Vahe 16

Ko e Ngāue Fakataha ke Fakamo‘ui e Ngaahi Laumālié

‘Oku tokoni fēfē ki he Siasí mo e fāmilí ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e polokalama fakafekau‘aki ‘a e Siasí ke nau ngāue fakataha ai ke fakamo‘ui e ngaahi laumālié?

Talateu

Lolotonga ‘a e hoko ‘a Hāloti B. Lī ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘e tuku kiate ia ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ke ne tokanga‘i ‘a e ngāue ki hono feinga‘i ke fakataumu‘a taha pē ‘a e ngaahi polokalama kotoa ‘a e Siasí ki he tefito‘i taumu‘a ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí—“ ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá” (Mōsese 1:39). Na‘e ui ‘a e ngāue ko ‘ení ko e polokalama fakafekau‘akí. ‘Oku kau ‘i he fakafekau‘akí ‘a hono fakamamafa‘i ‘o e mahu‘inga ‘o e fāmilí pea mo e ‘apí ‘aki hono fakapapau‘i ‘oku hanga ‘e he ngaahi houalotu, ngaahi polokalama, mo e ngaahi ‘ekitivitī ‘a e Siasí ‘o fakamālohia mo poupou‘i ‘a e fāmilí. ‘Oku toe kau foki ai ‘a hono tuku ‘o e ngaahi houalotu mo e ngaahi ngāue kotoa ‘a e Siasí ‘i he malumalu mo e fakahinohino ‘a e lakanga fakataula‘eikí. ‘I he ngaahi ta‘u ‘o e 1960, na‘e fakahoko ha ngaahi me‘a lahi ke fakakakato ‘aki ‘a e ngaahi taumu‘a ko ‘ení, kau ai hono toe fakamamafa‘i ‘o e efiafi fakafāmili ‘i ‘apí pea mo hono toe vakai‘i ‘o e ngaahi me‘a fakalēsoni ‘a e Siasí ke fakapapau‘i pē ‘oku nau hanga ‘o fakamālohia ‘a e ‘apí mo e fāmilí. ‘Oku kei hokohoko atu ai pē ‘a e polokalama fakafekau‘aki ‘a e Siasí he ‘ahó ni ‘i he tataki mo e fakahinohino ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ‘a ia ‘oku nau muimui ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku fakahā mai ‘e he ‘Eikí.

Na‘e akonaki ‘a Palesiteni Lī ‘o pehē: “Ko e me‘a kotoa pē ‘oku tau fai ke tau fai ‘aki ia ‘a e ‘mata ‘oku hangataha ki he fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá.’ [T&F 82:19.] Pea ko e hā ‘a e nāunau ‘o e ‘Otuá? Hangē ko hono fakamatala‘i ange ‘e he ‘Eikí kia Mōsesé, ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá. … ‘I he ngaahi ngāue kotoa ko ‘eni ‘oku tau fai ‘i he. … polokalama fakafekau‘akí, ‘oku tau manatu‘i ma‘u pē ‘a e ngaahi me‘a ko iá ‘i he‘etau fakakaukaú. Ko hono fakamatala‘i ko ia ke faingofuá, ko ‘etau tefito‘i taumu‘a lalahi ‘e ua ‘i he polokalama fakafekau‘akí ko hono tuku ke ngāue ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘i he founga kuo ‘osi fakahā mahino mai ‘e he ‘Eikí ke ngāue aí, pea fakafekau‘aki totonu ki ai ‘a e ngaahi houalotú, pea ko hono uá leva ke hanga ‘e he ngaahi mātu‘á pea mo e fāmilí ‘o fua totonu honau ngaahi uiui‘í ‘o hangē ko ia kuo fekau‘i mai ‘e he ‘Eikí. Ko ia ‘oku tau sio heni ko e me‘a kotoa pē ‘oku fai ‘oku totonu ke fai ia mo e manatu ki he fo‘i fehu‘i ko ‘ení ‘e taha: ‘oku toe fakalahi atu nai ‘e he ‘ekitivitī ko ‘ení ki he ngāue ‘a e pule‘angá, ‘oku tau hangataha pē nai ki he tefito‘i taumu‘a ko ia ‘o e fokotu‘utu‘u ‘a e ‘Eikí—ke fakamo‘ui ‘a e ngaahi laumālié pea ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá?”¹

Ngaahi Akonaki ‘a Hāloti B. Lií

‘Oku tokoni fēfē ‘a e Siasi ke “fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá”?

