Kapitulo 28
Atong Hiniusang mga Paningkamot
Sa tingpamulak sa 1942, ang mga industriya sa tibuok Estados Unidos mihatag sa ilang suporta luyo sa paningkamot sa gubat. Sa Cincinnati, ang mga pabrika misangkap og mga parte sa makinarya ug mga makina. Ang ubang mga kompaniya sa siyudad nanghimo og itom nga mga kurtina, mga parakayda, ug mga transmiter sa radyo. Sa grocery nga mga tindahan, sama sa gipadagan sa pamilyang Bang, ang mga butang mabinantayong girasyon samtang nagkadaghang mga baligya miadto padulong sa pagpakaon ug mga pangihananglan sa mga sundalo.1
Sa higayon nga ang inadlaw nga gigamit nga mga materyal nagkanihit, naghunahuna si Paul ug Connie Bang kon ang Cincinnati Branch makahimo ba sa pagtukod sa ilang bag-ong meetinghouse. Human mabaligya ang karaang chapel, ang mga Santos mibalhin sa ilang mga miting ngadto sa usa ka giabangan nga kwarto duol sa YMCA nga kasangkapan. Si Paul ug si Connie mga sakop sa komitiba sa pagtukod, ug kanunay silang nagtrabaho nga makakwarta alang sa bag-ong meetinghouse sukad sa wala pay gubat. Apan karon, sa daghang mga kakulangan, ang komitiba may gamay nga paglaom nga makapadayon sa ilang mga plano hangtod ang panag-away mahuman.2
Niini nga mga panahon, si Paul ug ang iyang bayaw nga si Milton Taylor naghunahuna mahitungod sa pagdala sa ilang mga pamilya ngadto sa templo. Bisan asa sila molingi, gibulag sa gubat ang mga pamilya. Ang mga bana ug mga asawa, anak nga mga lalaki ug mga babaye mibiya sa panimalay sa pagserbisyo sa ilang nasod. Isip batan-ong mga lalaki nga anaa sa mga baynte, si Paul ug si Milton miparehistro alang sa militar nga katungdanan ug mahimong tawagon ngadto sa gubat bisan kanus-a. Taliwala sa maong dako nga walay kasigurohan, ang mahangturong kaminyoon ug mga pakigsaad sa templo mihatag og kasigurohan ngadto kanila ug sa ilang bag-ong mga pamilya.3
Usa ka adlaw niana, nahibaloan ni Paul ug ni Milton nga ang ilang higala nga si Vaughn Ball, usa ka miyembro sa Cincinnati Branch gikan sa Siyudad sa Salt Lake, gusto nga mobiyahe ngadto sa Utah. Kon ang mga Bang ug mga Taylor magsakyanan ngadto sa Utah uban kaniya, sila makatuman sa ilang damgo nga magpa-endow ug magpa-seal sa templo. Ug pinaagi nga magkuyog, makadaginot sila sa gasto.4
Ang problema lamang mao ang pagpangita og paagi nga moabot didto. Hapit na duha ka tuig ang milabay sukad si Paul ug Connie gikasal, ug sila karon adunay napulo ka bulan ang panuigon nga anak nga babaye si Sandra. Si Milton ug ang iyang asawa, si Esther, usab adunay gamay nga anak nga babaye, dos anyos nga si Janet.5
Nakaila si Milton og usa ka lalaki kinsa adunay masaligan nga awto nga may igo nga kalingkoran, ug siya miuyon sa pagpaabang niini ngadto kanila. Samtang ang milabay nga mga henerasyon sa mga Santos moagi sa kasadpan pinaagi sa mga karomata, karetilya, o tren, ang mga Bang, mga Taylor, ug Vaughn Ball magmaneho og usa ka 1939 DeSoto Touring Sedan.6
Ang grupo mibiya alang sa Utah sa kataposang semana sa Abril. Tungod kay ang gasolina dili ingon ka nihit sama sa goma taliwala sa pagrasyon sa panahon sa gubat, ang grupo makahimo sa ilang pagtadlas og estado [cross country] nga biyahe nga dili makonsiyensya, kon sila hinay nga momaneho sa paglikay nga mahilis ang ligid og dali kaayo.7
Samtang ang DeSoto nagpadulong tadlas sa Estados Unidos, ang mga biyahero nakapahimulos sa daghang inaspaltong mga dalan ug mga estasyon sa gasolina nga diha na kapin sa kataposang treynta ka tuig. Sa gabii mohunong sila sa mga gagmay nga hotel daplin sa dalan nga alang sa pagpahulay ug pagparking sa mga motorista [motel], diin kanunay nilang mahangyo ang mga tag-iya sa pagpapuyo kanila nga minos og pipila ka dolyares kay sa gimantala.
