Fuakava Motuʻá 2022
Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí: Ngaahi Tohi Fakahisitōlia ʻi he Fuakava Motuʻá


“Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí: Ko e Ngaahi Tohi Fakahisitōlia ʻi he Fuakava Motuʻá,” Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: Fuakava Motuʻa 2022 (2021)

“Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí: Ko e Ngaahi Tohi Fakahisitōlia ʻi he Fuakava Motuʻá,” Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: 2022

ʻĪmisi
faka‘ilonga ʻo e ngaahi fakakaukaú

Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí

Ko e Ngaahi Tohi Fakahisitōlia ʻi he Fuakava Motuʻá

ʻOku angamaheni ke ʻiloa e ngaahi tohi ʻa Sōsiua aʻu kia ʻĒsetá, ko e “ngaahi tohi fakahisitōlia” ʻo e Fuakava Motuʻá. ‘Oku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ʻoku ʻikai ha mahuʻinga fakahisitōlia ʻo e ngaahi tohi kehe ʻi he Fuakava Motuʻá. Ka ʻoku ui ia ko e ngaahi tohi fakahisitōliá koeʻuhí ko e tefitoʻi taumuʻa ʻa kinautolu ne nau tohí ke fakahā e toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi he hisitōlia ʻo e kakai ʻIsilelí. Naʻe ʻikai ko e taumuʻá ke fakamatalaʻi e fono ʻa Mōsesé ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi he tohi Levitikó mo e Teutalōnomé. Naʻe ʻikai ko hono fakahaaʻi ʻa e fakafetaʻí pe tangi laulaú ʻi he founga fakapunaké, ʻo hangē ko ia ʻi he tohi Saamé mo e Tangi Lāulau ʻa Selemaiá. Pea naʻe ʻikai ko hano ʻai ke lekooti e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá, ʻo hangē ko ia ʻi he tohi ʻa ʻĪsaiá mo ʻIsikelí. Ka ʻoku tala ʻe he ngaahi tohi fakahisitōliá ha talanoa.

Ko e Anga ʻo e Fakakaukaú

ʻOku angamaheni ʻaki ke fakahoko e talanoa ko iá mei ha vakai pau—mei ha ngaahi fakakaukau pau. Hangē pē ko e ʻikai malava ke vakai ki ha matalaʻiʻakau, maka, pe fuʻu ʻakau mei ha tafaʻaki kehekehe he taimi pē ʻe tahá, ʻoku mahino ʻe fakahaaʻi ʻi ha fakamatala fakahisitōlia ʻa e fakakaukau ʻo e tokotaha pe kulupu naʻa nau tohi iá. ‘Oku kau ʻi he fakakaukaú ni ʻa e ngaahi vā fakapuleʻanga pe fakamatakali ʻa kinautolu ne nau tohí mo ʻenau ngaahi tōʻonga angamaheni mo e ngaahi tui ʻi honau anga fakafonuá. ʻOku tokoni hono ʻiloʻi ʻení ke mahino kiate kitautolu naʻe nofotaha e kakai ne nau tohi mo fakatahatahaʻi e ngaahi tohi fakahisitōliá ʻi ha ngaahi fakaikiiki pau kae liʻaki e toengá.1 Ne nau fai ha ngaahi fakamahamahalo pau mahalo ne ʻikai maʻu ʻe he niʻihi kehé. Pea ne nau fai ha ngaahi aofangatuku ʻo makatuʻunga he ngaahi fakaikiiki mo e fakamahamahalo ko iá. Te tau lava foki ʻo vakai ki he ngaahi fakakaukau kehekehe ʻi he ngaahi tohi ʻo e Tohi Tapú (pea ʻi he tohi tatau pē he taimi ʻe niʻihi).2 Ko e lahi ange ʻetau ʻilo ki he ngaahi fakakaukau ko ʻení, ko e lelei ange ia ʻa e mahino kiate kitautolu e ngaahi tohi fakahisitōliá.

Ko e fakakaukau ʻe taha ʻoku faitatau ai e ngaahi tohi fakahisitōlia ʻo e Fuakava Motuʻá ko e fakakaukau ko ia ki he fānau ʻo ʻIsilelí, ʻa e kakai ʻo e fuakava ʻa e ʻOtuá. Naʻe tokoni ʻenau tui ki he ʻEikí ke nau vakai ki Hono toʻukupú ʻi heʻenau moʻuí pea mo ʻEne kau ʻi he ngaahi meʻa honau puleʻangá. Neongo ʻoku ʻikai faʻa vakai e ngaahi tohi fakahisitōlia fakaemāmaní ki he ngaahi meʻá ʻi he foungá ni, ka ko e fakakaukau fakalaumālié ni ko e konga ia ʻo e meʻa ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai e ngaahi tohi fakahisitōlia ʻo e Fuakava Motuʻá kiate kinautolu ʻoku fekumi ke langaki ʻenau tui ki he ʻOtuá.

