“Bug-at Kaayo,” kapitulo 11 sa Mga Santos: Ang Istorya sa Simbahan ni Jesukristo sa Ulahing mga Adlaw, Volume 3, Maisogon, Halangdon, ug Gawasnon, 1893–1955 (2021)
Kapitulo 11: “Bug-at Kaayo”
Kapitulo 11
Bug-at Kaayo
Sa gabii niadtong Agosto 6, 1914, si Arthur Horbach, usa ka desisiyete anyos nga Santos sa Ulahing mga Adlaw didto sa Liège, Belgium, mipasalipod samtang gibombahan sa kanyon sa German ang iyang siyudad.1 Sa sayong bahin niana nga ting-init, usa ka nasyonalista nga taga Serbia ang mipatay sa sumusunod sa Emperyo sa Austro-Hungaria, nakapaaghat og gubat tali sa Austria-Hungary ug sa Gingharian sa Serbia. Sa wala madugay ang mga alayon sa isig ka nasod miapil sa away. Sa sayo nga bahin sa Agosto, ang Serbia, Russia, France, Belgium, ug ang Great Britain nakiggubat batok sa Austria-Hungary ug Germany.2
Ang Belgium, sa sinugdanan neutral nga nasod, miapil sa kagubot sa dihang ang German nga tropa milunsad og pagsakop sa France pinaagi sa silangang utlanan sa Belgium. Ang siyudad sa Liège ang unang mibutang og dakong babag sa misulong nga kasundalohan. Napulog duha ka mga kota ang mipalibot sa siyudad, ug sa una ilang napugngan ang mga German sa pagsulod sa siyudad. Apan ang pag-atake walay paghunong. Liboan ka mga tropa ang miatake sa mga kota, ug ang depensa sa Belgium misugod sa pagkahugno.
Ang mga tropa nga German sa wala madugay milapas na sa utlanan sa Belgium ug gisakop ang Liège. Ang mga tig-atake daling misulod sa siyudad, gipanglungkab ang mga balay, gisunog ang mga gambalay, ug gipamusil ang mga sibilyan.3 Si Arthur ug ang iyang mama nga si Mathilde, sa wala hibaloi nga paagi nakalikay sa mga tropa. Ang singkwenta o ingon ana nga ubang mga Santos sa Liège anaa tanan sa kakuyaw, sama ni Arthur, apan ang mga misyonaryo nga nagserbisyo sa siyudad ang kanunay niyang gihunahuna. Migahin siya og daghang panahon uban sa mga misyonaryo ug nakaila kanila og maayo. Naangol ba kaha sila sa pag-atake?4
Milabay ang mga adlaw. Si Arthur ug ang iyang mama nagpuyo sa kahadlok sa mga tropa sa German ug sa daghang kanyon nga namomba sa mga wala pa masakop nga mga kota. Ang mga Santos nagkatibulaag sa tibuok siyudad, nga ang uban sa pipila ka mga sakop sa branch nagpundok diha sa usa ka silong. Usa ka grupo sa mga sundalo mibalhin ngadto sa giabangan nga hawanan diin ang branch kasagaran magkatigom. Maayo nalang, nga si Tonia Deguée, usa ka tigulang na nga miyembro sa Simbahan kinsa larino nga makasulti og German, dali ra nga nakabaton og pagsalig gikan sa mga sundalo nga miatake ug nakahangyo kanila nga dili gub-on ang hawanan o ang mga kasangkapan niini.5
Sa kadugayan, nahibaloan ni Arthur nga ang mga elder luwas. Ang konsulado sa Amerika sa Liège mimando kanila sa pagbakwit sa siyudad sa unang adlaw sa pagpamomba, apan tungod sa mga babag sa mga karsada dili nila mapadangat ngadto ni Arthur o ni bisan kinsa ang pahibalo kabahin sa ilang pagbiya.6
Ang mga misyonaryo tabok sa kontinente sa Europe, sa pagkatinuod, mibiya na sa dapit nga gisangyawan nila. “I-release ang tanang German ug French nga mga misyonaryo,” mitelegrama si Presidente Joseph F. smith sa mga lider sa misyon sa Europe, “ug buhata ang unsay angay mahitungod sa pagbalhin sa tanang misyonaryo ngadto sa mga misyon sa Estados Unidos gikan sa mga nasod nga neutral ingon man sa mga nasod nga aktibong nakiggubat.”7
Gibati ni Arthur diha-diha dayon ang pagkawala sa mga misyonaryo. Sa unom ka tuig nga siya ug si Mathilde mipasakop sa Simbahan, ang ilang branch nag-agad sa mga misyonaryo alang sa pagpangulo sa pagkapari. Karon ang naghupot sa pagkapari nga naa na lang sa branch mao ang usa ka teacher ug duha ka deacon—usa nila mao si Arthur mismo. Nakadawat siya sa Aaronic nga Pagkapari wala pay usa ka tuig ang milabay.8
Human nga ang Liège giukopar na sa mga German, mihunong na sa pagpahigayon og panagtigom sa branch. Ang mga sundalo nga miokupar sa hawanan nga ilang tigomanan mipahawa na, apan ang tag-iya midumili na sa pagtugot sa branch nga magtigom didto. Matag adlaw usa ka panlimbasog sa paglahutay. Ang pagkaon ug ang matag adlaw nga panginahanglan nagkanihit. Ang kagutom ug kauyamot milukop na sa siyudad.