Gawas ni Vaughn, walay usa diha sa awto nga nakaadto sa layo kaayo nga kasadpan kaniadto, busa ang nagkausab nga kabanikahan bag-o ngadto kanila. Nalingaw sila sa talan-awon hangtod ang Rocky Mountains migawas ug ang mga dalan mas pangpangon ug mas kuyaw. Gusto ni Vaughn ang pagsakay nga magtungas ug sa nindot nga katay sa mga kabukiran, apan ang tanan ingon og nahadlok sa gansang-gansangong mga pangpang nga matumpag ug molubong kanila nga buhi. Nahupay sila sa dihang miabot sila nga luwas sa Salt Lake Valley.8
Sa siyudad, sila si Paul, Connie, ug Sandra mipabilin uban sa inahan ni Marion Hanks, usa ka misyonaryo kinsa nagserbisyo sa Cincinnati, samtang ang mga Taylor mipabilin uban sa inahan ni Vaughn Balls. Ang duha ka pamilya mibisita sa Temple Square sa makadaghang higayon, nagkuha og mga litrato sa mga gambalay ug mga monumento diha sa luna. Mibisita usab sila ni Charles ug Christine Anderson, kinsa nangulo sa Cincinnati Branch sulod sa kapin sa duha ka dekada. Adunay sobra nga pagmahal ang mga Anderson sa duha ka magtiayon ug dugay na nga naglaom nga makita sila nga ma-seal.9
Sa Mayo 1, si Paul ug Connie misulod sa Templo sa Salt Lake uban ni Milton ug Esther. Human madawat ang ilang pagtoga, ang mga magtiayon gidala ngadto sa usa sa lima ka kwarto sa pagbugkos. Si Apostol Charles A. Callis, kinsa makausa miserbisyo isip presidente sa misyon sa Cincinnati, mipuli-puli pagdala sa matag magtiayon ug mi-seal kanila samtang si Presidente Anderson mialagad isip usa ka saksi. Si Janet ug Sandra dayon gidala ngadto sa kwarto, nagsul-ob og puti, ug gi-seal ngadto sa ilang mga ginikanan.10
Pipila ka adlaw human sa ilang mga pagbugkos, sila si Paul, Connie, Milton, ug Esther mibalik alang sa lain nga sesyon sa pagtoga. Samtang si Paul ug Connie naglakaw ngadto sa daghang mga kwarto sa templo ug sa mga hawanan, nahingangha sila sa kadako ug kaanindot niini. Naghinam-hinam sila nga anaa didto, nasiguro sa ilang kahibalo nga sila ug ang ilang anak nga babaye kauban nga na-seal alang sa karon ug sa tanang kahangtoran.11
Niana nga tingpamulak, duol sa The Hague, Netherlands, ang treynta y siete anyos nga si Hanna Vlam nanamilit ngadto sa iyang bana, si Pieter, samtang siya nagpaingon ngadto sa estasyon sa tren. Sulod sa miaging duha ka tuig, ang Nazi Germany mi-okupar sa Netherlands. Isip usa ka kanhi opisyal sa navy nga Dutch, si Pieter gikinahanglang regular nga magparehistro sa mga opisyal sa Nazi, ug siya karon mipadulong ngadto sa usa ka siyudad duol sa utlanan nga German sa pagbuhat sa mao.