‘Oku tau ‘osi ma‘u ha siasi ke teuteu‘i ai kitautolu ke tali ke tau hū atu ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Eikí. Ko e hā koā e lau ‘a e ‘Aposetolo ko Paulá—na‘á ne foaki ‘a e ni‘ihi ko e kau ‘aposetolo, kau palōfita, kau faifekau, kau akonaki, kau ‘evangeliō—ko hono fakalea ‘e tahá, na‘á ne fokotu‘u ‘a e Siasí—ke hā? “Ko hono fakahaohaoa ‘o e kakai mā‘oni‘oní, mo e ngāue fakafaifekaú, ke langa hake ‘a e sino ‘o Kalaisí: Kae ‘oua ke tau hoko kotoa pē ki he fakataha ‘i he tui, pea mo e ‘ilo‘i ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ki he tangata haohaoá.” [Vakai ki he ‘Efesō 4:11–13.] Na‘e ‘afio‘i pē ‘e he ‘Eikí ‘oku ‘ikai ke tau haohaoa peá ne foaki mai ‘a e Siasí kia kitautolu ke tau hoko ‘o haohaoa.²

‘Oku ‘ikai ko e ngāue pē ‘a e Siasí ke fokotu‘u ha kautaha fakasōsiale pe ke toe ‘i ai ha‘ane taumu‘a kehe ka ko hono fakamo‘ui pē ‘o e ngaahi laumālié.³

Ko e taumu‘a [‘a e Siasí] ke fakahaohaoa‘i ‘a e mo‘ui ‘a kinautolu ‘oku kau ki he Siasí. … Ke ako‘i ‘a e kau mēmipa pe kāingalotu ‘o e Siasí ‘i hono ngaahi tokāteliné pea mo hono ngaahi akonakí koe‘uhi ke hoko ‘o taha ‘a e kāingalotú ‘i he tui pea mo hono ‘ilo‘i ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ki he tangata haohaoá, pea ko e ‘iló ‘eni, fakatatau ki he folofola tonu pē ‘a e ‘Eikí ‘o hangē ko ia na‘á Ne folofola ‘aki ‘i he lotu [tāuma‘u] ko ia ‘oku hā ‘i he Fuakava Fo‘oú, “Pea ko ‘eni ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ko ‘enau ‘ilo koe ko e ‘Otua mo‘oni pē tahá, mo Sīsū Kalaisi ‘a ia na‘á ke fekaú” (Sione 17:3).⁴

Ko e hā ka tau ka hoha‘a ai ke fai hano fokotu‘utu‘u? … ‘Oku tau fokotu‘utu‘ú ke toe faingofua ange mo lelei ange ai hono fakahoko ‘o e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘aki ‘etau vahevahe ‘a e ngaahi ngāué, ‘etau vahe atu ‘a e fatongiá. ‘Oku tau fokotu‘utu‘u pea ‘ai ke toe faingofua mo toe lelei ange ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘aki ‘etau tali pea fakahoko ‘a e fatongiá, ‘a ia ‘oku ne ngaohi ‘a e kāingalotú ke nau hoko ko e kau taki. ‘Oku hangē ia ko e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i he taimi na‘á Ne fai ai ‘a e fekau ki He‘ene kau ākongá— “Muimui ‘iate au pea te u ngaohi ‘a kimoutolu ko e toutai tangata”—‘a ia ko e pehē ‘i he‘etau lea ‘atautolu he ‘aho ní— “Kapau te mou tauhi ‘eku ngaahi fekaú, te u ngaohi ‘a kimoutolu ko e kau taki ki he tangata mo e kau taki ‘i he lotolotonga ‘o hoku kakaí.”⁵

Ko e siasi mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ko e siasi ia ma‘a māmani hono kotoa pea ‘oku ‘ikai ke ma‘a ha pule‘anga pe ha kakai pē ia ‘e taha. Ko ‘etau ngaahi feinga ia ‘i he taimi hono kotoa pē ke foaki ki he Kau Mā‘oni‘oni kotoa pē ‘a e Fungani Mā‘olungá ‘o tatau ai pē pe ‘oku nau nofo ‘i fē, ha faingamālie ke nau tupulaki mo fakalakalaka ki he taupotu taha te nau lavá, ke nau tupulaki ‘i he ivi pea mo e mālohi ke lelei ai ‘a e māmaní, pe ke nau ma‘u ‘a e fakapale ‘o ‘enau faivelengá.⁶

Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke fakamālohia e fāmilí ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku tau fai ‘i he Siasí?

