Ko te Whakaaturanga o Ihu
Ko taku tono tēnei kia mahi ināianei ki te whakamau i tō wāhi hei tangata tū kaha i te whakaaturanga o Ihu.
I te tau 1832, i whiwhi a Hōhepa Mete rāua ko Hirini Rikitana tētahi whakakitenga mīharo e pā ana ki te aroarowhenua wairua o ngā tamariki a te Atua. I kōrero tēnei whakakitenga mō ngā kīngitanga e toru o te rangi. I kōrero a Tumuaki Dallin H. Oaks mō ēnei “kīngitanga whai korōria“ i tērā Oketopa, i runga i te mōhio, nā, “mā roto i te whakaihuwaka me te korōria o te Reme,“ ka hokona te katoa hāunga ētahi mea ruarua ki roto i tētahi o ēnei kīngitanga, “e rite ana ki ngā hiahia e whakatīnanahia ake nei i roto i ō rātou kōwhiringa.“ Kei roto i te mahere o te Atua tētahi huarahi nui mō Ana tamariki katoa, ahakoa he aha rawa te wā, ahakoa ki hea noho ai i runga i te whenua.
I te mea “kei tua atu i te māramatanga“ te korōria o te mea iti iho i ēnei kīngitanga, arā, o Ranginui,“ e manako ana tō tātou Matua, ka whiriwhiri tātou—ā, ka tika tātou mā roto i te aroha o Tana Tama mō—te mea korōria tiketike rawa o ēnei kīngitanga, arā, o Tikitiki o Rangi, i reira whiwhi ki te oranga tonutanga hei “kaiwhiwhi tahi ki te Karaiti.“ Kua akiaki a Tumuaki Russell M. Nelson i a tātou kia “whakaaro Tikitiki o Rangihia,“ e meatia ana ko te kīngitanga o Tikitiki o Rangi tō tātou tino whāinga mau tonu, kātahi ka “āta whakaaro ki [ā tātou] kōwhiringa katoa i a tātou e noho ana ki te whenua me te wāhi e whakanoho ai i a [tātou] i te ao e whai ake nei nā aua kōwhiringa.“
Ko te hunga i te kīngitanga Tikitiki o Rangi “te hunga i whiwhi ki tētahi whakaaturanga mō Ihu, … te hunga tika kua whakatikahia rawatia ake mā roto i a Ihu te kaiwawao o te kawenata hou.“ Ko ngā kaiwhiwhi o te tuarua, arā, te kīngitanga Rangitūhāhā, te hunga kua whakamāramahia nei he tangata pai, tae atu ana ki ngā “tāne hōnore o te whenua, kua kāpō i ngā tikanga tinihanga o te tangata.“ Ko tō rātou āhuatanga e raru nei rātou, arā, he tangata “kāore e kaha ana i te whakaaturanga o Ihu.“ Hei tauaro, ko te hunga i raro iho, arā, i te kīngitanga Ranginui te hunga “kīhai i whiwhi ki te rongopai, kīhai rānei ki tētahi whakaaturanga o Ihu.“
Kia tirohia te āhuatanga motuhake mō ngā kaiwhiwhi o tēnā kīngitanga, o tēnā kīngitanga, arā, ko tana hononga ki “te whakaaturanga o Ihu,“ mai i (1) te whakapono ū tonu ki te (2) kāore e tino kaha ana ki te (3) whakaparahakotanga pū anō. Kei runga i tō tēnā me tēnā mahi kōwhiringa tōna ake anamata mau tonu.
I.
He aha te Whakaaturanga o Ihu?
Koia tētahi whakaaturanga o te Wairua Tapu, arā, ko Ia te Tama tapu a te Atua, te Mīhaia me te Kaihoko. Koia te whakaaturanga a Hōani, nā, i te tīmatanga a Ihu i te taha o te Atua, te Kaihanga o te rangi me te whenua, ā, “i roto i a ia te rongopai, ā, ko te rongopai te oranga, ā, ko te oranga te māramatanga o te tangata.“ Koia “te whakaaturanga o ngā Āpōtoro me ngā Poropiti, … i mate Ia, i tanumia, ā, i ara ake anō i te rā tuatoru, ā, ka kake ake ki te rangi.“ Koia te mātauranga, nā, “kāore kē atu tētahi ingoa kē mā konā puta ai te whakaoranga.“ Koia te “whakaaturanga, whakamutunga o te katoa,“ kua homai nei e te Poropiti Hōhepa Mete “kei te ora ia! … Nā, koia te Mea Kotahi Anake a te Matua—nāna, ā, mā roto i a Ia, ā, i a Ia, kua ai he ao, ā, i hangaia ai, ā, he tama, he tamāhine ngā tāngata anō ki reira ki te Atua.“
II.