Nasayod si Arthur nga ang tanan diha sa branch nangandoy nga magkatigom alang sa pag-ampo ug kahupayan. Apan kon walay meetinghouse ug usa ka tawo nga awtorisado sa pagpanalangin sa sakramento, unsaon man nila sa pagpadayon sa paglihok isip usa ka branch?9
Samtang ang gubat mikatap sa tibuok Europe, si Ida Smith naghunahuna kon unsaon niya sa pagtabang ang mga sundalo nga Briton nga mangadtoay na sa panggubatan. Siya ug ang iyang bana, si apostol Hyrum M. Smith, mibalhin ngadto sa Liverpool uban sa ilang upat ka anak mga usa ka tuig na ang milabay. Si Hyrum, ang kinamagulangan nga anak nga lalaki ni Joseph F. Smith, nagserbisyo isip presidente sa European Mission. Si Ida misuporta sa buhat, apan mihukom nga dili aktibong moapil diha sa misyonaryo nga paghago—o sa bisan unsang pagserbisyo gawas sa ilang gamay nga branch sa Simbahan—samtang siya aduna pay gagmayng mga anak sa panimalay.10
Apan, usa ka hapon, si Ida nakakita og usa ka pahibalo nga sinulat sa mayora sa Liverpool, nga si Winifred Rathbone, nanawagan sa mga organisasyon sa kababayen-an diha sa siyudad sa pag-apil sa ubang mga babaye nga boluntaryo sa tibuok Great Britain sa paggansilyo og init nga sapot nga komportable alang sa mga sundalo. Nasayod si Ida nga gatosan sa liboan ka mga British nga mga sundalo, lakip sa pipila ka mga Santos sa Ulahing mga Adlaw, nagkinahanglan kaayo og mga sapot aron makalahutay sa nagsingabot nga tingtugnaw. Apan mibati siya nga walay pulos.
“Unsa ang akong mahimo aron makatabang niining babaye?” nangutana siya sa iyang kaugalingon. “Wala pa gayod ako sukad nakasulay og paggansilyo sa akong kinabuhi.”11
Usa ka tingog dayon ang daw namulong kaniya: “Karon mao ang panahon alang sa mga Relief Society sa European Mission sa pagtabang ug motanyag sa ilang mga serbisyo.” Ang mga pulong midulot pag-ayo sa hunahuna ni Ida. Ang Relief Society sa Liverpool gamay ra—walo ka aktibong mga miyembro, ang pinakadaghan—apan ang kababayen-an makahimo sa ilang bahin.12
Sa tabang sa secretary sa misyon, si Ida nakigsabot nga makigkita ni Winifred sa sunod adlaw. Gikulbaan siya sa wala pa ang miting. “Nganong moadto ka sa mayora ug motanyag sa imong mga pagserbisyo uban sa diyutay ra nga kababayen-an?” iyang gikasab-an ang iyang kaugalingon. “Nganong dili naman lang ka mopauli ug atimanon imong buluhaton?”