Ko e fē ‘a e fuofua malu‘í ‘i he siasi ko ‘ení? Ko e Palaimelí? Ko e Lautohi Faka-sāpaté? ‘Oku ‘ikai ko e me‘a ia na‘e fakahā mai ‘e he‘etau Tamai Hēvaní. Mou toe lau angé ‘a e vahe onongofulu mā valu ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Te mou ‘ilo ai na‘e fokotu‘u mu‘omu‘a taha ‘e he ‘Eikí ‘a e ‘apí ‘i he ngaahi mala‘e tau ‘oku tau‘i ai ‘a e ngaahi mālohi te nau ala holoki ‘a e ngaahi malu‘i ko ‘ení, ‘a ia ko e fuofua malu‘í ia (vakai, T&F 68:25–32).⁷

‘Oku ngāue ‘a e ngaahi polokalama ‘a e lakanga fakataula‘eikí ke poupou‘i ‘a e ‘apí; ‘oku fai foki ‘e he ngaahi polokalama fakahoualotú mo e ngaahi tokoni mahu‘inga ‘aupito. ‘Oku lava ke tokoni‘i kitautolu ‘e he fai takimu‘a fakapotopoto ‘a e [lakanga fakataula‘eikí] ke tau fai ‘a ‘etau kongá ke a‘usia ‘a e taumu‘a mā‘olunga taha ‘a e ‘Otuá, “ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá” (Mōsese 1:39). ‘Oku fakatou fakahā mai pē kia kitautolu ‘e he ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá pea mo e me‘a ‘oku ako ‘e he tangatá ‘o ‘iló ‘a hono fu‘u mahu‘inga ‘o e ‘apí ki hono fakafōtunga ‘o e me‘a ‘oku a‘usia ‘e he mo‘ui kakato ‘a e fakafo‘ituituí. … Ko ia ai, ko e konga lahi ‘o e me‘a ‘oku tau fai fakahoualotú, ko ‘etau langa hake ha tu‘unga, ‘i he‘etau feinga ko ia ke langa hake ‘a e fakafo‘ituituí, pea kuo pau ke ‘oua na‘a tau fai ha fehālaaki ‘i hono langa hake ‘o e laumālié.⁸

Ko ‘api [‘a e] tefito‘i ‘apiako mahu‘inga taha ‘i he ngaahi ‘apiako ‘o e ‘Otuá. Na‘e foaki mai ‘a e kī ki he‘etau polokalama fakafekau‘aki fakakātoá ‘i he taimi na‘e fakahā mai ai ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e taha ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga taha ke tau langa aí: “Ko e ‘apí ko e fakava‘e ia ‘o e mo‘ui mā‘oni‘oní, pea ‘oku ‘ikai ha toe me‘a te ne lava ke fetongi ke fakahoko hono ngaahi fatongia mahu‘ingá. Ko e me‘a taupotu taha ‘e lava ke fai ‘e he ngaahi houalotú ko ‘enau tokoni‘i ‘a e ‘apí ‘i he‘ene ngaahi palōpalemá, ‘o nau fakahoko ‘a e ngaahi tokoni makehe ‘i he taimi ‘oku fie ma‘u aí.”

Ko ia ai, ‘oku totonu ke manatu‘i ‘eni ‘i he ngaahi ‘ekitivitī kotoa pē ‘oku fai ‘i he Siasí pea palani kinautolu ‘o fakataumu‘a ke ne fakamālohia—‘o ‘ikai ke holoki— ‘a hono fakalele ‘o ha ‘api ‘oku maau. Kapau ‘oku vaivai ‘a e ngāue fakataki ‘a e mātu‘á, kuo pau ke fai ‘e he kau faiako faka‘api ‘a e lakanga fakataula‘eikí pea mo e ngaahi houalotú ‘a e fakahinohino ‘oku fie ma‘u ki aí. ‘Oku ‘uhinga ‘eni kuo pau ke palani ‘a e polokalama kotoa pē ‘oku fakalele ‘e he Siasí mo e fakakaukau ko ‘ení, ‘o fakamamafa‘i makehe ‘a hono mahu‘inga ‘o e na‘ina‘i ki he fāmili kotoa pē ke fai mo‘oni ‘a e efiafi fakafāmili fakauiké, pea na‘ina‘i mo tokoni‘i e ngaahi tamai ‘oku nau ma‘u e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ‘i hono fakahoko ‘a honau fatongia totonu ko e ‘ulu ‘i honau ngaahi ‘apí.⁹

