2022
Ko e Meʻa ʻOku Manako ʻa ʻAʻake ke Akó
Sepitema 2022


“Ko e Meʻa ʻOku Manako ʻa ʻAʻake ke Akó,” Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, Sepitema 2022.

Ko e Meʻa ʻOku Manako ʻa ʻAʻake ke Akó

Fonua foʻou, anga fakafonua foʻou, ngaahi kaungāmeʻa foʻou … ʻikai ha palopalema!

ʻĪmisi
talavou

Faitaaʻi ʻe Clayton Chan

ʻOku manako ʻa ʻAʻake ʻi he meʻatokoni ʻoku fifisí. Ko ha meʻa ʻeni naʻá ne toki ʻilo foʻou pē. ʻI heʻene tupu hake ʻi he ʻOtu Motu Filipainí, naʻe ʻikai fuʻu fifisi e meʻatokoní.

Ka naʻe maʻu ʻe heʻene tamaí ha ngāue ʻi Malēsia.

ʻI he taimi ko iá, naʻe fetaulaki ʻa ʻAʻake mo hano ngaahi kaungāmeʻa ʻi he lotú ne nau omi mei ha ngaahi puipuituʻa kehekehe, ʻo kau ai ha niʻihi tokosiʻi mei ʻInitia.

“ʻOku nau kai meʻatokoni fifisi ʻaupito!” ʻOku fakamatala ʻa ʻAʻake C., taʻu 14, fekauʻaki mo hono ngaahi kaungāmeʻa foʻoú. “ʻOku fifisi ʻaupito ange ʻa e meʻakai ko ʻení ʻi he meʻakai naʻá ku faʻa kai ʻi hoku tupuʻangá.”

Ka ko e meʻa fakaolí—naʻe ʻikai teitei ʻilo ʻe ʻAʻake ʻa e meʻa naʻe mole mei heʻene moʻuí. ʻOkú ne saiʻia he taimí ni he feinga ke ʻilo lahi ange fekauʻaki mo ha meʻatokoni mātuʻaki foʻou ʻaupito.

Ko e moʻoni ʻoku ʻikai ko e founga pē ia kuo liliu ai ʻe he ngaahi kaungāmeʻa ʻo ʻAʻaké ʻene moʻuí ke toe lelei angé. “Naʻá ku fiefia ke hiki ki Malēsia, ka naʻá ku loto-mamahi ʻi he taimi tatau pē. Ko ha ngaahi kaungāmeʻa foʻou kotoa, pea ʻoku faingataʻa ke talanoa ki ha ngaahi kaungāmeʻa foʻou.

Ka naʻe tokoniʻi ia ʻe he toʻu tupu ʻi hono kolo foʻoú ʻi heʻene foua e liliu ko iá. ʻIkai ngata aí, kuó ne ʻilo lahi ange ʻeni fekauʻaki mo ha ngaahi tefito lahi kehekehe. Naʻá ne pehē, “Kuó u ako fekauʻaki mo ha ngaahi anga fakafonua kehekehe. ʻOku kehe ʻa e meʻakaí, pea pehē pē mo e ngaahi valá. ʻOku lanu kehekehe honau valá, pea ʻoku mālie ʻaupito ʻenau ngaohi kinautolú!”

ʻĪmisi
kau talavou ʻoku nau kai

Ka neongo ia, naʻe ʻi ai ha kulupu kaungāmeʻa ʻe taha, naʻá ne ueʻi ia ʻo mālohi ange ʻi ha toe taha ʻi he lolotonga mo e hili ʻenau hikí: ko hono fāmilí.

Ngaahi Vaʻinga mo e Ngaahi Kaungāmeʻá

ʻOku saiʻia ʻaupito ʻa ʻAʻake he feohi mo hono fāmilí, tautautefito ki he taimi ʻoku nau vaʻinga kaati aí. Ko hono manakó ʻa e vaʻinga ʻoku ui ko e Unó. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOkú ne kata mo pehē, “ʻOku ou ikuna maʻu pē ai.”

ʻOkú ne manako foki ʻi he vaʻinga Monopolií mo ʻene ongomātuʻá mo hono tehina ko Līfí. (ʻOku teʻeki lahi feʻunga hono kiʻi tuofefine siʻisiʻí ke kau.) Ka neongo ia, ʻoku lahi ange e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he vaʻingá ʻi hono luluʻi e foʻi taisí mo hono fakamoleki ʻo e paʻanga fakangalingalí. “ʻOku akoʻi mai ʻe heʻeku ongomātuʻá ha ngaahi founga fakapisinisi mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni fakapaʻanga mahuʻinga ʻi he ngaahi vaʻingá. Ko ha faleʻi ʻaonga moʻoni ia ki he kahaʻú.”