“Makigkita ko nimo pag-usab ugma,” gisultihan niya si Hanna sa wala pa mobiya.12
Ang pag-atake sa German nakapasorpresa ni Hanna ug Pieter. Misaad si Hitler sa dili pag-atake sa Netherlands, usa ka walay gilabanan nga nasod ug mituo si Pieter niini. Unya, usa ka gabii sa Mayo 1940, ang dahunog sa mga eroplanong iggugubat nga naghulog og mga bomba nakapabangon kanila sa katre. Dali nga miilis og uniporme si PIeter ug mibiya sa pagtabang og depensa sa iyang nasod. Apan human sa lima ka adlaw sa pakig-away, ang militar nga Dutch mihural ngadto sa mapintas nga pwersa sa Germany.13
Ang pagpuyo ubos sa pagmando sa Nazi malisod. Nawad-an si Pieter sa iyang militar nga gahom, apan nakakuha siya og sibilyan nga trabaho sa pagsuporta sa iyang pamilya. Ang German nga mga tigpuyo mitugot sa mga Santos nga Dutch sa pagpadayon sa miting kutob nga ang mga opisyal nga Nazi makapaminaw diha sa unsay ilang gipanagsultihan. Ug ang mga Santos kinahanglan nga magpundok sa panahon sa adlaw sa pagtuman sa mga gidili sa pagpalong sa mga suga. Isip ang ikaduhang magtatambag sa kapangulohan sa Netherlands Mission, si Pieter migahin hapit kada kataposan sa semana sa pagbiyahe uban ni Presidente Jacob Schipaanboord ug sa unang magtatambag nga si Arie Jongkees, ang duha ka tawo mga Dutchmen, sa pagbisita sa mga branch sa tibuok nga nasod.14
Ang trahedya miabot ngadto sa mga Vlam sa Marso 1941, sa dihang usa ka tren miigo ug mipatay sa ilang kwatro anyos nga anak nga babaye, si Vera. Ang kahopayan lamang ni Hanna ug Pieter mao ang kahibalo nga siya ila sulod sa kahangtoran. Sa dihang bata pa lamang si Vera, ang mga Vlam ug ang ilang tulo ka anak na-seal diha sa Templo sa Salt Lake sa ilang pagpauli gikan sa usa ka militar nga buluhaton sa Indonesia. Kana nga kahibalo mitabang kanila sa paghupot ngadto sa ilang mga pakigsaad ug sa pagkaplag og kalinaw sa mga panahon sa kaguol nga misunod.15
Sa buntag nga mibiya si Pieter sa pagparehistro ngadto sa mga opisyal nga Nazi, si Hanna wala magdahom sa ilang panagbulag nga molungtad pa og mas dugay kay sa iyang mga pagbiyahe sa kataposan sa semana kauban sa kapangulohan sa misyon. Apan wala madugay nianang adlawa, ang ilang kamagulangang anak nga babaye, ang onse anyos nga si Grace, midali-dali pagsulod sa pultahan.
“Tinuod ba?” mihilak siya. Mga hungihong mikaylap nga gidakop sa mga Nazi ang kanhi mga kawani nga militar kinsa mitunga alang sa pagparehistro, gisultihan niya ang iyang inahan. Sila gipanon ngadto sa mga sakyanan sa mga baka ug nagpaingon ngadto sa usa ka kampo nga bilanggoanan.
Si Hannah hilabihan sa kalisang sa pagsulti. Sa pagkasunod nga adlaw, nadawat niya ang usa ka pahibalo diha sa koreyo naghimatuod nga si Pieter gidala ngadto sa Germany. Piniriso siya karon sa gubat.16
Samtang ang semana hinay nga milabay, nag-ampo si Hannah alang sa kalinaw ug kalig-on. Mihangyo siya sa Ginoo sa pagbantay sa iyang bana ug sa pagpabilin kaniya nga luwas. Human sa hapit unom ka semana sa paghulat og mga balita, sa kataposan nadawat niya ang usa ka gamay nga kard gikan ni Pieter, ang iyang sinulatan sikit aron magamit ang matag gamay kaayo nga luna.
“Maayo ako sa lawas ug sa espiritu,” misulat si Pieter. Ang mga Nazi nagbutang kaniya diha sa usa ka bilanggoan nga gitawag og Langwasser sa siyudad nga German sa Nuremberg, ug bisan tuod og ang mga gwardiya mitagad kaniya ug sa iyang kaubang mga binilanggo og dili maayo, siya nakasugakod. “Ang akong mga hunahuna anaa kanunay ninyong tanan,” misulat siya. “Sa akong hunahuna, ako naggakos kanimo og maayo, akong minahal nga Hanny.”
Mihangyo siya ni Hanna sa pagpadala kaniya og pipila ka mga pagkaon ug sa iyang mga kasulatan. Dili makapaniguro si Hanna kon ang mga basahon mopasar ba sa mga pagtuki sa Nazi, apan siya determinado nga siya mosulay gayod.
