Ngaahi Ma‘u‘anga Fakamatala ‘Oku Faka‘aonga‘i ‘i he Tohí Ni

‘Oku lahi fau ha ngaahi ma‘unga fakamatala na‘e to‘o mei ai ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘o kau ai ‘a e History of the Church. ‘Oku ‘oatu ‘a e ngaahi fakamatala ko ‘ení ke tokoni ‘i hono fakamahino kiate koe ‘a e ngaahi ma‘u‘anga fakamatalá ni.

Ma‘u‘anga ‘o e Ngaahi Akonaki ‘a e Palōfitá

Ko e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá ‘oku hā atu ‘i he tohi ko ‘ení ‘oku to‘o ia mei he fa‘ahinga ma‘u‘anga fakamatala ko ‘ení.

Ngaahi malangá. ‘Oku to‘o hangatonu ‘e he tohí ni mei he ngaahi lea na‘e fai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko e founga ne lekooti ai ‘a e ngaahi malanga ko ‘ení ‘oku kehe ‘aupito ia mei he ngaahi founga na‘e lekooti ai ‘a e ngaahi malanga ‘a e kau Palesiteni kimui mai ‘o e Siasí. Na‘e faka‘aonga‘i ‘e he kau Palesiteni kimui he tu‘a ‘o Siosefa Sāmitá ha kau tangata tohi ke nau hiki tohinima nounou ‘enau ngaahi lea ki he kāingalotu ‘o e Siasí. ‘I he taimi na‘e ma‘u ai ‘a e ngaahi me‘angāue faka‘uhila ki he lekōtí, hangē ko e tepí mo e filimi hele‘uhilá, na‘e faka‘aonga‘i leva kinautolu ke lekooti ‘a e ngaahi lea tonu na‘e fai ‘e he kau taki ‘o e Siasí.

Neongo ia, ‘i he lolotonga e mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá, na‘e ‘ikai ke fu‘u lahi fēfē hono faka‘aonga‘i ‘o e tohinima nounoú. Ko ia ai, ko e ngaahi malanga na‘á ne faí na‘e ‘ikai fu‘u haohaoa hono lekooti pē ‘i he tohinima lōloá, ‘o meimei fai ‘e ha kau tangata tohi, kau taki ‘o e Siasí, mo ha kau mēmipa kehe ‘o e Siasí. Ko e meimei hono kotoa ‘o e ngaahi malanga ‘a Siosefa Sāmitá na‘e fai fakahangatonu pē ia ta‘e ‘i ai ha fakamatala ne tohi pe teuteu, ko ia, ko e fakamatala na‘e hiki ‘e kinautolu na‘e fanongo kiate iá, ko e lekooti pē ia ‘o ‘ene ngaahi leá. Neongo ‘oku ma‘u ha ngaahi fakamatala lahi ‘o ‘ene ngaahi malangá, ko e lahi tahá ko hono fakamatala‘i fakakongokonga lalahi pē ‘o e ngaahi pōpoaki na‘e fai ‘e he Palōfitá. Me‘apango, he ‘oku ‘ikai ha lekooti ‘o ha konga lahi ‘o e ngaahi lea na‘e fai ‘e Siosefa Sāmitá. ‘I he ngaahi malanga ‘e 250 tupu ‘oku pehē na‘á ne faí, ko e ngaahi fakamatala pe lipooti pe me‘a na‘e hiki ‘e he kau tangata tohí, ‘oku fe‘unga pē mo ha malanga nai ‘e 50.

Ngaahi Fakamatala. Ko ha ni‘ihi ‘o e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá ‘i he tohí ni na‘e to‘o ia mei ha ngaahi fakamatala na‘e fokotu‘utu‘u ‘e Siosefa Sāmita ke pulusi ‘i he ngaahi makasini ‘a e Siasí, ‘o kau ai ‘a e Evening and Morning Star, Latter Day Saints‘ Messenger and Advocate, Elders‘ Journal, mo e Times and Seasons.¹ Na‘e hiki ‘e Siosefa Sāmita pe tala kae tohi ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakamatala ke pulusí. ‘Ikai ngata ai, na‘á ne fa‘a fekau ha tangata tohi, pe ko ha mēmipa ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, pe ha taha falala‘anga kehe ke ne hiki ha fakamatala fekau‘aki mo ha ngaahi me‘a pau ‘oku loto ke lea ai. Na‘e toki fakapapau‘i kimui leva ‘e he Palōfitá ‘a e fakamatala ko iá, mo tali ‘okú ne fakafofonga‘i ‘ene fakakaukaú, pea pulusi ia ‘i hono hingoá. Hangē ko ‘ení, ‘oku to‘o ‘e he tohí ni ha ngaahi fakamatala faka‘ētita ‘e ni‘ihi ‘i he Times and Seasons ‘o e 1842. ‘I he lolotonga ha māhina ‘e valu ‘o e ta‘u ko iá, mei Fēpueli ki ‘Okatopa, na‘e hoko ai ‘a Siosefa Sāmita ko e ‘etita ‘o e pepá ni pea na‘á ne fa‘a pulusi ha ngaahi fakamatala na‘e fakamo‘oni ai ‘a e “ ‘Et.” Neongo na‘e ‘i ai mo ha ni‘ihi kehe na‘a nau tokoni ‘i hono hiki ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakamatala ko ‘ení, ka ko e Palōfitá na‘á ne fakangofua kinautolú pea pulusi ia ‘i hono hingoá.