Ko ha taha faʻu polokalama fakakomipiuta ʻene tamaí, pea naʻe faʻa fakalele ʻe heʻene faʻeé ʻene pisinisi pē ʻaʻana ʻi Filipaini. ʻOku lahi e ngaahi taukei ke na akoʻi [ki heʻena fānaú]. ʻOku vēkeveke ʻa ʻAʻake ke ako e meʻa kotoa pē te ne lavá meiate kinaua. ʻOkú ne maʻu ha ngaahi palani lahi ki heʻene maʻuʻanga moʻui he kahaʻú.

ʻĪmisi
fāmili

Ko e ongo lēsoni fakaako ʻoku saiʻia taha aí ko e tekinolosia ʻo e ngaahi meʻa moʻuí (biotech) mo e ʻenisiniá. ʻOku fie hoko ʻa ʻAʻake ko ha tokotaha ngāue fekauʻaki mo e tekinolosia ʻo e ngaahi meʻa moʻuí (biotechnician). ʻI he tūkunga māʻolunga kuó ne fokotuʻú, ʻokú ne fakaʻaongaʻi ai e faingamālie kotoa pē te ne maʻú ke ako ha meʻa foʻou.

Ka neongo ia, naʻe ʻikai hoko maʻu pē ʻa e ako ʻa ʻAʻake mei heʻene ongomātuʻá ko e maʻuʻanga tokoni naʻá ne fie maʻu ki he akó. Hangē ko ʻene manako ʻi he meʻakai fifisí, naʻá ne maʻu kimui ange ʻi heʻene moʻuí e maʻuʻanga tokoni mahuʻinga ko ʻení.

Mei he Ongongataʻá ki he Tokotaha Akó

ʻOku pehē ʻe ʻAʻake, “Naʻá ku faʻa ongongataʻa ʻaupito. Naʻe ʻikai ke u faʻa fuʻu tokanga au ke ako mei heʻeku ongomātuʻá.”

Naʻá ne faʻa feinga ke ako toko taha pē pe ako mei hono ngaahi kaungāmeʻá mo e kau faiakó. Naʻá ne lau leva ha meʻa ʻi he Tohi ʻa Molomoná naʻá ne fakahoko ha faikehekehe lahi ʻi he anga ʻo ʻene vakai ki he ngaahi meʻá.

ʻI he ʻAlamā vahe 36 mo e 37, ʻoku fakahoko ai ʻe ʻAlamā ha faleʻi ki hono foha ko Hilamaní. ʻOku akoʻi ai ʻe ʻAlamā ʻa Hilamani fekauʻaki mo e meʻa kotoa pē, mei he talanoa fakaofo ʻo e ului ʻa ʻAlamaá (ʻa ia naʻe kau ai ha ʻaho ʻe tolu ʻo ʻene longo hili hono talaange ʻe ha ʻāngelo ʻoku ʻikai ke ne fakahoko e ngaahi fili lelei taha ʻo e moʻuí [vakai, ʻAlamā 36:6–10]) ʻo aʻu ki he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi kautaha fufuú.

Lolotonga iá, naʻe makehe ha foʻi veesi ʻe taha mei he pēsí kia ʻAʻake: “ʻOiauē, manatu, ʻe hoku foha, ʻo ako ʻa e potó ʻi hoʻo kei siʻí; ʻio, ako ʻi hoʻo kei siʻí ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá” (ʻAlamā 37:35).

Naʻe haʻu ha fakakaukau ki he ʻatamai ʻo ʻAʻaké ʻi he ngaahi lea ko iá. ʻOkú ne pehē, “ʻE lava foki ke akoʻi ʻe heʻeku ongomātuʻá ʻa e potó kiate au.” Naʻá ne fakatokangaʻi he taimi pē ko iá ʻa e lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻokú ne lolotonga maʻu ʻe lava ke ako mei aí. “Kuó u tokanga lahi ʻeni ki he ʻilo ʻokú na maʻú. ʻOkú na ʻofa ʻiate au pea ʻe lava ke na tokoniʻi au ke u teuteu ki hoku kahaʻú.”

Pea ʻoku mahulu ange e ngaahi meʻa ʻokú na ʻiló ʻi he ngaahi tokoni fakapisinisi pē ʻoku vahevahe lolotonga e ngaahi keimi papá.