Apan si Ida mihunong sa paghunahuna niana. Ang Ginoo nag-uban kaniya. Sa iyang kamot gibitbit niya ang usa ga gamay nga kard nga gisulatan og impormasyon kabahin sa Relief Society ug sa katuyoan niini. “Kon ako lang matunol kaniya kining kard miingon siya sa iyang kaugalingon, “moadto ako.”13
Ang buhatan sa mayora anaa sa usa ka dakong gambalay nga nagsilbing punoang buhatan alang sa iyang buhat sa kalooy. Si Winifred madagayaong midawat ni Ida, ug ang kakulba ni Ida dali nga mikalma samtang gisultihan niya ang mayora mahitungod sa Relief Society, sa Simbahan, ug sa gamay nga Branch sa Liverpool. “Ania ako aron sa pagtanyag sa among serbisyo sa pagtabang og tahi o paggansilyo alang sa mga sundalo,” mipasabot siya.14
Sa dihang nahatod na ang iyang mensahe, padulong na si Ida nga molakaw, apan gipugngan siya ni Winifred. “Gusto ko nga imong masuhid ang among gambalay,” miingon siya, “ug makita kon giunsa ang among buhat sa pagpatuman.” Iyang gigiyahan si Ida sa disesyete ka dagkong lawak, ang matag usa puno sa daghang babaye nga nagtrabaho og maayo. Dayon iyang gidala si Ida ngadto sa iyang pribadong buhatan. “Sa ingon niining paagiha nga among gitipigan ang among mga rekord,” miingon siya, nagpakita kaniya sa iyang talaan [ledger]. “Ang tanan nga inyong mabuhat alang kanamo marekord dinhi niining libro isip trabaho nga nahimo sa Relief Society sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw.”
Si Ida mipasalamat kaniya. “Among buhaton ang labing maayo namong mahimo,” miingon siya.15
Nianang tinglarag, ang Relief Society sa Liverpool migansilyo. Sila miagni usab sa ilang mga higala ug mga silingan sa pagtabang. Human sa usa ka semana, mikabat na ang ilang gidaghanon sa mga kwarenta ka tiggansilyo. Si Ida mismo nakakat-on sa paggansilyo ug misugod sa pagtrabaho og pipila ka dagkong panwelo [scarf]. Sa hangyo sa kinatibuk-ang kapangulohan sa Relief Society sa Siyudad sa Salt Lake, ang bana ni Ida mi-set apart niya isip ang presidente sa mga Relief Society sa European Mission. Tungod kay ang continental Europe dili luwas sa pagbiyahe, misugod siya sa pagbiyahe sa tibuok Britain aron sa pag-organisar og bag-ong mga Relief Society, mobansay sa ilang mga sakop, ug moagni kanila sa paggansilyo alang sa mga sundalo. Sa kataposan, ang kababayen-an mihimo og miapod-apod og mga dos mil tresyentos ka mga gimano-mano sa pagkahimo nga mga sinina.16
Si Ida ug ang ubang mga sakop sa Relief Society nakadawat og mga sulat ug mga pagdayeg gikan sa importanting mga opisyal sa tibuok Great Britain. “Kon ang tanang organisasyon sa kababayen-an sa Great Britain motrabaho sama sa gibuhat sa kababayen-an nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw,” usa ka babaye misulat, “ang atong mga kasundalohan dili magkulang sa ilang panginahanglan.”17
“Ang mga report kabahin sa pagpamatay ug kalaglagan nga nahitabo sa Europe makapasakit ug makapasubo,” si Presidente Joseph F. Smith misulat kang Hyrum M. Smith niadtong Nobyembre 7, 1914. Sa duha ka bulan nga milabay, ang French ug ang British nga mga tropa mipahunong sa pag-asdang sa mga pwersa sa German diha sa usa ka dugoon nga gubat didto sa Marne River sa amihanang-silangan sa France. Daghan pang gubat ang misunod, apan ang isig ka habig wala milampos sa paghimo og kauswagan ngadto sa kadaogan sa gubat. Karon ang mga army natanggong diha sa komplikadong mga hup-anan [trenches] sa tibuok kayutaan sa French.18