‘E ‘ikai teitei ai ha taimi ‘e kole mai ai ‘a e ‘Otuá ki ha tangata ke ne feilaulau‘i hono fāmilí kae lava ke ne fakahoko hono ngaahi fatongia kehe ‘i he pule‘angá. Kuo tu‘o fiha nai ‘emau feinga ke fakamamafa‘i ko e ngāue mahu‘inga taha ‘a e ‘Eikí te tau lava ‘o fai ‘i he‘etau hoko ko e ngaahi tamai mo e ngaahi husepānití te tau fakahoko ia ‘i loto he ngaahi holisi ‘o hotau ‘apí? Ko e fatongia ia ‘e taha ‘o e ngaahi tamaí ‘e ‘ikai lava ke tuku ange kinautolu mei ai.¹⁰

‘I he‘eku fakakaukau atu ko ia ki he me‘a ‘oku tau lolotonga fai he taimi ní pea mo e lelei te ne ‘omí, ‘oku ou manatu ai ki he ngaahi lea ‘a e Palōfita ko Maiká, “Ka ‘e hoko ‘o pehē ‘i he ngaahi ‘aho ‘amuí, ‘e fokotu‘u ma‘u ‘a e mo‘unga ‘o e fale ‘o [e ‘Eikí] ‘i he tumutumu ‘o e ngaahi mo‘ungá, pea ‘e hakeaki‘i ia ke mā‘olunga ‘i he ngaahi tafungofungá; pea ‘e tafe atu ki ai ‘a e kakaí.

“Pea ‘e ha‘u ‘a e kakai tokolahi mo nau pehē, Ha‘u ke tau ‘alu hake ki he mo‘unga ‘o [e ‘Eikí], pea ki he fale ‘o e ‘Otua ‘o Sēkopé; tea te ne akonaki‘i ‘akitautolu ‘i hono ngaahi halá, pea te tau ‘eve‘eva ‘i hono ngaahi hala; he ko e fonó ‘e ‘alu atu mei Saione, mo e folofola ‘a [e ‘Eikí] mei Selūsalema.” (Maika 4:1–2)

‘Oku ou pehē kia kimoutolu ngaahi fa‘ē mo e ngaahi tamai Siasí, kapau te mou tu‘u hake ‘o fakahoko ‘a e fatongia ko hono ako‘i ‘o ho‘omou fānaú ‘i ‘api—teuteu‘i ‘e he ngaahi kōlomu ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘a e ngaahi tamaí, ‘e he Fine‘ofa ‘a e ngaahi fa‘eé—‘e vave ‘ene hoko mai ‘a e ‘aho ‘e ha‘u ai ‘a māmani ki hotau ngaahi matapaá pea te nau pehē mai, “Fakahā kiate kimautolu homou ‘alungá koe‘uhí ke mau ‘a‘eva ‘i homou halá.“¹¹

‘E lava fēfē ke ngāue fakataha ‘a e ngaahi houalotú ‘i he fakahinohino ‘a e lakanga fakataula‘eikí ke fakamālohia ‘a e fāmilí?

‘I hono fakamatala‘i fakalūkufuá, ‘oku ‘uhinga ‘a e fakafekau‘akí. … ke fokotu‘u ‘a e lakanga fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá ‘i he feitu‘u na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ke fokotu‘u aí—ko e uho mo e ‘elito ‘o e Siasi pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá—pea ke sio ‘oku ma‘u foki ‘e he ngaahi ‘api ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí ‘a honau feitu‘u totonu ‘i he palani fakalangi ko ia ke fakamo‘ui ‘a e ngaahi laumālié.¹²

