Ang Nawalang 500 KA TUIG: Gikan ni Malaquias hangtud kang Juan Bautista
Ang 500 ka tuig tunga-tunga sa Daan ug Bag-ong Tugon makatudlo kanato kabahin sa kahimtang sa karaang Palestina sa wala pa matawo si Jesukristo ug nagtabang kanato sa pagbag-o sa atong pasalig sa pagsunod sa Manluluwas.
Sa dihang si propeta Malaquias namatay niadtong mga 450 b.c., walay tinuod nga tingog sa propeta ang nadungog pag-usab sulod sa mga 500 ka tuig. Kita nasayud nga kining panahona mao ang intertestamental period—ang lat-ang sa dispensasyon sa Daan ug Bag-ong Tugon. Walay propeta, ang mga tawo sa yuta nagsugod og pagkabahin ngadto sa mga partido ug mga grupo, ang matag usa nangangkon nga may katungod sa paghubad sa kasulatan ug mogiya sa mga tawo. Ang tinuod nga kahulugan kabahin ni Jehova nawala niining mga grupoha. Usa ka taas nga dili maayong panahon sa pagkalibog ang misunod, nga natapos sa dihang ang Dios mipadala og bag-ong propeta, si Juan Bautista, sa pagsugod og bag-ong dispensasyon. Apan bisan pa sa pagtudlo ni Juan Bautista ug sa Manluluwas ngadto sa mga tawo, daghan ang wala makabuntog sa mga tradisyon ug pagtuo nga namugna ug nagkagrabe sa intertestamental period. Samtang atong masabtan kining 500 ka tuig ug ang kalibog nga may kalambigitan niini, atong mas masabtan ang pangalagad sa Manluluwas ug mabag-o ang atong pasalig sa pagsunod Kaniya.
Paghiklin ug Pagkaulipon: Ang Ganti sa Pagkamasinupakon
Ang mga propeta sama nila ni Isaias ug Jeremias mipasadaan sa mga lumulupyo sa Jerusalem nga kon sila padayong dili motuman sa ilang mga pakigsaad ngadto sa Ginoo, ang siyudad ug ilang templo magun-ob. Kini nga panagna napamatud-ang tinuod sa dihang ang Babelonia misugod sa pag-atake sa Judah mga 600 b.c., miguba sa ilang mga barangay, mga lungsod, mga siyudad, ug relihiyusong kinabuhi.
Sa katapusan ang Jerusalem nahugno niadtong 587 b.c., ug napugos ang mihiklin nga mga Judeo sa pagbiya sa ilang nagun-ob nga yutang natawhan (tan-awa sa Salmo 137:1). Pipila sa mga tawo nagpabilin sa sulod ug palibut sa Jerusalem—lakip sa mga Samarianhon, kinsa sa katapusan nakigminyo sa dili mga Israelite (tan-awa sa Jeremias 40:7, 11–12). Sa wala madugay kadtong mga mihiklin mibalik sa Palestina ug mitukod og balik sa ilang mga panimalay ug relihiyusong kinabuhi (tan-awa sa Ezra 3). Ang templo sa Jerusalem, sa katapuson natukod og balik niadtong 515 b.c., nahimong sentro na usab sa pagsimba sa mga Judeo.
Tungod kay wala dawata sa mga Judeo ang tanyag sa mga Samarianhon nga motabang sa pagtukod og balik sa templo, ang mga Samarianhon mitukod og hulip nga templo sa hinapos sa ikaupat nga siglo didto sa Mount Gerizim, mga 40 ka milya (64 km) sa amihanan sa Jerusalem. Sa ingon, ang pagsimba ug pagtuo diha kang Jehova nabahin diha sa bag-ong templo sa Mount Gerizim ug sa templo sa Jerusalem tungod kay ang kada usa nangangkon sa awtoridad sa priesthood (tan-awa sa Juan 4:20).
Apan kining pagbalik ngadto sa relihiyuso nga kinabuhi wala magdugay. Human ni Malaquias, sama sa gipanagna ni Amos, ang Ginoo mipadala og “kagutmanan, dili kagutmanan sa tinapay, ni sa kauhaw sa tubig, hinonoa kagutmanan sa pagpatalinghug sa mga pulong sa Ginoo” (Amos 8:11). Kining importante nga kausaban adunay dakong sangputanan samtang ang mga tawo misulay sa pagsabut ug pagsunod sa balaod nga walay mga pagtulun-an ug paghubad sa propeta nga may awtoridad.