Ang gubat mikatap sa tibuok silangang Europe, ngadto sa Africa ug sa Middle East, ug hangtod sa lagyong mga isla sa Pacific Ocean. Ang mga asoy sa kagubot diha sa mga pamantalaan nakapahunahuna ni Presidente Smith sa pagpadayag sa Ginoo kabahin sa gubat niadtong 1832. “Unya ang gubat ibu-bu diha sa tanan nga mga nas[o]d,” gitagna niini. “Ug sa ingon, uban sa espada ug pinaagi sa pagpaagas sa dugo ang mga lumulupyo sa yuta magbangutan.”19
Sa Dominggo, sa Enero 24, 1915, ang propeta nanawagan sa mga miyembro sa Simbahan sa Estados Unidos ug sa Canada sa pagtampo og pundo sa kahupayan alang sa timawa nga mga European nga mga Santos. “Mao kini ang labing direkta nga paagi sa pagtabang niadtong mga miyembro sa Simbahan kinsa nagkinahanglan og tabang,” siya namahayag.20 Agig tubag, kapin sa pito ka gatos sa mga ward ug mga branch ang nakakolekta og kwarta ug mipadala og mga donasyon ngadto sa buhatan sa Presiding Bishopric sa Simbahan. Ang kwarta gipadala dayon ngadto sa buhatan sa misyon sa Liverpool aron iapod-apod ni Hyrum sa mga European nga mga Santos, walay igsapayan kon hain nga habig sila misuporta sa gubat.21
Human sa pipila ka bulan, si Presidente Smith mibiyahe uban sa presiding bishop nga si Charles W. Nibley sa pagsusi sa mas malinawon nga dapit sa kalibotan: ang unom ka ektaryang umahan sa Simbahan didto sa Laie, sa Hawaii.22 Sa Honolulu, ang duha ka lalaki nakigtagbo sa apostol ug senador sa Estados Unidos nga si Reed Smoot, kinsa miabot didto sa mga isla uban sa iyang asawa, si Allie, aron sa pagpalambo sa iyang panglawas ug pagbisita sa lehislatura sa Hawaii. Kauban ni Abraham ug Minerva Fernandez, kinsa midawat ni George Q. Cannon atol sa iyang kataposang pagbisita ngadto sa mga isla, sila mibiyahe ngadto sa Laie ug mitagamtam og masaulogon nga pagsalo-salo uban sa kwatro syentos ka mga Santos.23
Sa misunod nga pipila ka mga adlaw, samtang si Presidente Smith mibisita uban sa mga miyembro sa Simbahan ug milibot sa umahan, siya nahimuot nga nakita ang mga Hawaiian nga mga Santos nga milambo sa espirituhanon ug sa temporal nga paagi. Dul-an sa napulo ka libo ka mga Santos na karon ang nagpuyo sa mga isla. Ang Doktrina ug mga Pakigsaad ug ang Perlas nga Labing Bililhon bag-ohay lang nga namantala sa Hawaiian. Kapin sa singkwenta ka meetinghouse sa Santos sa Ulahing mga Adlaw ang nagkatag diha sa mga isla, ug ang Laie mismo adunay eskwelahan nga gipanag-iya sa Simbahan. Ang mga Santos sa Laie mipanindot usab sa ilang mga nataran ug kadalanan gamit ang mga bulak ug lig-on nga mga punoan sa kahoy.24
Ang Simbahan mikatap sa ubang bahin usab sa Oceania. Ang Basahon ni Mormon ug ubang mga materyal sa Simbahan anaa na karon sa Māori, Samoan, ug Tahitian. Ang Tahiti Mission adunay imprintahanan ug mimantala sa kaugalingong pamantalaan sa Simbahan diha sa pinulongang Tahitian, Te Heheuraa Api.25 Sa Tonga, ang Simbahan sa makausa pa nakagamot ra human masira ang misyonaryo nga buhat og kapin sa napulo ka tuig. Ang mga Santos sa Australia, Samoa, ug sa New Zealand misimba diha sa lig-on nga mga branch nga adunay mga Relief Society, mga Sunday School, ug mga choir. Niadtong 1913, ang Simbahan mibukas usab sa Māori Agricultural College didto sa Hastings, New Zealand. Ang eskwelahan mibansay sa mga batan-ong lalaki sa pagpanguma ug sa ubang mga panginabuhian.26
Pagka Hunyo 1, ang ilang kataposang gabii didto sa Laie, si Presidente Smith naglakaw uban ni Bishop Nibley ug ni Elder Smoot ngadto sa usa ka meetinghouse sa tumoy sa gamayng bungtod nga umbaw sa lungsod. Ang meetinghouse nagbarog didto sukad pa sa 1883. Ang ngalan niini, I Hemolele, nangahulogan og “Pagkabalaan ngadto sa Ginoo,” ang samang biblikanhong hugpong sa mga pulong nga nakita diha sa gawas sa Salt Lake Temple.27