Ko e ʻIlo ʻOku Maʻu ʻe Mami mo Tetí

Ko ha lēsoni mahuʻinga ʻe taha kuo akoʻi ange ʻe he ongomātuʻa ʻa ʻAʻaké ke ʻoua naʻa tuku e ngaahi ivi tākiekina kovi ʻi hono ʻātakaí ke ne uesia ia. “ʻOku fie maʻu ʻe ha fānau tokolahi ʻi hoku ʻapiakó ke u ʻahiʻahiʻi ʻa e kofí, tií, sikaletí, mo e alā meʻa peheé.”

Ko ha kaveinga fepōtalanoaʻaki angamaheni ʻeni ʻi ʻapi. “Kuó u fepōtalanoaʻaki tuʻolahi mo ʻeku ongomātuʻá fekauʻaki mo e meʻá ni.” Naʻá ne fakakata ʻo pehē, “ʻOku lahi ʻena toutou lea ʻaki ʻa e meʻa tataú.”

Ka kuo ola lelei ʻena toutou lea ʻaki e meʻa tatau ko iá. Ko e taimi kotoa pē ʻoku talaange ai ʻe ha tokotaha kia ʻAʻake ke ne fakahoko ha meʻa ʻoku fepaki mo e ngaahi tui ʻokú ne maʻú, ʻokú ne manatuʻi ʻa e meʻa naʻe akoʻi ange ʻe heʻene ongomātuʻá.

Ko ha lēsoni ʻe taha kuó ne fakahoko fakamātoató ko e founga teuteú. Naʻe ʻikai fie maʻu ʻe ʻAʻake ia ha faleʻi mei heʻene ongomātuʻá ke tali lelei ange ai ia ʻi he ʻapiakó. Ko hono moʻoní, naʻe mātuʻaki tokanga ʻaupito ia ki he tafaʻaki ko iá. Naʻe pehē ʻe ʻAʻake, “Naʻá ku faʻa teuteu ʻi he ākenga vala fakamuimui taha kotoa pē. Naʻá ku feingá ke matamatalelei ki he tamaiki fefiné.”

Ka neongo ia, naʻe tokoniʻi ia ʻe heʻene ongomātuʻá ke ne ʻiloʻi, ʻoku ʻi ai foki mo ha ngaahi nunuʻa ʻe hokonoa ʻi heʻene teuteu he founga ko iá. ʻOku pehē ʻe ʻAʻake, “ʻE lava ke tākiekina ʻe he vala ʻoku tau tuí ʻa e anga e fakakaukau atu ʻa e kakai kehé kiate koé.” ʻI he tokanga lahi ange ʻa ʻAʻake ki aí, naʻá ne fakatokangaʻi naʻe ʻikai ke ne saiʻia ʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi founga naʻe hangē ne fakakaukau mai ai e kakaí kiate ia ʻi he taimi naʻá ne teuteu ai ʻo hangē ko ia naʻá ne fakahoko kimuʻá.

Kuó ne fili ʻeni he taimí ni ha vala ʻoku fakaʻapaʻapa, molumalu ange—pe, ʻokú ne saiʻia ke ui kinautolu, ko e vala—“nētí (nerdy).” ʻOkú ne saiʻia ʻi hono fōtunga foʻoú mo ongoʻi lelei fakalaumālie ange ʻi hono vala ʻoku tuí. (Makehe mei aí, ʻoku tika e kau nētí! Ko ha foʻi moʻoni taʻetoeveiveiua.)

Ako ʻi he Kotoa ʻo e Moʻuí

ʻOku saiʻia ʻaupito ʻa ʻAʻake ʻi he feituʻu ʻoku nofo aí, ʻoku ʻofa ʻi hono fāmilí, pea ʻokú ne manako ke ako mei heʻene ongomātuʻá.

ʻOkú ne manako foki ki he ako ʻo e ongoongoleleí.

ʻĪmisi
talavou ʻoku laukonga

ʻOku pehē ʻe ʻAʻake, “ʻOku ou tui ʻoku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi. ʻOku ou tui ko ʻetau palōfita moʻuí ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni pea naʻe fakafou ʻia Siosefa Sāmita ʻa hono fakafoki mai ʻe Sīsū Kalaisi Hono Siasí. ʻOku ou tui ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻuí pea ʻi ha faʻahinga faingataʻa pe ʻahiʻahi pē ʻoku tau aʻusia.”

Neongo pe ko e hā ha ngaahi meʻa fakaofo ʻe ako ʻe ʻAʻake ʻi he kahaʻú, ka kuó ne ʻosi ako ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. ʻOku ofi ki he tumutumu ʻo e lisi ko iá ʻa e: ʻoku tānaki ʻe he feohi mo e fāmilí ha fiefia lahi ki he moʻuí!

Paaki