Mga Kahimtang sa Apostasiya
Isip epekto niini nga apostasiya, ang mga tawo nabahin ngadto sa mga grupo nga may lain-laing politikal, relihiyuso, ug sosyal nga mga tumong. Lahi-lahi usab ang ilang mga pagtuo ug tradisyon kabahin sa Mesiyas. Ang relihiyusong mga grupo naningkamot sa pagsunod sa balaod ni Moises kutob sa ilang masabtan niini, apan ang kada grupo mihubad sa kasulatan gikan sa lain-laing panglantaw nga ang katilingban sa Judeo nahimong mas nagkatibulaag. Isip resulta, ang tinuod nga pagsabut sa Manluluwas nahimong libog.
Sa dihang wala nay mga pagpanagna sa mga propeta, ang mga pari ug ilang mga kauban nga mga temple worker, ang mga Levite, nahimong pinakaimportante nga opisyales sa mga Judeo ug nangangkon alang sa ilang kaugalingon sa katungod sa paghubad sa kasulatan. Hinoon, ang katungdanan sa high priest nahimong dautan tungod kay ang mga tawo mobayad ug mobaligya niini niadtong panahona.
Daghang mga Judeo mibati nga ang mga pari ug mga Levite wala motuman sa ilang responsibilidad sa pagtudlo og husto sa balaod (tan-awa sa Deuteronomio 33:10), busa adunay bag-ong grupo ang namugna kinsa nagtinguha sa pagtudlo sa balaod. Naila isip mga escriba, ilang gisunod si Esdras, kinsa mitabang sa iyang mga tawo nga mobati sa panginahanglan sa pagkat-on ug pagsunod sa balaod (tan-awa sa Esdras 7:25; Nehemias 8:1–8).
Gibuntog ni Alexander the Great ang rehiyon niadtong 332 b.c. Sa dihang namatay siya, ang iyang gingharian gibahin sa iyang mga heneral. Miabut ang panahon, ang Palestina gikontrolar sa mga Seleucid emperor nga Griyego ang pinulongan. Niadtong 167 b.c., ang mga magmamando nga Seleucid mihimong supak sa balaod ang pagtuo sa mga Judeo, midili sa pagpatuli ug mipasipala sa templo pinaagi sa paghalad og baboy diha sa altar. Daghang mga Judeo ang misukol, gipasiugdahan sa pamilya nga nailhang Maccabees o Hasmoneans. Ang pagsukol—gitawag og Maccabean War—sa katapusan nakahatag og kagawasan sa mga Judeo ug nakamugna og nasud sa Judeo sa unang higayon sukad sa pagkagun-ob sa Jerusalem. Sa samang higayon, laing grupo sa relihiyon naporma nga gitawag og Hasideans, “ang makidiosnong mga tawo.” Ilang gipakita ang ilang debosyon ngadto sa Dios pinaagi sa pagsunod sa tanang aspeto sa balaod ni Moises sumala sa ilang nasabtan niini.
Ubang mga relihiyusong grupo mitumaw panahon sa intertestamental period, ang tanan nangangkon sa bugtong katungod sa paghubad sa mga kasulatan. Ang mga Pariseo usa ka independente nga relihiyusong grupo nga naorganisar sa wala madugay human sa Maccabean War. Sila nahimong impluwensyal kaayo sa katilingban sa Judeo pinaagi sa pagpaila sa limitadong mga pag-focus sa mga balaod nga may kalabutan sa pagkaon ug sa ritwal sa pagkaputli, mga aspeto nga natukod sumala sa ilang bina-ba nga tradisyon [oral tradition], dili sa kasulatan. Sa ilang mga panimalay, sila naningkamot nga molihok nga daw anaa sila nagpuyo sa templo.
Ang mga Sadduceo, sa laing bahin, kansang kagikan nagpabiling wala mahibaloi, misalikway sa awtoridad sa bina-ba nga tradisyon ug estriktong nagsunod sa lima ka basahon ni Moises, mibaliwala sa sinulat sa ubang mga propeta. Kini nga grupo naglangkob kadaghanan sa mga adunahan sa katilingban sa Jerusalem. Sa panahon nga natawo na si Jesus, ilang napalapdan ang ilang gahum pinaagi sa pagkontrolar sa templo sa Jerusalem.
Ang matag usa niining relihiyusong mga grupo mipresebar sa mga tradisyon ug doktrina nga ilang gituohan nga mahinungdanon sa kinabuhi nga may debosyon. Apan tungod kay wala silay giya sa tinuod nga propeta, nagsalig lang sila sa ilang kaugalingong mga interpretasyon.
Nagpaabut sa Bag-ong Dispensasyon
Dili igsapayan ang ilang tinuohan, ang matarung nga mga tawo nagpaabut gihapon sa pag-abut sa Mesiyas panahon sa intertestamental period. Ang mga mambabalak mikanta sa mga salmo, ug ang ordinaryong mga tawo nag-ampo, naghisgot, ug nagdamgo sa Iyang pag-abut—usa ka hari gikan sa kaliwat ni David kinsa gipanagna nga moluwas sa Iyang katawhan.