Kei tua atu i tēnei whakaaturanga te pātai: me aha tātou mō tēnei?
Ka “whiwhi“ ngā kaiwhiwhi o te kīngitanga Tikitiki o Rangi ki te whakaaturanga o Ihu i runga i te āhuatanga tūturu nā tā rātou rumakitanga, me tā rātou whiwhi ki te takoha o te Wairua Tapu, me te ū tonu i runga i te whakapono. Nā ngā tikanga me ngā mea pono o te rongopai o Ihu Karaiti mōhio ai rātou ki ngā mea e tino whakahirahira ana, me ngā mea hei kōwhiringa mā rātou. Ka kitea te whakaaturanga o Ihu i roto i tō rātou āhua ināianei, āpōpō hoki. Ko tō rātou he aroha noa, “te aroha tūturu o te Karaiti.“ Ko tā rātou he whai i “te mehua rahinga o te raneatanga o te Karaiti.“
Mā te aha i te whiwhi ētahi o te hunga e kitea ai i te kīngitanga Rangitūhāhā ki tētahi whakaaturanga o Ihu, engari ka mōhiotia rātou nā ngā mea kīhai i mahi. Ko te kaha kore i runga i te whakaaturanga o te Kaiwhakaora tētahi āhuatanga aro kore, tētahi āhuatanga hāramuramu—e “māhana kau noa“ ana—kāore e pērā ana ki te iwi o Amona i roto i te Pukapuka a Moromona, hei tauira, te hunga i “mōhiotia ai mō tō rātou aroha ki te Atua.“
Ko te hunga whiwhi ki te kīngitanga Ranginui te hunga e whakaparahako i te whakaaturanga o Ihu me Tana rongopai, Ana kawenata me Ana poropiti. Kua whakamāramahia nei e Apinati hei iwi “kua haere i runga i ō rātou hiahia kikokiko me ō rātou kōingo; kua kore nei i karanga ake ki te Ariki i te wā e tūwhera tonu ana ngā ringaringa aroha ki a rātou; nā te mea i te torona atu ngā ringaringa aroha ki a rātou, engari kīhai rātou i aro.“
III.
He aha te tikanga o te tū kaha i te whakaaturanga o Ihu?
He maha ngā whakautu e taea ana ki tēnei pātai. Māku ētahi e whakahua. E tika ana ko tētahi wāhanga o te tū kaha i te whakaaturanga o Ihu, arā, ko te atawhai me te whakakaha i taua whakaaturanga. Kua kore ngā apataki tūturu e aro kore atu ki ngā mea āhua iti e whāngai ai, ā, e whakakaha ai i tō rātou whakaaturanga o Ihu, pērā i te inoi, te rangahau karaipiture, te ū ki te Hāpati me te kai i te hākarameta, te minitatanga, te mahi whakarato, me te koropiko i roto i te whare o te Ariki. Ka whakamaharatia tātou e Tumuaki Nelson, nā, “ka horoa iho tētahi whakaaturanga kīhai i whāngaihia ia rā ʻki te kupu pai a te Atua’, [Moronai 6:4] i runga i te hohoro mataku. Pēnei, … e tino hirahira nui ana ki a tātou ngā āhuatanga e puta ai i te koropikotanga ki te Ariki ia rā, ia rā me te rangahau i Tana rongopai. Kātahi ka tāpiri atu ia: “Kei te tono au ki a koe kia tukuna te Atua kia whaikaha ai i tō oranga. Hoatu tētahi wāhanga nui o tō wā ki a Ia. I a koe e pērā ana, kia aro atu ki ngā mea pai ā-wairua e pā ai ki a koe.“
Ko tā te kaiwhakaatu anō, he kaha ki te kōrero ki te tangata e pā ana ki te whakaaturanga. I te rumakitanga, ka whakaūngia tō tātou hiahia “kia tū ai hei kaiwhakaatu nā te Atua i ngā wā katoa i roto hoki i ngā mea katoa, ā, i roto i ngā wāhi katoa e tū ai [tātou], tae pū ana anō ki te matenga.“ I tēnei wāhanga Whakanui i te Aranga, ka whakapuakina ake e tātou i runga i te hari, i mua i te tangata, ā, i runga i te wehi kore tō tātou whakaaturanga o te mea whakaarahia, arā, te Karaiti ora.