Tūkunga ki he Toenga ʻo e Fuakava Motuʻá

ʻOku kamata e ngaahi tohi fakahisitōliá ʻi he meʻa ʻoku ngata ai e tohi Teutalōnomé, ʻi he ʻamanaki ke ʻosi e ngaahi taʻu ʻo e hē holo e kakai ʻIsilelí he toafá. ʻOku fakahā ʻe he tohi ʻa Sōsiuá ʻoku mateuteu e fānau ʻo ʻIsilelí ke hū ki Kēnani, ʻa honau fonua ʻo e talaʻofá, pea mo fakamatalaʻi e founga naʻa nau maʻu ai iá. ʻOku fakahā ʻi he ngaahi tohi ʻoku hoko mai aí, Fakamaau ʻo aʻu ki he 2 Fakamatala Meʻa Hokohokó, ʻa e aʻusia ʻa e kakai ʻIsilelí ʻi he fonua ʻo e talaʻofá, talu mei he taimi ne nau nofoʻi aí ʻo aʻu ki he taimi ne ikunaʻi ai kinautolu ʻe ʻAsīlia mo Pāpiloné. ʻOku fakamatala e tohi ʻa ʻĒsela mo Nehemaiá ki he foki e ngaahi kulupu ʻo e kakai ʻIsilelí ki honau kolomuʻa ko Selusalemá, ʻi ha ngaahi taʻu lahi mei ai. Ko e fakaʻosí, ʻoku fakamatala e tohi ʻa ʻĒsetá ki ha talanoa ʻo e nofo pōpula ʻa e kakai ʻIsilelí ʻo puleʻi ʻe Pēsiá.

Pea ko e fakaʻosi ia ʻo e fakahokohoko fakataʻu ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻOku ofo e kau fuofua laukonga he Tohi Tapú ke ʻilo kuo ʻosi ʻenau lau e talanoa ʻo e Fuakava Motuʻá ʻoku teʻeki ke laka he vaeuá ʻa e ngaahi peesi kuo nau laú. Hili e tohi ʻa ʻĒsetá, ʻoku ʻikai ke tau maʻu ha fakamatala lahi kau ki he hisitōlia ʻo e kakai ʻIsilelí. Ka ko e ngaahi tohi ʻoku hoko mai aí—tautautefito ki he ngaahi tohi ʻa e kau palōfitá—ʻoku feʻunga tonu ia mo e fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ne hokó ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi tohi fakahisitōliá.3 Hangē ko ʻení, naʻe hoko e ngāue fakafaifekau ʻa e palōfita ko Selemaiá lolotonga e ngaahi meʻa ne hoko ne lekooti ʻi he 2 Ngaahi Tuʻi 22–25 (mo e fakamatala tatau ʻi he 2 Fakamatala Meʻa Hokohoko 34–36). ʻE lava ke tākiekina e founga hoʻo lau e ngaahi fakamatala fakahisitōliá mo e ngaahi tohi ʻa e kau palōfitá fakatouʻosi ʻi hono ʻiloʻi ʻení.

ʻĪmisi
ko e nima ʻoku pukepuke ha konga pāsolo pea mo ha pāsolo taʻekakato ʻi he tēpilé

Ko e ngaahi potufolofola ʻe niʻihi ʻe hangē ia ko e ngaahi konga pāsolo ʻoku ʻikai ke tau ʻilo pe ʻe fakahū fēfē ki he toenga ʻo e pāsoló.

‘I he Taimi ʻOku ʻIkai Fenāpasi ai ha Meʻá

‘I hono lau e Fuakava Motuʻá, ʻo hangē ko ha faʻahinga hisitōlia pē, ʻoku ngalingali te ke lau kau ki ha kakai ʻoku nau fakahoko pe lea ʻaki ha ngaahi meʻa ʻoku ngali kehe pe fakatupu hohaʻa ki he mahino fakaeonopōní. ‘Oku totonu ke tau ʻamanaki ki he meʻá ni—naʻe mamata e niʻihi ne nau tohi e Fuakava Motuʻá ki he māmaní mei ha fakakaukau naʻe mātuʻaki kehe ʻi ha ngaahi founga mei haʻatautolú. Ko e fetāʻakí, vā fakamatakalí, mo e ngaahi fatongia ʻo e houʻeiki fafiné ko ha niʻihi pē ia ʻo e ngaahi palopalema mahalo ne kehe e vakai ki ai e kau faʻu tohi ʻi he kuongamuʻá pea mo kitautolu he kuonga ní.