Usa sa grupo nga nagpaabut sa Mesiyas mao ang Essenes, kinsa natukod panahon sa pakig-away sa Maccabean. Ang mga Essenes nagtuo nga ang mga pari sa templo sa Jerusalem mga dautan ug ang templo nagkinahanglan og seryusong kausaban. Sa ilang panglantaw, nagkaduol na ang pag-abut sa Mesiyas. Sila nagtuo nga Siya mohiusa kanila sa pagpukan sa malupigon nga pamunoan sa Roma, kansang mga tigmando mibuntog sa Palestina mga 60 ka tuig sa wala pa matawo si Jesukristo.
Sama sa panahon sa Kausaban [Reformation] nga nahitabo sa wala pa ang Pagpahiuli, ang intertestamental period adunay mga panghitabo nga nag-andam sa kalibutan para sa pag-abut ni Jesukristo. Niining panahona adunay talagsaong paghimo og relihiyuso nga mga literatura, lakip ang paghubad sa Biblia nga Hebreohanon ngadto sa Griyego ug pagsugod sa pagmugna sa Dead Sea Scrolls ug ang Apocrypha. Niining panahona ang mga ideya kabahin sa mga anghel, pagkabanhaw, ug ang konsepto sa langit ug impyerno napalambo ug mas klaro.
Bisan pa niana, kay walay propeta nga naggiya kanila, ang mga Judeo nagdebate sa kahulugan sa mga kasulatan ug si kinsa ang mahimong Mesiyas. Samtang ang kadaghanan sa mga tawo nagpaabut og Mesiyas gikan sa kaliwat ni David, ang uban naghunahuna og usa ka Mesiyas nga gikan sa kaliwat ni Aaron—usa ka paring Mesiyas. Adunay uban usab nga wala magdahum sa pag-abut sa Mesiyas.
Daghan kaayong mga ekspektasyon ang namugna gikan sa lain-laing mga grupo panahon sa intertestamental period nga ang mga grupo wala na masayud unsaon pag-ila ang tinuod nga Mesiyas kon Siya moabut. Walay grupo—mga escriba, mga Pariseo, mga Essenes, o mga Sadduceo—nga midawat ni Juan Bautista isip propeta o ni Jesus isip Mesiyas. Pipila sa mga miyembro niining mga grupoha nahimong dakong babag sa pagpangalagad ni Juan ug Jesus (tan-awa sa Mateo 21:23–46).
Ang mga debate ug argumento tali sa lain-laing mga grupo kabahin sa Mesiyas mipadayon. Ang unang propeta sa bag-ong dispensasyon, si Juan Bautista, mipahibalo sa pag-abut sa tinuod nga Mesiyas ug miklaro sa matang sa kaluwasan nga Iyang mahatag. Nagpasabut ni Jesukristo, si Juan miingon, “Tan-awa, mao kana ang Kordero sa Dios, nga magakuha sa sala sa kalibutan” (Juan 1:29). Daghang mga Judeo ang midawat ni Juan samtang iyang giandam ang mga tawo para sa pag-abut ni Kristo.
Sa dihang gisugdan ni Jesukristo ang Iyang pagpangalagad, Siya mitudlo sa mga tawo “ingon nga may kagahum, ug dili sama sa ilang mga escriba” (Mateo 7:29). Siya may daghang panaghisgut uban sa mga lider sa relihiyon, nagklaro sa mga doktrina kabahin sa kaminyoon, pagkabanhaw, Dios nga Kapangulohan, ug sa Iyang tahas isip Manluluwas. Tungod kay daghan sa mga lider sa relihiyon misalikway Kaniya (tan-awa sa Mateo 26:4), si Jesus misulti kanila: “Kamo wala makaila kanako, o sa akong Amahan: kon nakaila pa kamo kanako makaila usab unta kamo sa akong Amahan.” Siya midugang, “Kon ang Dios mao pa ang inyong amahan, higugmaon unta ninyo ako” (Juan 8:19, 42).
Tungod kay sila nagpaabut og Mesiyas nga lahi kaayo ni Jesus, sila misalikway Kaniya. Maayo na lang, nga kita nabuhi sa panahon diin ang mga kamatuoran sa ebanghelyo natukod diha sa sukaranang mga pagtulun-an sa mga propeta ug apostoles (tan-awa sa Mga Taga-Efeso 2:20). Dili na kinahanglang mopili kita sa nagkasumpaki nga mga espirituhanong impluwensya nga motumaw nga walay giya sa mga propeta ug apostoles. Samtang kita nagsunod sa atong mga propeta ug apostoles karon, kita makasabut sa tinuod nga doktrina sa Manluluwas nga si Jesukritso, sumala sa gipadayag ngadto ni Propetang Joseph Smith:
“Kay [ako] nakakita kaniya, gani sa tuo nga kilid sa Dios; ug [ako] nakadungog sa tingog nga nagpamatuod nga siya mao ang Bugtong Anak sa Amahan—
“Nga pinaagi kaniya, ug ngadto kaniya, ug tungod kaniya, ang mga kalibutan nalalang, ug ang mga lumulupyo niana mao ang anak nga mga lalaki ug anak nga mga babaye sa Dios” (D&P 76:23–24).