“Magpakaisog,” miaghat si Pieter kaniya. “Ang Dios mohiusa kanato pag-usab.”17
Sa Hulyo 5, 1942, si David Ikegami mitambong og usa ka komperensiya sa Japanese Mission sa Hawaii Ouahu Stake Tabernacle. Alang ni David, kini nga miting sa Dominggo lahi gikan sa kadaghanan. Dili lamang nga siya i-orden ngadto sa katungdanan sa usa ka magtutudlo sa Aaronic nga Pagkapari, apan siya gihangyo sa pagpamulong atol sa unang sesyon sa komperensiya. May labaw sa duha ka gatos ka tawo nga nanambong, kini mas daghan kay sa Sunday School nga mga pagpundok nga siya naanad.18
Gipasikad ni David ang iyang pamulong diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad 38:30: “Kon kamo andam dili kamo mahadlok.” Duol sa pito ka bulan human sa pag-atake sa Pearl Harbor, kahadlok ug walay kasigurohan sa gihapon nagpaibabaw sa Hawaii. Ang militar sa Estados Unidos miokupar sa mga hotel ug gikoral ang mga baybayon og alambre nga tunukon. Gipatuman sa mga sundalo ang higpit nga oras sa pagpauli sa balay, ug ang mga tawo kinsa milapas niini namiligro nga maposilan. Ang eskwelahan ni David misugod og balik sa mga klase, apan kinahanglan siyang magdala og gas mask uban kaniya, ug ang mga estudyante kasagaran magpahigayon og mga pagbansay-bansay sa kahanas [drill] sa pag-andam alang sa mga air raid og pang-atake gamit ang makahilo nga mga kemikal.19
Isip mga Hapon nga Amerikano, si David ug ang iyang pamilya kinahanglang molahutay sa nagtubong pagduda sa ilang dili Hapon nga mga silingan. Ang pipila sa mga tawo, lakip ang daghang mga opisyal sa gobyerno ug sa militar, mipatuo nga walay ebidensiya nga ang mga Hapon nga Amerikano mosulay sa pagsabotahe sa mga paningkamot sa gubat sa Amerikano gumikan sa pagkamaunungon sa kaliwatan sa Japan. Sayo sa sinugdanan niana nga tuig, ang gobyerno sa U.S. misugod na gani sa pagpabalhin og labaw kay sa usa ka gatos ka libo ka Hapon nga Amerikano nga mga lalaki, mga babaye, ug mga bata gikan sa ilang mga panimalay sa California ug sa ubang West Coast nga mga estado ngadto sa mga bilanggoan sa gubat [internment camps] diha sa sulod nga mga estado sama sa Utah.20
Ang gobyerno wala mopatuman sa ingon nga malukpanong mga pagbilanggo didto sa Hawaii, diin hapit 40 porsiyento sa lumulopyo kagikan og Hapon. Apan ang mga opisyal midakop og mga kinse ka gatos ka mga sakop sa komunidad sa mga Hapon kinsa anaa sa gamhanang mga posisyon o ingon og kadudahan. Ug kadaghanan niini nga mga dinakpan nahimong mga binilanggo sa mga kampo diha sa mga isla.21
Sa pagpakita sa iyang pagkamaunungon ngadto sa Estados Unidos ug sa pagtabang diha sa paningkamot sa gubat, si David mipasakop og usa ka boluntaryo nga grupo nga gitawag og Kiawe Corps sa paghimo og mga dalan-dalan ug sa paghawan sa mga kalibonan sa tunukong mga kahoy sa kiawe alang sa mga kampo sa militar. Ang iyang amahan, sa laing bahin, misugod sa pagtrabaho uban sa iyang mga katimbang diha sa Hinapon nga Sunday School sa pagtukod og usa ka tigpangita og suporta alang sa U.S. nga mga sundalo, kansang mga ranggo milakip sa mga miyembro sa ilang kaugalingong Sunday School.22
Sa dihang mibarog si David diha sa pulpito atol sa komperensiya sa misyon, mipakigbahin siya og mga pulong gikan sa labing bag-o nga pakigpulong ni Elder John A. Widstoe sa kinatibuk-ang komperensiya. “Ang kahadlok usa ka punoang hinagiban ni Satanas sa paghimo sa katawhan nga dili magmalipayon,” mitudlo ang apostol sa mga Santos, nagpahinumdom kanila nga kadtong kinsa nagpuyo sa pagkamatarong ug sa pagkahiusa walay angay nga kahadlokan. “Adunay kahilwasan,” mipadayag siya, “bisan asa nga ang mga katawhan sa Ginoo magpuyo sa hilabihang katakos aron makaangkon sa sagradong ulohan sa pagkalungsuranon diha sa Zion sa atong Ginoo.”23