Sa gawas lang sa gambalay, si Presidente Smith mihisgot ngadto ni Elder Smoot nga siya ug si Bishop Nibley naghisgot sa posibilidad sa pagtukod og usa ka balay sa endowment o usa ka gamay nga templo sa Laie, sanglit ang Simbahan sa Hawaii anaa sa lig-on nga pagkatukod. Misugyot siya sa pagbalhin sa I Hemolele ngadto sa laing dapit aron ang templo matukod sa lugar.28
Si Elder Smoot mipabor sa ideya. Sa sayong bahin nianang semanaha, human sa pagtambong sa lubong sa usa ka tigulang na nga Santos kinsa midawat sa iyang endowment pipila ka tuig nang milabay didto sa Utah, siya adunay susama nga hunahuna. Sa kadaghanan sa kasaysayan niini, ang Simbahan nagtukod og mga templo duol sa dagkong populasyon sa mga Santos. Apan niadtong 1913, si Presidente Smith mipahinungod og usa ka lugar alang sa templo didto sa Cardston, Alberta, Canada, diin aduna na karoy duha ka stake. Mao kadto ang unang higayon nga ang mga plano gihan-ay sa pagtukod og usa ka templo alang sa mga Santos kinsa nagpuyo og layo gikan sa dakong pundok sa Simbahan.29
“Kaigsoonan,” si Presidente Smith miingon ngadto sa iyang mga kauban, “mibati ko sa pagpahinungod niining yuta alang sa pagpabarog og usa ka templo sa Dios, alang sa usa ka dapit diin ang mga tawo sa Pacific Isles makaanhi ug mohimo sa ilang buhat sa templo.” Siya miangkon nga wala siya nakakosulta sa Korum sa Napulog Duha ka Apostoles o sa ubang mga sakop sa Unang Kapangulohan kabahin niining butanga. “Apan kon sa inyong hunahuna walay pagsupak niini,” miingon siya, “naghunahuna ko nga karon mao ang panahon sa pagpahinungod niining yuta.”
Si Elder Smoot ug si Bishop Nibley mahinamon mahitungod sa ideya, busa ang propeta mihalad sa pahinungod nga pag-ampo diha sa luna.30
Nianang ting-init niadtong 1915, ang Mexican nga Rebolusyon wala na magpakita og dakong hulga ngadto sa mga kolonya sa Simbahan sa amihanang bahin sa Mexico. Daghang mga pamilya ang mibalik ngadto sa ilang mga panimalay diha sa mga kolonya ug nanagpuyo diha sa susamang kalinaw. Mentras tanto, ang uban nga mga kolonista, lakip ni Camilla Eyring ug ang iyang pamilya, mipili sa pagpabilin sa Estados Unidos.31
Apan ang mga kahimtang lahi didto sa San Marcos, diin si Rafael Monroy karon miserbisyo isip ang presidente sa branch nga adunay mga kwarenta ka mga Santos. Pagka Hulyo 17, usa ka grupo sa rebelding mga tropa misulong sa balangay, nagtukod og punoang buhatan diha sa dakong balay sa sentro sa lungsod, ug mibungat nga si Rafael, usa ka mauswagon nga rantsero, mohatag kanila og baka.32
Sa panghinaot nga matagbaw ang mga tropa, si Rafael mihatag og usa ka baka aron ihawon. Ang mga rebelde mga Zapatista, o mga sumusunod ni Emiliano Zapata, usa sa pipila sa mga rebelding lider nga nagkig-away alang sa pagkontrolar sa pangagamhanan sa Mexico. Sulod sa mga bulan, ang mga Zapatista nakiggubat sa mga pwersa ni Venustiano Carranza, o sa mga Carrancista, diha sa dapit nga naglibot sa San Marcos. Nagsunod sa tambag sa presidente sa misyon nga si Rey L. Pratt, si Rafael ug ang iyang isig ka mga Santos misulay sa paglikay sa away, nanghinaot nga pasagdan ra sila sa mga sundalo nga magmalinawon. Hangtod miabot ang mga rebelde, ang San Marcos maoy dangpanan sa mga Santos nga nawad-an og panimalay tungod sa kabayolente didto sa sentro sa Mexico.33