Ko tētahi āhua o te tū kaha i te whakaaturanga o Ihu, koia, ko te whakarongo ki Ana karere. Kāore te Atua e pana i a tātou ki runga i te ara pai ake, te ara kawenata, engari ka tohutohu Ia i Ana poropiti kia tino whakamāramahia ki a tātou ngā utu o ō tātou kōwhiringa. Ā, ehara i te mea ko ngā mema anake o Tana Hāhi. Mā roto i Ana poropiti me Ana āpōtoro, ka tono atu Ia i runga i te aroha ki te ao katoa kia aro mai ai ki te pono e whakaherekoretia ai rātou, e wātea ai i ngā whakamamaetanga poka noa, me te kukume ki te hari nui.
Ko tā te tū kaha i te whakaaturanga o Ihu he akiaki i ētahi atu, ki te kupu me te mahi, kia tū kaha anō, ko te hunga pū anō nō ō tātou ake whānau. I tētahi kōrero a Erata Neal A. Maxwell “ko ngā mema āhua ʻhōnoreʻ [o te Hāhi] kāore nei e ruku hōhonu iho ki roto i tō rātou apatakitanga, ā, e hāramuramu ana tā rātou mahi mahue te ʻāta aro atuʻ(Whakaakoranga me ngā Kawenata 76:75; 58:27).” E aro ana ki te mea kua wātea te katoa ki te kōwhiri, i tangi a Erata Maxwell: “he pōuri, heoi, ina kōwhiri ētahi i te māngere, ehara i te mea kei te kōwhiri mō rātou ake, engari mō te whakatipuranga e whai ake nei, me te mea kei muri iho i tērā. Mā ngā kaiponu kōrero iti i roto i ngā mātua e hua ake ai ngā rerekētanga nui i ā rātou tamariki! Ka kitea i roto i ngā whānau o mua i te ū pono, engari i tēnei whakatipuranga ka kitea te kaiponu kōrero. He mea pōuri, hei tua, ka kōwhiri pea ētahi i te wehenga hei utu mō te tanukutanga.“
I ngā tau maha ki muri, nā Erata John H. Groberg tētahi kōrero i tuku mō tētahi whānau rangatahi i tētahi peka i Hawaiʻi i ngā tau 1900. Kua tata rua tau te roa e noho ana hei mema o te Hāhi i te wā i pāngia tētahi o ā rātou tamāhine ki tētahi mate kāore i mōhiotia nei, ā, ka noho ki te hōhipera. I te hāhi i te Rātapu whai muri iho, i whakaritea e te matua rāua ko te tama te hākarameta pērā i tā rāua i ngā wiki katoa, engari i te matua e tūturi iho ana ki te whakapai i te taro, ka kī ake te tumuaki o te peka, i te takanga o te kapa ko wai i te tēpu hakarameta, “Kāti. Kaua koe e pā ki te hakarameta. He mate kāore e mōhiotia ana tō tāu tamāhine. Me wehe atu ināianei kia whakaritea e tētahi atu he taro anō. Kāore e tika ana kia noho mai kōrua. Haere.“ Ka titiro atu te matua i runga i te ohorere ki te tumuaki o te peka kātahi ki te whakaminenga, ā, e rongo ana i te āmaimai nui me te whakamā o te katoa, ka tohua tana whānau ka puta atu rātou i te whare karakia rā.
Kāore i whakahuatia ake te kupu kotahi i te whānau e hīkoi pōuri atu ana i runga i te ara ki tō rātou kāinga iti. I reira noho iho rātou i tētahi porowhita, ā, ka kī ake tō rātou matua, “Tēnā kia ngū koa kia rite ai au ki te kōrero.“ I te whakaaro ake te tama ki tā rātou hei rapu utu mō te whakamā i pāngia ai ki a rātou: ka patu rātou i ngā poaka a te tumuaki o te peka, ka tahuna rānei tōna whare, ka hono atu ki tētahi atu hāhi? Ka pahemo atu ngā miniti e rima, tekau, tekau mā rima, rua tekau mā rima i runga i te ngū.