Sa mga semana nga misunod sa komperensiya sa misyon, ang amahan ni David mipadayon sa pagpangita og kwarta alang sa mga sundalong Amerikano. Gitawag og “Naghiusa Kami alang sa Kadaugan,” [We’re United for Victory] ang tigpangita og suporta mihatag og paagi alang sa usa ka komitiba sa singkwenta ka Hapon nga mga lalaki diha sa isla sa pag-imprinta og liboan ka mga imbitasyon og mga donasyon nga mga sobre nga iapud-apod ngadto sa ilang mga higala ug mga silingan. Sulod sa pipila ka bulan, nakakolekta sila og $11,000. Ang mga lider sa militar nga diha sa isla mipahayag og mga pasalamat alang sa salapi, diin pagagamiton sa pagpalit og mga basahon, ponograpo sa mga kurso sa pinulongan, ug duha ka projector sa pelikula ug mga screen sa pagtabang og pataas sa kadasig sa mga sundalo.24
Ang mga Santos sa Japanese Mission malipayong mitabang. Ang ilang gugma sa yutang natawhan ug pagkamaunungon klaro nga gipakita diha sa mga imbitasyon nga giapud-apod sa tibuok komunidad. “Nagtinguha kami sa pagbuhat sa tanan nga kami makahimo sa pagtabang og panalipod sa kagawasan ug katungod nga atong gimahal,” ilang gibasa. “Ang mga sundalo malipay pinaagi sa atong hiniusang mga paningkamot.”25
Pila ka bulan sa wala madugay, diha sa usa ka bilanggoan sa Hamburg, Germany, si Karl-Heinz Schnibbe nagpaabot og bista tungod sa pagbudhi sa gobyerno. Wala madugay human sa iyang pagdakop, nakit-an niya ang iyang higala si Helmuth Hübener sa usa ka taas, puti nga hulatanan nga kwarto kauban sa dinosena nga ubang mga binilanggo. Ang mga binilanggo tanan gimandoan sa pagpaduol sa ilang mga ilong ngadto sa bongbong, apan samtang si Karl-Heinz milabay, ang iyang higala mitakilid sa iyang ulo, mingisi, ug mikilo og gamay. Si Helmuth, maingon og, wala mosumbong kaniya. Ang nabun-og, nanghubag nga nawong sa batan-ong lalaki misugyot nga siya gibunalan og grabe tungod sa pagdumili sa paghatag og mga ngalan sa nahiapil.26
Wala madugay human niana, nakita usab ni Karl-Heinz ang iyang higala nga si Rudi Wobbe sa hulatanang kwarto. Tanang tulo ka batang mga lalaki sa branch gipangdakop.
Sulod sa unang pipila ka mga bulan sa iyang pagkabinilanggo, gilahutay ni Karl-Heinz ang sukna, mga hulga, ug mga pagbunal diha sa mga kamot sa Gestapo. Ang mga tigsukna dili makahanduraw nga si Helmuth Hübener, usa ka desisyete anyos nga batang lalaki, mahimong anaa sa likod sa ingon nga laraw sa pagkunsabo, ug sila midemanda nga mahibalo sa mga ngalan sa hingkod nga mga tawo nga nahiapil. Sa tinuod, walay hingkod nga mga ngalan nga ikahatag.27
Sa buntag sa Agosto 11, 1942, si Karl-Heinz miilis gikan sa iyang uniporme sa bilanggoan ngadto sa usa ka terno ug kurbata nga gipadala gikan sa panimalay. Ang terno nagbitay sa iyang daot nga lawas sama kini sa usa ka hanger diha sa tipiganan og mga sapot. Dayon siya gidala ngadto sa Korte sa mga Katawhan [People’s Court], nga daotan og dungog sa Nazi Germany sa paghusay og politikanhong mga binilanggo ug sa paghatag og makalilisang nga mga silot. Nianang adlawa, si Karl-Heinz, Helmut, ug Rudi pagabistahon tungod sa laraw sa pagkunsabo, pagbudhi sa gobyerno, ug sa pagtabang ug pag-awhag sa kaaway.28
Diha sa hukmanan, ang mga sinumbong milingkod sa usa ka gipasaka nga plataporma nga nag-atubang sa mga huwes, kinsa gisul-oban og pula nga mga kupo nga gidayan-dayanan og bulawanong agila. Sulod sa mga oras, naminaw si Karl-Heinz samtang ang mga testigos ug Gestapo nga mga polis midetalye sa ebidensiya sa laraw sa mga batang lalaki sa pagkunsabo. Ang sinulatang gagmay nga mga papel ni Helmuth, puno sa pinulongan nga nagsaway ni Hitler ug nagpasundayag sa mga bakak sa Nazi, gibasa og kusog. Ang mga huwes nasuko.29
Sa una, ang korte mipunting diha ni Karl-Heinz, Rudi, ug laing batan-ong lalaki kinsa usa sa mga kauban kaniadto ni Helmuth sa trabaho. Dayon nabalhin ang ilang pagtagad ngadto ni Helmuth mismo, kinsa wala mipakita nga nahadlok sa mga huwes.
