Sept. 17, 2019, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.

  8. Vakai, Aubrey Eyre, “‘Reach Out and Help’ Resettled Refugees, Says Relief Society General President” (news story), June 21, 2019, ChurchofJesusChrist.org.

Paaki