Kuo ‘osi fokotu‘u foki ‘i he Siasí ‘a e ngaahi houalotú, ‘o mavahe pē ia mei he ngaahi fokotu‘utu‘u ‘o e lakanga fakataula‘eikí, pe ko ia ‘oku lau ki ai ‘i he Fuakava Fo‘oú ko e “kau tokoni mo e kau enginakí”, ‘o hangē ko ia ‘oku fakalahi atu ‘aki ki he lakanga fakataula‘eikí [vakai, 1 Kolinitō 12:28]. Na‘e fai ‘e Palesiteni Siosefa F. Sāmita ‘a e lea ko ‘ení ‘o kau ki he ngaahi fokotu‘utu‘ú ni: “‘Oku ou fakakaukau atu ki he‘etau ngaahi fokotu‘utu‘u fakahoualotú; ko e hā koā kinautolu? Ko e ngaahi tokoni kinautolu ki he fokotu‘utu‘u pau ‘o e Siasí. ‘Oku ‘ikai ke nau tu‘u ‘atā ‘iate kinautolu pē. ‘Oku ou fie lea atu ki he Mutuale Tangata mo e Mutuale Fefiné, pea ki he Fine‘ofá, Palaimelí, Lautohi Faka-sāpaté, ngaahi kalasi Ako Fakalotú, pea ki hono toe ‘o e ngaahi houalotu ‘a e Siasí, ‘oku ‘ikai tu‘u ‘atā hanau taha mei he Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pe ‘e ‘ikai lava ke tu‘u hanau taha mo tali ‘e he ‘Eikí ‘i he taimi ‘oku nau mavahe ai mei he le‘o mo e akonaki ‘a kinautolu ‘oku ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí mo tokanga‘i kinautolú. ‘Oku nau fakaongoongo ki he ngaahi mālohi mo e ma‘u mafai ‘o e Siasí, pea ‘oku ‘ikai ke nau tu‘u ‘atā meiate kinautolu; pea ‘ikai foki ke nau lava ‘o ngāue ‘aki ha totonu ‘i he‘enau ngaahi houalotú ta‘e fakaongoongo ki he Lakanga Fakataula‘eikí pea mo e Siasí.” [Gospel Doctrine, paaki hono 5 (1939), 383.]¹³

‘I he fakahā mahu‘inga ko ia ‘o onopooni fekau‘aki mo hono pule‘i ‘o e Siasí, na‘e faka‘osi ‘aki ‘e he ‘Eikí ‘a e folofola ko ‘ení:

“Vakai, ko e founga ‘eni na‘e langa hake ai ‘e he‘eku kau ‘aposetolo ‘i he ngaahi ‘aho mu‘á ‘a hoku siasí kiate aú.

“Ko ia, tuku ke tu‘u ‘a e tangata taki taha ‘i hono lakanga ‘o‘oná; pea ke ‘oua na‘a pehē ‘e he ‘ulú ki he va‘é ‘oku ‘ikai ‘aonga ‘a e va‘é kiate ia; he ‘e lava tu‘u fēfē ‘a e sinó ta‘e ‘i ai ‘a e va‘é?

“‘Oku ‘aonga foki ki he sinó ‘a e kupu kotoa pē, koe‘uhi ke felangahake‘aki kotoa, koe‘uhi ke tauhi ke haohaoa ‘a e sinó.” (T&F 84:108–110.)

Ko e me‘a mahino ‘eni ia, ‘i ho‘o fakakaukau atu ki he ngaahi potu folofola ko ‘ení, na‘e ‘omi kinautolu ke fakamamafa‘i ‘aki ‘a e fie ma‘u ko ia ke toutou fai mo fai hokohoko ‘a e feongoongoi mo e fakafekau‘aki ‘a e ngaahi konga kotoa pē, ‘a e ngaahi kōlomu ‘o e lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi houalotú pea mo e ngaahi ‘iuniti kehe kotoa pē ‘i loto he pule‘anga ‘o e ‘Otuá koe‘uhi ko e ngaahi ‘uhinga ko ‘ení ‘e fā:

‘Uluakí, ke ‘i ai pē ‘a e ngāue ‘a e houalotu takitaha, pea ‘oua na‘á ne fa‘ao ‘e ia ‘a e ngāue ‘a e tahá, ‘a ia ‘e hangē ia ko ha pehē ange ‘a e matá ki he nimá, “‘Oku ‘ikai hao ‘aonga ‘o‘ou kiate au.”