Usa sa mga Santos sa San Marcos mao ang inahan ni Rafael, si Jesusita, ug ang asawa ni Rafael, si Guadalupe, nga parehong nabunyagan niadtong Hulyo 1913. Si Presidente Pratt, kinsa mibiya alang sa Estados Unidos, mipadayon sa pagtabang sa branch gikan sa layo.34
Human si Rafael mihatod sa baka, ang pipila sa iyang mga silingan misugod sa pagpakig-istorya sa mga rebelde. Usa ka silingan, si Andres Reyes, wala malipay mahitungod sa nagkadaghan nga mga Santos sa dapit. Daghang mga Mexican ang supak sa mga impluwensiya sa langyaw sa ilang nasod, ug si Andres ug ang uban diha sa lungsod nasuko sa mga Monroy tungod sa pagbiya nila sa ilang tinuohan nga Katoliko sa pag-apil sa usa ka simbahan nga dako kaayo og kalambigitan sa Estados Unidos. Sa ngan nga ang kinamagulangan nga igsoong babaye sa mga Monroy, si Natalia, naminyo og usa ka Amerikano nakapahimo lang sa lungsod nga mas madudahon bahin sa pamilya.35
Sa pagkadungog niini, gisundan sa mga sundalo si Rafael sa pagbalik niya sa balay ug midakop kaniya sa iyang paglingkod aron mamahaw. Sila mimando kaniya sa pag-abli sa tindahan sa pamilya, mipasangil nga siya ug ang iyang bayaw nga Amerikano mga kolonel sa mga Carrancista nga kasundalohan kinsa nagtago og mga armas aron gamiton batok sa mga Zapatista.
Diha sa tindahan, si Rafael ug ang mga tropa nakakaplag ni Vicente Morales, laing miyembro sa Simbahan, nga nagtrabaho isip katabang. Nagtuo nga siya usab usa ka sundalo nga Carrancista, ang mga tropa midakop kaniya ug misugod sa pagrikisa sa tindahan samtang sila nangita sa mga armas. Si Rafael ug si Vicente nangaliyupo sa ilang kainosente, gipasalig sa mga tropa nga dili sila mga kaaway.
Ang mga sundalo wala motuo kanila. “Kon dili ninyo ihatag namo ang inyong mga armas,” miingon sila, “amo kamong bitayon gikan sa kinatas-ang punoan sa kahoy.”36
Sa dihang ang mga Zapatista mipuwersa ni Rafael sa pagpagawas sa balay, ang iyang mga igsoon nga si Jovita ug Lupe midagan nga nagsunod kanila. Nagpatabang si Jovita og una sa mga sundalo, apan sila mibaliwala sa iyang mga hangyo. Miabot si Lupe atol gyod nga nakita ang mga rebelde nga midakop sa iyang igsoong babaye. “Lupe,” misinggit si Jovita, “ilaha kong dakpon!”
Niining tungora, usa ka dakong pundok sa mga tawo mipalibot ni Rafael ug Vicente. Ang ubang mga tawo naggunit og mga pisi ug nagsinggit nga, “Bitaya sila!”
“Unsay inyong buhaton? Inosente ang akong igsoon,” miingon si Lupe. “Gub-a ang balay kon gusto ninyo, apan dili kamo makakita og bisan unsang armas.”
Adunay misinggit gikan sa pundok sa mga tawo sa pagdakop usab kaniya. Midagan si Lupe ngadto sa usa ka duol nga punoan sa kahoy ug nanggunit og maayo kutob sa iyang mahimo,apan ang mga rebelding sundalo migunit kaniya ug dali ra siyang gibunlot palayo.37 Mibalik dayon sila ngadto sa balay sa mga Monroy ug midakop kang Natalia.
Ang mga rebelde midala sa tulo ka managsoong babaye ngadto sa ilang punoang buhatan ug gibalhog didto sa managlahi nga mga kwarto. Sa gawas, ang pipila ka mga tawo misulti sa mga sundalo nga si Rafael ug Vicente mga “Mormon” kinsa naghimo og kadaot sa lungsod gamit ang ilang lain nga relihiyon. Ang mga sundalo wala pa sukad nakadungog sa pulong, apan ila kining gisabot nga dili maayong butang. Gidala nila ang duha ka lalaki ngadto sa taas nga punoan sa kahoy ug gilabyog ang mga pisi ngadto sa lig-on nga mga sanga. Dayon ilang gikaw-it sa liog ang pangbitay nga pisi ngadto sa duha ka lalaki. Kon si Rafael ug Vicente mobiya sa ilang relihiyon ug moapil sa mga Zapatista, ang mga sundalo miingon, sila himoong gawasnon.