Ko ia ko e hā ʻoku totonu ke tau fai ʻi heʻetau fetaulaki mo e ngaahi potufolofola ʻoku fakatupu hohaʻá? ‘Uluakí, mahalo ʻe tokoni ke fakakaukau ki he potufolofola takitaha ʻi ha tūkunga fakalūkufua ange. ʻOku fenāpasi fēfē ia mo e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá? ʻOku fenāpasi fēfē ia mo e meʻa ʻokú ke ʻiloʻi fekauʻaki mo e natula ʻo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí? ‘Oku fenāpasi fēfē ia mo e ngaahi moʻoni ne fakahā mai ʻi he ngaahi folofola kehé pe ko e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita moʻuí? Pea ‘oku fenāpasi fēfē ia mo e ngaahi fanafana ʻa e Laumālié ki ho lotó mo e ʻatamaí?

‘I he ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, mahalo he ʻikai fenāpasi lelei e potufolofolá mo ha faʻahinga meʻa pē ʻi he ngaahi meʻá ni. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe hangē ʻa e potufolofolá ia ha konga pāsolo he ʻikai fenāpasi mo e toenga ʻo e ngaahi konga kuó ke ʻosi fokotuʻutuʻú. ʻOku ʻikai ko e founga lelei tahá ʻa hono fakamālohiʻi e kongá ke hao ki aí. Pe ko hono liʻaki fakaʻaufuli e kotoa ʻo e pāsoló. Kae mahalo ʻe fie maʻu ke ke kiʻi fakatatali e kongá he taimí ni. ‘I hoʻo ako lahi ange mo fakatahatahaʻi lahi ange e pāsoló, ʻe malava ke ke vakai lelei ange ki he anga ʻo e fenāpasi ʻa e ngaahi kongá.

ʻE lava foki ʻo tokoni ke manatuʻi makehe mei he fakangatangata pē ki ha foʻi fakakaukau pau, ʻoku moʻulaloa e ngaahi hisitōlia fakafolofolá ki he fehalaaki fakaetangatá (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:8). Hangē ko ʻení, ʻi he ngaahi senituli lahi ko e “ngaahi konga lahi ʻoku mahinongofua mo mahuʻinga [naʻe] toʻo mei he [Tohi Tapú],” kau ai ha ngaahi moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo e tokāteliné pea mo e ngaahi ouaú (1 Nīfai 13:28; vakai foki, veesi 29, 40). ʻI he taimi tatau, ʻoku totonu ke tau loto-fiemālie ke fakahā ʻoku fakangatangata foki ʻetau ngaahi fakakaukaú: ʻe ʻi ai maʻu pē ha ngaahi meʻa he ʻikai mahino fakaʻaufuli kiate kitautolu mo ha ngaahi fehuʻi he ʻikai ke tau lava ʻo tali.