“Nganong imong gibuhat ang imong gibuhat?” usa ka huwes nangutana.
“Tungod kay gusto ko nga ang katawhan mahibalo sa kamatuoran,” mitubag si Helmuth. Gisultihan niya ang mga huwes nga wala siya maghunahuna nga ang Germany modaog sa gubat. Ang korte mibuto sa kasuko ug sa dili makatuo.30
Sa dihang panahon na sa pag-anunsiyo sa hukom, si Karl-Heinz nangurog samtang ang mga huwes mibalik sa lingkoranan. Ang pangulong huwes mitawag kanila og “mga traydor” ug “mosimos” Miingon siya, “Ang Vermin [dautang hayop] nga sama kaninyo kinahanglan gayod nga wagtangon.”
Dayon milingi siya ngadto ni Helmuth ug gihukman siya og kamatayon tungod sa grabeng pagbudhi sa gobyerno ug sa pagtabang ug sa pag-awhag sa kaaway. Nahilom ang lawak. “Oy dili!” usa ka bisita diha sa korte mihagawhaw. “Ang silot sa kamatayon alang sa batan-ong lalaki?”31
Ang korte misilot ni Karl-Heinz ngadto sa lima ka tuig sa bilanggoan ug si Rudi ngadto sa napulo. Nahingangha ang batan-ong mga lalaki. Nangutana ang mga huwes kon sila aduna bay bisan unsay ikasulti.
“Inyo kong patyon sa walay bisan unsang katarungan,” miingon si Helmuth. “Wala ako makahimo og bisan unsa nga kalapasan. Ang akong tanan nga nahimo mao ang pagsulti sa tinuod. Karon akong turno, apan ang inyong turno moabot.”
Nianang hapon, nakita ni Karl-Heinz si Helmuth sa kataposang higayon. Sa una, naglamanohay sila, apan dayon gigakos ni Karl-Heinz ang iyang higala. Ang dakong mga mata ni Helmuth napuno sa mga luha.
“Adto na ko,” miingon siya.32
Sa adlaw human gipatay sa mga Nazi si Helmuth Hübener, nahibaloan ni Marie Sommerfield ang mahitungod niini diha sa pamantalaan. Siya usa ka miyembro sa branch ni Helmuth. Siya [si Helmuth] ug ang iyang anak nga lalaki nga si Arthur managhigala, ug si Helmuth mitan-aw kaniya isip usa ka ikaduhang inahan. Dili siya makatuo nga siya wala na.33
Mahinumdoman gihapon niya siya isip usa ka bata, utokan ug puno sa maayong kaugmaon. “Makadungog ka pa og usa ka butang nga tinuod gyod nga dako kaayo mahitungod kanako,” gisultihan siya sa makausa niya. Wala maghunahuna si Marie nga nanghambog si Helmuth sa dihang misulti siya niini. Gusto lamang niya nga gamiton ang iyang salabotan sa pagbuhat og usa ka butang nga makahuluganon sa kalibotan.34
Sa nag-unang walo ka bulan, nadunggan ni Marie ang mahitungod sa pagdakop ni Helmuth gani bisan sa wala pa mopahibalo ang presidente sa branch diha sa pulpito. Kadto usa ka Biyernes, ang adlaw nga siya kasagarang motabang ni Wilhelmina Sudrow, apohang babaye ni Helmuth, sa paglimpyo sa simbahan. Sa dihang misulod siya sa chapel, nakita ni Marie si Wilhelmina nga nagluhod atubangan sa pulpito, ang iyang mga bukton pinatuy-od, nangamuyo ngadto sa Dios.
“Unsay nahitabo?” Nangutana si Marie.