“Ang akong relihiyon mas mahal nako kay sa akong kinabuhi,” miingon si Rafael, “ug ako dili makabiya niini.”
Ang mga sundalo mibira sa mga pisi hangtod si Rafael ug Vicente nabitay ug nawad-an sa panimuot. Ang mga rebelde mibuhi dayon sa mga pisi, ug gipaulian ang kalalakin-an, ug mipadayon sa pagpaantos kanila.38
Balik sa tindahan, ang mga rebelde mipadayon sa ilang pagpangita og mga armas. Sila si Jesusita ug Guadalupe miinsister nga walay mga armas. “Ang akong anak nga lalaki usa ka malinawon nga tawo!” Miingon si Jesusita. “Kon dili man, sa inyong hunahuna makit-an kaha ninyo siya sa iyang panimalay?” Sa dihang ang mga sundalo mimando na usab sa pagtan-aw sa mga armas sa pamilya, ang mga Monroy mikuha sa mga kopya sa Basahon ni Mormon ug sa Biblia.
“Dili kana mga armas,” miingon ang mga rebelde. “Among gusto ang mga armas.”
Sa pagkahapon, didto sa punoang buhatan sa Zapatista, gitipon sa mga rebelde ang mga Monroy sa samang kwarto. Nakuyawan si Lupe sa hitsura ni Rafael. “Rafa, nagkadugo ang imong liog,” misulti siya ngadto niya. Miadto si Rafael sa lababo diha sa kwarto ug nanghilam-os. Kalma siyang tan-awon ug ingon og wala masuko, bisan pa man sa tanang nahitabo.
Pagkataud-taod, gidad-an ni Jesusita ang iyang mga anak og pagkaon. Sa wala pa siya mobiya, si Rafael mitunol kaniya og usa ka sulat nga iyang gisulat ngadto sa usa ka kapitan sa Zapatista nga iyang nailhan, nangayo sa iyang tabang sa pagpruweba sa iyang kainosente. Gidawat ni Jesusita ang sulat ug milakaw sa pagpangita sa kapitan. Ang mga Monroy ug si Vicente mipanalangin dayon sa ilang pagkaon, apan sa wala pa sila nakakaon, nakadungog sila og mga kanaas sa mga tunob ug mga armas sa gawas sa pultahan. Ang mga sundalo mitawag kang Rafael ug Vicente, ug ang duha ka lalaki migawas sa kwarto. Diha sa pultahan, si Rafael mihangyo kang Natalia nga mouban niya sa paggawas, apan ang mga gwardiya mitukmod kaniya balik sa sulod.
Ang managsoong babaye nagtinan-away sa usag usa, ang ilang mga kasingkasing puno sa kakulba. Adunay kahilom diha kanila. Dayon ang mga buto sa pusil milanog sa kagabhion.39
Si Hyrum M. Smith mibati og tumang kabug-at diha sa iyang mga abaga samtang iyang gihunahuna ang sitwasyon didto sa Europe. Isip presidente sa European Mission siya misunod dayon sa direktiba sa Unang Kapangulohan ug mipabiya sa mga misyonaryo palayo sa Germany ug France wala madugay human misugod ang gubat. Apan wala siya makahibalo unsa ang buhaton sa mga misyonaryo diha sa neutral nga mga nasod o mga dapit nga walay grabeng panag-away, sama sa Great Britain. Ang Unang Kapangulohan mihatag kaniya og pipila ka mga sugo kon unsaon sa pagpadayon. “Kami motugyan sa pangutana diha sa imong pagdesisyon,” misulat sila.40
Si Hyrum nakigkita sa mga elder og kaduha diha sa buhatan sa misyon aron paghisgot sa hustong aksyon nga buhaton. Human sa panaghisgotan, gikauyonan nila ang pag-release lang sa mga misyonaryo didto sa kontinente sa Europe, gipabilin ang mga misyonaryo didto sa Great Britain aron sa paghuman sa ilang mga misyon sumala sa giplano. Misulat dayon si Hyrum ngadto sa mga presidente sa misyon sa kontinente, nagsugo kanila ug sa ilang mga kaabag sa pagpabilin sa ilang pwesto aron sa pagmentinar sa Simbahan diha sa ilang mga dapit. Ang nahabilin nga mga misyonaryo gipabakwit.41
Karon, usa ka tuig ang milabay, ang mga pamantalaan napuno sa mga istorya mahitungod sa mga German nga nangataki sa British nga naval ug pangpasahero nga mga barko. Niadtong Mayo 1915, usa ka submarino sa German mitira og torpido sa Lusitania, usa ka British ocean liner, mihunos og dul-an sa usa ka libo ug duha ka gatos ka sibilyan ug mga tripolante. Paglabay sa tulo ka bulan, ang mga German mipaunlod og laing British ocean liner, ang Arabic, duol sa kabaybayonan sa Ireland. Sakay sa barko mao ang usa ka pauliay nga misyonaryo kinsa hapit namatay sa pag-atake.