Ngaahi Faitohi. ‘Oku to‘o ‘e he tohí ni mei ha ngaahi faitohi lahi na‘e hiki pe tala ‘e Siosefa Sāmita kae tohi. ‘Oku toe to‘o foki ‘e he tohí ni mei he ngaahi tohi na‘e fakangofua pe fakamo‘oni ai ‘a Siosefa Sāmita na‘e teuteu‘i fakakonga pe kotoa ‘e ha ni‘ihi ‘i he‘ene fakahinohino.

Ngaahi Tohinoa. ‘Oku hoko ‘a e tohinoa ‘a e Palōfitá ko ha ma‘u‘anga fakamatala kuo fonu ‘i he‘ene ngaahi akonakí. Neongo ko ‘ene tohinoá ‘oku lōloa, ka na‘á ne fa‘a hiki pē he taimi ‘e ni‘ihi. Na‘á ne tu‘utu‘uni ‘i he taimi ‘e taha ke hiki ‘ene tohinoá ‘e ha kau tangata tohi, ka ne tokanga‘i pē, ‘o ‘atā ai ke tokanga ki he ngaahi fatongia mahu‘inga ange ‘o hono uiui‘í. Ki mu‘a pea fakapōngí na‘á ne pehē, “ ‘I he ta‘u ‘e tolu kuo hilí kuó u ma‘u ha lekooti ‘o ‘eku ngaahi angafai mo e ngāue kotoa pē, he kuó u faka‘aonga‘i ha kau kalake lelei mo angatonu mo maau: ne nau kaungāfononga mo au ‘i he potu kotoa pē, mo tauhi lelei hoku hisitōliá, pea kuo nau hiki ‘a e me‘a na‘á ku faí, feitu‘u na‘á ku ‘i aí, pea mo e me‘a kuó u lea ‘akí.”² Na‘e lekooti ‘e he kau tangata tohi ‘a e Palōfitá ha ngaahi tohinoa ‘o fakamatala‘i ‘enau vakaí, ‘o hangē ko Siosefa Sāmita tonu pē na‘á ne hikí.

Ngaahi Tohimanatu ‘a ha ni‘ihi kehe. ‘Oku to‘o ‘e he tohí ni mei he manatu ‘anautolu na‘e fanongo ki he lea ‘a e Palōfitá pea nau toki lekooti ki mui ange ‘i he lea pē ‘anautolú ‘i he‘enau ngaahi tohinoá mo ha ngaahi tohi kehe. Hili ‘e pekia ‘a e Palōfitá, na‘e feinga lahi ‘a e kau taki ‘o e Siasí mo e kau fa‘u hisitōliá ke tānaki mo fakatolonga ‘a e ngaahi tohi peheé pea mo lekooti ha ngaahi manatu na‘e te‘eki ai ke lekooti ki mu‘a fekau‘aki mo e Palōfitá. Ko e fa‘ahinga ma‘u‘anga fakamatala peheé ‘oku toki faka‘aonga‘i pē kapau na‘e fanongo tonu ‘a e taha ko iá ki he ngaahi lea na‘á ne lekōtí.

Folofolá. ‘Oku to‘o ‘e he tohí ni mei he ngaahi akonaki mo e ngaahi tohi ‘a Siosefa Sāmita na‘e fakahā ki mui ko e folofola ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Mata‘i Tofe Mahu‘ingá. ‘Oku kau ‘i he ngaahi tohi pehē na‘e fakahaá ha ngaahi fakahinohino na‘á ne fai ‘i ha ngaahi kaveinga fakatokāteline, ngaahi vīsone na‘á ne lekooti, mo ha ngaahi tohi na‘á ne fai mo ha ngaahi fakamatala kehe na‘á ne hiki. ‘Oku to‘o ‘e he tohí ni mei he ngaahi akonaki mo e ngaahi tohi ko ‘eni na‘e fakahā ko e folofolá, ‘i he taimi ‘oku nau fai ai ha fakamahino ki ha ngaahi tokāteline ‘oku fakamatala‘i ‘i he tohí ni.