“Usa ka butang nga makahahadlok ang nahitabo,” mitubag si Wilhelmina. Dayon iyang gihulagway kon giunsa sa mga opisyal sa Gestapo pagpakita diha sa iyang pultahan uban ni Helmuth, pagsiksik sa apartment, ug pagdala sa pipila niya ka mga papeles, iyang radyo, ug ang makinilya sa branch.35
Nalisang sa unsay gisulti ni Wilhelmina kaniya, dali-daling nakahunahuna si Marie sa iyang anak nga lalaki si Arthur, kinsa bag-ohay nga gitawag ngadto sa serbisyo nga pagtrabaho sa Nazi didto sa Berlin. Nahiapil kaha siya sa plano ni Helmuth sa wala pa siya molarga?
Diha dayon nga siya makahimo, mibiyahe si Marie ngadto sa Berlin sa pagpangutana ni Arthur kon siya naapil ba sa bisan unsa nga paagi. Siya nahupay nga nakahibalo nga, bisan tuod siya [si Arthur] usahay naminaw sa radyo ni Helmuth, siya walay ideya nga si Helmuth ug ang ubang batan-ong mga lalaki nag-apud-apod og mga materyal batok sa Nazi.36
Pipila sa mga miyembro sa Branch nag-ampo alang ni Helmuth sa tibuok niyang pagkabilanggo. Ang uban nasuko sa batan-ong mga lalaki sa pagbutang kanila ug sa ubang mga Santos nga German sa makadaot nga paagi ug sa pag-angin sa gahom sa Simbahan sa paghimo og mga miting sa Hamburg. Bisan ang mga miyembro sa Simbahan kinsa wala mouyon sa mga Nazi naguol nga si Helmuth mibutang kanilang tanan sa kuyaw nga mabilanggo o mas grabe, ilabi na tungod kay ang mga Gestapo nakombinser nga si Helmuth nakadawat og tabang gikan sa mga hingkod.37
Ang presidente sa branch nga si Arthur Zander mituo nga siya kinahanglang molihok og dali sa pagpanalipod sa mga miyembro sa iyang branch ug ipamatuod nga ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw wala makigkunsabo batok sa gobyerno. Wala madugay human sa pagdakop sa batan-ong mga lalaki, siya ug ang kasamtangang presidente sa misyon, si Anthon Huck, mipahimulag ni Helmuth sa pagkamiyembro sa Simbahan. Ang presidente sa district ug pipila sa mga miyembro sa branch nasuko sa gibuhat. Nahugno ang mga apohan ni Helmuth.38
Pipila ka adlaw human sa pagpatay ni Helmuth, nakadawat og sulat si Marie nga gisulat niya [ni Helmuth] ngadto kaniya pipila ka oras sa wala pa ang iyang kamatayon. “Ang akong Amahan sa Langit nasayod nga ako walay gibuhat nga daotan,” siya misulti kaniya. “Nasayod ako nga ang Dios buhi, ug Siya mao ang tukma nga maghuhukom kabahin niini nga butang.”
“Hangtod sa atong malipayong panag-uban didto nianang mas nindot nga kalibotan,” siya misulat, “ako magpabilin nga imong higala ug igsoon sa ebanghelyo.”39
Sulod sa mga bulan, naghunahuna si Pieter Vlam kon nganong ang Ginoo mitugot sa mga Nazi sa pagbilanggo kaniya sa usa ka bilanggoan sa kampo, layo sa iyang pamilya.