Isip ang tawo nga responsable sa paghan-ay sa pagpasakay sa mga misyonaryo ug sa molalin nga mga Santos sa pagtabok sa Altantic, si Hyrum nanlimbasog sa pagkahibalo kon unsaon pagtubag sa krisis sa labing maayong paagi.42 Daghan ang Amerikanong mga misyonaryo sa Britain nga matinguhaon kaayong mopauli nga sila andam sa pagrisgo aron lang moabot didto. Ang milalin nga mga Santos, mao gihapon, kanunayng mag-una ang tinguha sa pagpundok ngadto sa Utah kay sa ilang personal nga kahilwasan.
Sa pagpasamot sa panghitabo, ang Simbahan mikontrata sa British shipping nga kompanya sa pagdumala sa tanang biyahe sa Simbahan tabok sa Atlantic. Wala makakita og usa ka matinuoron nga paagi sa paggawas sa kontrata, si Hyrum mituo nga ang opisina sa misyon dili makapahigayon og legal nga pagpasakay sa mga Santos sa mga barko sa Amerkano, bisan og kini mas luwas tungod kay ang Estados Unidos wala makiggubat sa Germany.
Pagka Agosto 20, 1915, siya misulat ngadto sa Unang Kapangulohan mahitungod sa problema. Siya mipalista na sa pagpasakay og daghang misyonaryo ug sa molalin nga mga Santos diha sa Scandinavian, usa ka barko nga British-Canadian nga mobiya sa Liverpool sa Septyembre 17. Apan karon siya nangutana kon palargahon ba niya sila.
“Ang pagpas-an sa responsibilidad nga mag-inusara hapit bug-at kaayo alang sa akong mga abaga,” misulat siya. “Ako labing mapaubsanong mangamuyo nga kamo motambag nako kabahin niining butanga, aron unsa akong mabati nga ako naglihok sa kinatibuk-an uyon sa inyong mga tinguha.”43
Usa ka semana sa wala pa ang Scandinavian nga gieskedyul sa pagbiya, si Hyrum nakadawat og telegrama gikan sa Unang Kapangulohan: “Ang mga lalin nga moabot nga sakay sa barko nga gikan og panggubatan kinahanglan gayod nga modawat og personal nga responsibilidad.” Kon ang mga Santos mopili sa pagbiyahe ubos sa usa ka bandera sa British, nan sila mihimo sa ingon sa ilang kaugalingong pagrisgo.44
Gitimbang-timbang ni Hyrum ang iyang mga opsiyon sa maampingong paagi. Ang Unang Kapangulohan klaro nga wala nag-awhag sa mga Santos sa pagbiyahe sa mga barko nga mahimong atakihon. Apan ang mas luwas nga American nga mga barko dili magamit sa mga Santos gawas kon sila mopili sa pagbiyahe nga independente sa Simbahan. Ug bisan kon sila mobuhat sa ingon, ang mahal kaayo ang pagsakay sa usa ka American nga barko lagmit ang makapugong nila sa paglawig.
“Mibati ko og pagpanuko nga irisgo ang atong mga Santos sa kadagatan,” misulat siya sa iyang journal. Apan nasayod siya nga kinahanglan adunay usa ka butang nga iyang buhaton. “Hangtod nga kita wala gisugo nga dili mopadayon,” siya misulat, “mopadayon kita niini ug mosalig diha sa Ginoo.”45
Pagka-Septyembre 17, 1915, si Hyrum nanamilit sa upat ka misyonaryo ug trayntay syete ka mga lalin sa Scandinavian.46 Dayon ang iya lang mahimo mao ang pagpaabot sa isulti bahin sa luwas nga pag-abot sa destinasyon niini.