700 b.c.
600 b.c.
500 b.c.
400 b.c.
300 b.c.
200 b.c.
150 b.c.
100 b.c.
50 b.c.
1 b.c.
4 b.c.
Apostasiya diha sa Judah
Mga Taga-Babelonia 597 b.c.
Ang Emperyo sa Persia 539 b.c.
Ang mga Griyego 332 b.c.
Ang mga Seleucids 198 b.c.
Pagsukol 164 b.c.
Gawasnong Nasud sa Judeo 142 b.c.
Mga Taga-Roma 63 b.c.
Herodes ang Bantugan
Caesar Augustus
Pontio Pilato
Si propeta Isaias ug Jeremias mipasidaan sa mga tawo sa Judah nga sila pagadumalaon sa langyaw nga mga nasud. Ang ilang mga panagna natinuod sa dihang ang rehiyon nabuntog sa sunod-sunod nga mga hari gikan sa lain-laing mga nasud: Si Haring Nabucodonosor sa Babelon, si Cyrus the Great sa Persia, Haring Dario sa Persia, ug Alexander the Great sa Greece. Sa dihang namatay si Alexander, ang iyang teritoryo gibahin sa iyang mga heneral; si Ptolemy I mikontrolar sa Palestina.
Ang Palestina nakontrolar sa mga Seleucid emperor, usa kanila mao si Antiochus IV Epiphanes. Gipugos ni Antiochus nga mahimong Griyego sa porma ug kultura ang katilingban sa Judeo, usahay mopatay og daghang mga Judeo, nagdumili sa mga relihiyusong ordinansa sa mga Judeo, ug nagpasipala sa templo. Si Judas Maccabeus, lider sa mga Judeo nga supak sa Griyego, mipasiugda og pagsukol ug gipahinungod pag-usab ang templo. Ang katawhan misaulog sa unang Hanukkah.
Human sa mubong panahon nga gawasnon, ang Jerusalem nahulog sa pagdumala sa mga Taga-Roma sa dihang si Pompey the Great miatake sa siyudad. Ang mga Taga-Roma mihimo ni Herodes ang Bantugan, kaliwat ni Esau, isip hari sa Judea. Iyang gitukod pag-usab ang Jerusalem ug gipalapdan ang natad sa Templo. Gitapos ni Caesar Augustus ang republican nga pagdumala sa Roma ug nahimong ikaduhang emperador nga taga-Roma sunod ni Julius Caesar.
Panahon sa pagdumala ni Caesar Augustus ug Herodes nga Bantugan, ang Manluluwas nga si Jesukristo natawo sa Betlehem. Siya natawo isip Hari sa mga hari ug Ginoo sa mga ginoo (tan-awa sa Isaias 44:6).
Si Propetang Isaias Nanagna sa Pagkatawo ni Kristo, ni Harry Anderson; Ang Mihiklin nga mga Judeo—Palasyo ni Nabucodonosor, Babelon, © Balage Balough/ArtResource/NY; imahe sa kalayo pinaagi sa Wavebreakmedia Ltd./Thinkstock; imahe ni Darius I, BAS-RELIEF NI APADANA, PERSEPOLIS, PINAAGI SA GIANNIA DAGLI ORTI/THE ART ARCHIVE SA ART RESOURCE, NY; IMAHE SA GREEK COLUMN PINAAGI SA OLMARMAR/SHUTTERSTOCK.COM; IMAHE SA SINSILYO NGA MAY LITRATO NI SOTER PROLEMAIOS I SA MAAYONG KABUBUT-ON SA BPK, BERLIN/MUENZKABINETT, STAATLICHE MUSEEN, BERLIN/REINHARD SACZEWSKI/ART RESOURCE, NY
SA WALA: LITRATO sa eskultura ni Antiochus IV sa maayong kabubut-on sa BPK, BERLIN/ALTES, MUSEEN SA STAATLICHE/INGRID GESKE/ART RESOURCE, NY; litrato sa eskultura ni Pompey the Great pinaagi sa Alinari/Art Resource, NY; litrato sa menorah pinaagi sa Pumba1/iStock/Thinkstock; litrato sa modelo sa Templo ni Herodes pinaagi ni TIMOTHY L. TAGGART © IRI
Litrato sa mga panganod pinaagi ni IgDrZh/iStock/Thinkstock; litrato sa langub 4 sa Qumran pinaagi SA RICHO-FAN/ISTOCK/THINKSTOCK