Ka ngāwari haere ngā ringa kuru o te matua, ā, ka pupū ake ngā roimata. Ka tangi te whaea, ā, kāore i roa ka tangi ngā tamariki katoa. Ka huri atu te matua ki tana hoa wahine ka kī, “aroha au ki a koe“ kātahi ka toai i aua kupu ki ā rāua tamariki katoa. “E aroha ana au ki a koutou katoa, ā, kei te hiahia au kia kotahi tonu hei whānau mō āke tonu atu. Ā, ko te huarahi anake e pērā ai, koia, ko tā tātou ū tonu hei mema pai o Te Hāhi o Ihu Karaiti o te Hunga Tapu i ngā Rā o Muri Nei, ā, kia hīri ai e te pirihitanga tapu i roto i te temepara. Ehara tēnei i te hāhi o te tumuaki o te peka. Ko te Hāhi ia o Ihu Karaiti. E kore tātou e tuku i tētahi tangata, i tētahi mamae rānei, i tētahi whakamā rānei, i tētahi whakapehapeha rānei kia āraia atu tō tātou piringa tahitanga mō āke tonu atu. Ka hoki atu tātou ki te hāhi a tērā wiki. Ka noho puni tātou kia mōhiotia te mate o tā tātou tamāhine, engari ka hoki atu tātou.“
I hoki atu rātou ki te hāhi, i whaiora haere anō tā rāua tamāhine, ā, ka hīria te whānau i roto i te Temepara o Lāʻie, Hawaiʻi i te wā i oti ai tōna hanganga. I tēnei rā, neke atu i te 100 ngā wairua e kīa ana tō rātou matua, tō rātou koroua, tō rātou koroua tuarua he mea manaakitia nā te mea i mau tonu tana titiro ki te mau tonu.
Ko tētahi āhua whakamutunga o te tū kaha i te whakaaturanga o Ihu e whakahuatia ake e au, koia, ko tā tātou whai takitahi i tō ake tapu. Ko Ihu tō tātou Kaihoko hirahira, ā, e tono ana Ia, “Kia rīpenetā, e koutou katoa e ngā tōpito o te ao, ā, haere mai ki ahau, ā, kia rumakina i runga i tōku ingoa, kia whakatapua koutou e te whiwhinga ki te Wairua Tapu, kia tū koha kore i tōku aroaro hei te rā whakamutunga.“
E whakamāramahia ana e te pororpiiti a Moromona tētahi rōpu Hunga Tapu e ū tonu i tēnei āhuatanga ahakoa tā rātou “kautū i roto i ngā whakamamaetanga nui“::
“Hei aha koa i kaha nohopuku, ā, i kaha inoi rātou, ā, i pakari haere tonu rātou i runga i te māhaki, ā, ka tūturu haere tonu i runga i te whakapono o te Karaiti, tae atu ana ki te whakakīnga i ō rātou wairua ki te hari me te tupoho, āe rā, tae atu pū anō ki te whakamātanga me te whakatapunga o ō rātou ngākau, ko taua whakatapunga e ahu mai ana i tā rātou tuku i ō rātou ngākau ki te Atua.“ He panonitanga nui tēnei o te ngākau—e tuku ana i ō tātou ngākau ki te Atua, ā, kia whānau wairua mai anō i roto i te aroha o te Kaiwhakaora—e whaia nei e tātou.
Ko taku tono tēnei kia mahi ināianei ki te whakamau i tō wāhi hei tangata tū kaha i te whakaaturanga o Ihu. I te mea me rīpenetā, “kaua e whakaroa i te rā o tō rīpenetātanga,“ kei “puta i tētahi hāora e whakaaro nei koutou kua kore e pahemo te raumati, ā, kua kore e mutu te kotinga, ā, kāore anō kia whakaorangia ō koutou wairua.“ Kia hīkaka i tā koutou pupuri i ō koutou kawenata ki te Atua. kaua e “rīria [e] te uaua o te kupu.“ “Kia mahara ki te pupuri i te ingoa [o te Karaiti] e tuhia tonutia ana i ō koutou ngākau, … kia rangona, ā, kia mōhio ai koutou ki te reo e karangahia ai koutou, waihoki, te ingoa e karangahia koutou e ia.“ Kāti, “whakatauhia tēnei i ō koutou ngākau, kia meatia e koutou ngā mea e whakaako ai [a Ihu] me Tāna e whakahau ai i a koutou.“
Kei te hiahia tō tātou Matua i te Rangi i Ana tamariki katoa e hiahia ana kia rongo ai i te oranga tonutanga me Ia i roto i Tana kīngitanga Tikitiki o Rangi. I whakamamaetia a Ihu, i mate, ā, i whakaarahia ake kia wātea ai tērā. Nāna nei “i kake ake ki te rangi, ā, kua noho iho ki te ringa matau o te Atua, ki te tiki i Ōna tikanga aroha i te Matua kei a Ia i runga i ngā tamariki a te tangata.“ E inoi ake ana au kia manaakitia katoatia tātou ki tētahi whakaaturanga muramura o te Ariki a Ihu Karaiti, kia hari, ā, kia tū kaha i te whakaaturanga, ā, kia hari i ngā hua o Tana aroha i roto tonu i ō tātou oranga. I runga i te ingoa o Ihu Karaiti, āmine.