Ko hono Kumi ʻo e Ngaahi Makakoloá

Ka ‘i he lolotonga ní, ʻoku ʻikai fie maʻu ke taʻofi kitautolu ʻe he ngaahi fehuʻi ʻoku teʻeki talí mei he ngaahi makakoloa mahuʻinga ʻo e moʻoni taʻengata ʻoku maʻu ʻi he Fuakava Motuʻá—neongo kapau ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku fufū e ngaahi makakoloa ko iá ʻi he ngaahi feituʻu faingataʻa mo e ngaahi fili ʻikai lelei ne fakahoko ʻe ha kakai taʻehaohaoá. Mahalo ko e mahuʻinga taha ʻi he ngaahi makakoloá ni ko e ngaahi talanoa mo e ngaahi potufolofola ʻoku fakamoʻoni ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá—tautautefito ki he ngaahi meʻa ko ia ʻokú ne tataki ʻetau fakakaukaú ki he feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI he vakai mei ha faʻahinga tafaʻaki pē ki he ngaahi makakoloá ni, ʻoku mahuʻinga fau ia he ʻahó ni ʻoku hangē pē ko ia ʻi he kuohilí. Pea koeʻuhí ʻoku talanoa e ngaahi fakamatalá ni ki he kakai ʻo e fuakava ʻa e ʻOtuá—ʻa e houʻeiki tangata mo fafine ne ʻi ai haʻanau ngaahi vaivai fakaetangata ka naʻa nau ʻofa mo tauhi ki he ʻEikí—ʻoku mahutafea ʻa e ngaahi makakoloa ʻo e moʻoní ʻi he ngaahi tohi fakahisitōlia ʻo e Fuakava Motuʻá.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ko e ngaahi fakamatala fakahisitōlia ʻo e Tohi Tapú ʻoku tau maʻu he ʻaho ní, ko ha ngāue tefito ia ʻa ha niʻihi tokolahi ʻoku ʻikai hā honau hingoá ne nau hiki mo fakatahatahaʻí, ʻa ia ne nau faʻa ngāue he ngaahi taʻu lahi, pea aʻu ʻo lau senituli, hili e ngaahi vahaʻataimi ʻoku nau fakamatalaʻí. Na‘a nau fakafalala ki ha ngaahi maʻuʻanga hisitōlia kehekehe mo fai ha ngaahi fili fekauʻaki mo e meʻa ke fakakau mo ʻikai fakakau ʻi heʻenau ngaahi fakamatalá.

  2. Hangē ko ʻení, neongo ʻoku fakamatala e 1–2 Fakamatala Meʻa Hokohokó ki he meimei vahaʻataimi tatau mo e 1 Samuela 31 ʻo aʻu ki he fakaʻosinga ʻo e 2 Ngaahi Tuʻí, ka ʻoku fakamamafa ʻa e 1–2 Fakamatala Meʻa Hokohokó ʻi ha ngaahi fakaikiiki kehekehe mo ʻomi ha fakakaukau kehe. Makehe mei he 1 Samuela–2 Ngaahi Tuʻí, ʻoku meimei ke nofotaha pē ʻa e 1–2 Fakamatala Meʻa Hokohokó ʻi he Puleʻanga Fakatonga ʻo Siutá pea faʻa toʻo e ngaahi talanoa ʻoku ʻikai lelei fekauʻaki mo Tēvita mo Solomoné (fakafehoanaki, hangē ko ʻení, ʻa 2 Samuela 10–12 mo e 1 Fakamatala Meʻa Hokohoko 19–20 mo e 1 Ngaahi Tuʻi 10–11 mo e 2 Fakamatala Meʻa Hokohoko 9). ʻOku fakamamafaʻi ʻe he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú ʻa hono ako e fakamatala ʻi he 1mo e 2 Ngaahi Tuʻí, neongo ʻoku mahuʻinga hono fakafehoanaki e fakamatala ko iá mo e 1mo e 2 Fakamatala Meʻa Hokohokó. Mahalo ʻe tokoni ke ʻiloʻi ne ngalingali naʻe kamata e ngāue ʻi he 1 Samuela–2 Ngaahi Tuʻi kimuʻa pea ikunaʻi ʻe he puleʻanga Pāpiloné ʻa Siutá pea naʻe ʻosi ia lolotonga e nofo pōpula ʻi Pāpiloné. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e lekooti ko ia naʻe hoko ko e 1–2 Fakamatala Meʻa Hokohokó, naʻe fakatahatahaʻi ia hili e foki ʻa e kau Siú ki Selusalema mei heʻenau nofo pōpulá. ‘I hoʻo laukongá, te ke ala fakakaukau ki he founga naʻe mei kaunga ai e ngaahi tūkunga kehekehe ko ʻení ki he fakakaukau ʻa kinautolu ne nau fakatahatahaʻi e ngaahi fakamatala kehekehé.

  3. Te ke maʻu ʻi he kamataʻanga ʻo e maʻuʻanga tokoni ko ʻení ʻa e “Vakai Fakalūkufua ki he Fuakava Motuʻá,” ko ha fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ne hokó ʻoku hā ai e felāveʻi ʻa e ngāue ʻa e palōfita takitaha pea mo e hisitōlia ʻo ʻIsilelí (ʻi he lelei taha ne lava ʻo ʻiloʻí). Te ke fakatokangaʻi ko e lahi taha ʻo e ngaahi tohi fakaepalōfita ʻo e Fuakava Motuʻá ʻoku ofi ia ki he fakaʻosinga ʻo e fakahokohoko ko iá—kimuʻa pē pea hili hono ikunaʻi e fānau ʻo ʻIsilelí, puke pōpula, mo fakamoveteveteʻi ʻe honau ngaahi filí.

Paaki