Ko hono uá, ‘oku mahu‘inga tatau pē ‘a e konga takitaha ‘i he ngāue ‘o e fakamo‘uí, ‘o hangē ko e mahu‘inga ‘o e konga takitaha ‘o e sinó ki he tangata kakató.

Ko hono tolú, ke fakamaama mo ako fakataha hono kotoa; pea ko hono

Faá, ke tauhi ‘a e founga ngāué ke haohaoa, pe ko hono fakalea ‘e tahá, ‘i loto ‘i he fokotu‘utu‘u ngāue ‘i he palani ‘a e ‘Eikí ki hono fakamo‘ui ‘o ‘ene fānaú, ‘e ngāue ‘a e Siasí ko ha sino kuo haohaoa hono fokotu‘utu‘ú, pea ngāue ‘a e mēmipa takitaha ‘o fakatatau ki he me‘a na‘e fakataumu‘a ia ki aí.¹⁴

‘I he kuohilí, na‘e ‘i ai e taimi ‘e ni‘ihi na‘a tau mafuli ai ‘o fai ‘a e ngaahi me‘a na‘e hangē ke tō ai ‘etau fakamamafa ‘atautolu ki he ngaahi polokalamá kae ‘ikai ki he kāingalotú. ‘Oku mau na‘i-na‘i atu kia kimoutolu ‘oku kau ki he ngāué ni. … ke mou muimui ki he tefito‘i fekau na‘e ‘omai ko e taumu‘a ki hení: “ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá” (Mōsese 1:39). Kapau ‘oku tau fie ma‘u ha me‘a-fua ke ‘ilo‘i ai pe ‘oku fe‘unga ‘e polokalama ko ‘ení pe ko e polokalama ko ‘ená, fehu‘i ma‘u pē: ‘oku tokoni‘i nai ‘e he polokalama ko ‘ení ‘a e fakalakalaka ‘a e fakafo‘ituituí ke ne a‘usia ‘a e taumu‘a ko e mo‘ui ta‘engata ‘i he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí? Kapau ‘oku ‘ikai, ta ‘oku ‘ikai ha‘ane fekau‘aki ‘a‘ana ‘e taha mo ia, pea ta ‘oku ‘ikai ke kau ia ‘i he polokalama ‘oku poupou‘i ‘i he Siasí.¹⁵

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau manatu‘i ‘a e tefito‘i taumu‘a ‘a e Siasí ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku tau fai ‘i he Siasí—‘a ia “ko hono fakahoko ‘o e mo‘ui ta‘emate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá”? (Mōsese 1:39).
‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he Siasí ke fakahaohaoa‘i ‘a ‘etau mo‘uí? ‘Okú ne tokoni‘i fēfē kitautolu ke tau “tupulaki mo fakalakalaka ki he taupotu taha te tau lava ‘o a‘u ki aí”?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a ‘api ko e ‘apiako ‘uluaki mo mahu‘inga taha ‘i he ngaahi ‘apiako kotoa ‘a e ‘Otuá? Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o fai ‘i hotau ngaahi fatongia faka-Siasí ke fakamālohi ai ‘a e fāmilí?
‘Okú ke pehē ko e hā e ‘uhinga ‘a Palesiteni Lī ‘i he he‘ene pehē ko e lakanga fakataula‘eikí ko e “uho mo e ‘elito ia ‘o e Siasí”? ‘Oku tokoni fēfē ‘a e fale‘i ‘oku ‘omai ‘i he T&F 84:108–10 ke mahino kia kitautolu ‘a e founga ‘oku totonu ke ngāue fakataha ai ‘a e lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi houalotu ‘o e Siasí?
‘Oku anga fēfē ‘a e ngāue ‘a e ngaahi polokalama ‘a e lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi houalotú ke “tokoni ki he ‘apí”? Kuo poupou‘i fēfē nai ‘e he ngaahi polokalamá ni ‘a ho ‘apí?
‘I he ngaahi feinga ko ia ‘oku tau fai ke ngāue ‘i he Siasí, ko e hā nai hono ‘uhinga kuo pau ai ke tau tokanga ke ‘oua na‘a mahu‘inga ange ‘a e ngaahi polokalamá ia ‘i he kakaí? Te tau lava ‘o fakahoko fēfee‘i ‘eni?