Ang nagkaguba nga mga balay sa sundalo [barracks] diha sa kampo gidugok og mga kuto, mga pulgas, ug mga dugho, ug si Pieter ug ang ubang mga binilanggo usahay mangahas sa paggawas aron mopahulay diha sa gamay nga luna sa sagbot. Usa ka adlaw, samtang sila naghigda nagtan-aw sa langit, usa ka lalaki nangutana ni Pieter kon sila mahimong magkasultihanay ba mahitungod og espirituhanong mga butang. Nahibalo siya nga si Pieter usa ka Santos sa Ulahing mga Adlaw, ug siya adunay mga pangutana mahitungod sa kalibotan lapas pa niini nga kalibotan. Misugod si Pieter sa pagtudlo kaniya sa ebanghelyo.40
Wala madugay, ang ubang mga binilanggo nangayo og espirituhanong paggiya ni Pieter. Dili motugot ang mga gwardiya sa mga lalaki nga magsultihanay diha sa dinagko nga mga grupo, busa modala si Pieter og duha matag higayon, usa sa kada kilid, ug manuroy libot sa kampo. Dili tanang mga lalaki ang mituo unsay gitudlo ni Pieter, apan mipasalamat sila sa iyang hugot nga pagtuo ug nakaangkon og mas maayong pagsabot kabahin sa Simbaban.41
Human sa pagpabilin og pipila ka bulan diha sa kampo nga German, si Pieter ug ang iyang kaubang mga opisyal nga Dutch gibalhin ngadto sa Stalag 371, usa ka bilangoan nga kampo sa Ukraine nga gi-okupar sa Nazi. Ang ilang bag-o nga kwartwel anaa sa usa ka mabugnaw nga batong gambalay, apan ang mga sitwasyon didto mas arang-arang kay sa unsay giantos sa mga lalaki didto sa Germany. Gibati ang mas kalig-on sa lawas ug sa espiritu, mipadayon si Pieter, sa paglakaw-lakaw uban ni bisan kinsa nga interesado sa unsay iyang gitudlo. Sige siya og lakaw nga misulat siya sa panimalay ngadto sa iyang asawa, si Hanna, naghangyo kon siya makapadala ba kaniya og bakya [wooden shoes] sa pag-ilis sa iyang guba nga sapatos.42
Wala magdugay, usa ka grupo sa mga napulo ka mga lalaki miawhag ni Pieter sa pagtukod og usa ka Sunday school, ug miuyon siya. Tungod kay ang mga Nazi midumili sa ingon nga mga miting, nagtipon sila sa sekreto diha sa usa ka walay sulod nga gambalay sa layo nga suok sa kampo. Gitabunan nila ang bintana og usa ka daang habol ug nakakaplag og usa ka kahon sa sabon nga gamiton isip usa ka pulpito. Sa milagrosong paagi, ang mga kasulatan ug mga basahon sa mga awit nga gipadala ni Hanna ngadto ni Pieter human sa iyang pagdakop mipasar sa mga pagtuki nga wala ma-embargo. Mitudlo si Pieter gikan sa Biblia ug sa Basahon ni Mormon, apan ang grupo wala mangahas sa pagkanta. Hinoon, basahon ni Pieter ang mga himno og kusog. Sa kataposan sa ilang mga miting, ang mga lalaki mogawas sa pultahan og tinagsa sa paglikay nga mamatikdan.43
Usa ka ministro sa Protestante sa Stalag 371 sa kadugayan nakakita og mga lalaki nga naglakaw ug nagsultihanay uban ni Pieter. Gipadaplin niya og tinagsa sila, gipakita kanila ang usa ka booklet nga puno sa mga pagdaot mahitungod sa Simbahan, ug gisultihan sila nga si Pieter nalingla. Kay sa danihon sila sa pagbiya ni Pieter ug sa iyang mga pagtulun-an, hinoon, ang mga paninguha sa ministro mihimo lamang sa mga lalaki nga mas nakuryoso mahitungod sa gipahiuli nga ebanghelyo.
Human mabasa ang booklet, usa ka tawo nga ginganlan og G. Callenbach mihukom sa pagpasakop sa grupo. “Ako dili buot nga mahimong kinabig,” siya misulti ni Pieter. “Ako mianhi lamang sa pagpaminaw sa istorya gikan kanimo.”44
Usa ka Dominggo, mihukom si Pieter sa pagtudlo sa baroganan sa puasa. Gisultihan niya ang mga lalaki nga sila kinahanglang mohatag sa gamay nga tasa sa beans nga ilang nadawat nianang adlawa ngadto sa laing tawo.
“Kon kamo dili makatulog inig ka gabii,” miingon si Pieter, “kinahanglan kamo nga mag-ampo sa Dios ug mangutana Kaniya kon ang mga butang nga inyong nadungog gikan kanako mga tinuod ba.”45
Sa pagkasunod Dominggo ang mga lalaki mibarog sa pagpakigbahin sa ilang mga pagpamatuod. Si G. Callenbach mao ang kataposang namulong. Uban sa mga luha diha sa iyang mga mata, iyang giasoy ang iyang kasinatian sa pagpuasa.
“Nianang gabii hilabihan nako sa kagutom,” miingon siya. “Dayon akong nahinumduman unsay gisulti ni G. Vlam mahitungod sa pag-ampo.” Misulti siya kon giunsa niya pag-ampo sa dakong tinguha nga mahibalo kon ang mga butang nga gitudlo ni Pieter mga husto ba. “Usa ka dili mahulagway nga pagbati sa kalinaw milukop kanako,” miingon siya, “ug ako nahibalo nga nadungog nako ang kamatuoran.”46