History of the Church [Hisitōlia ‘o e Siasí]

Ko e lahi taha ‘o e ngaahi malanga mo e ngaahi tohi ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘oku ‘i he tohí ni ‘oku to‘o ia mei he History of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, ‘a ē ‘oku ui ‘i he tohí ni ko e History of the Church.³ Ko e ‘uluaki voliume ‘e ono ‘o e History of the Church ‘oku nau fakamatala‘i ‘a e hisitōlia ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, mei hono kamata‘angá ‘o a‘u ki he pekia ‘a Siosefa Sāmitá. ‘Oku meimei ke fakamatala‘i pē ‘e he hisitōliá ni ia ha ngaahi me‘a pea mo ha ngaahi me‘a ne hoko tonu fekau‘aki mo e mo‘ui mo e ngāue ‘a Siosefa Sāmitá. Ko e taha ia ‘o e ngaahi ma‘u‘anga fakamatala mahu‘inga taha fekau‘aki mo e mo‘ui mo e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá pea fekau‘aki mo e tupulaki ‘a e Siasí he kamata‘angá.

Na‘e kamata teuteu ‘e Siosefa Sāmita ‘a e hisitōlia ko ia ne hoko ki mui ko e History of the Church ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1838 ke fakafepaki‘i ‘aki ‘a e ngaahi fakamatala loi na‘e pulusi ‘i he nusipepá pea mo ha ngaahi feitu‘u kehe pē. Na‘e hoha‘a lahi ke kakato hono hisitōliá. Na‘á ne pehē ‘i he 1843, “ ‘Oku si‘i pē ha ngaahi kaveinga ‘oku ou hoha‘a lahi ki ai fekau‘aki mo hoku hisitōliá, he kuo hoko ko ha ngāue faingata‘a.”⁴

‘Oku makatu‘unga ‘a e History of the Church ‘i he ngaahi manatu, tohinoa, mo ha ngaahi lekooti fakafo‘ituitui kehe ‘a e Palōfitá. ‘Okú ne fakamatala faka‘auliliki ‘a e ngaahi ngāue ‘a e Palōfitá pea mo ha ngaahi me‘a mahu‘inga ne hoko ‘i he hisitōlia ‘o e Siasí. ‘Oku toe kau foki ai ha ngaahi lipooti ‘o e ngaahi lea ‘a e Palōfitá, tatau ‘o e ngaahi fakahā na‘á ne ma‘ú, ngaahi fakamatala mei he ngaahi makasini ‘a e Siasí, ngaahi miniti ‘o e ngaahi konifelenisí, pea mo ha ngaahi tohi fakamatala kehe.

Na‘e kau ma‘u pē ‘a Siosefa Sāmita ‘i hono teuteu mo vakai‘i hono hisitōliá ‘o a‘u ki he‘ene maté. Neongo ia, na‘á ne tu‘utu‘uni ke fakahoko ‘a e konga lahi ‘o e ngāué ‘e ha ni‘ihi kehe, ka ne tokanga‘i pē. Ko e ngaahi ‘uhinga ki hení, ‘oku kau ai ‘ene manako ke lea ‘i he‘ene mo‘uí pe tala kae tohi ‘ene ngaahi fakakaukaú, kae ‘ikai ke ne hiki pē ‘e ia, kae ‘uma‘ā ‘a e fa‘a fiema‘u vivili ‘o ‘ene ngāué. ‘Oku pehē ‘e he lekooti ‘o e hisitōlia ‘o e Palōfitá he ‘aho 5 ‘o Siulai 1839, “Na‘á ku tala kae tohi ‘a e hisitōliá, pea ko ‘eku pehē tala kae tohí, he ‘oku ‘ikai ke u fa‘a faka‘aonga‘i ‘eku pení.”⁵

‘I he a‘u mai ki Sune 1844 kuo ‘osi hiki mai ‘a e hisitōliá ‘o a‘u ki he ‘aho 5 ‘o ‘Aokosi 1838. Ki mu‘a si‘i pea pekia ‘i he Fale Fakapōpula Kātesí, na‘e fakatukupaa‘i ai ‘e he Palōfitá ‘a ‘Eletā Uiliate Lisiate, ko ‘ene tangata tohi pule he taimi ko iá, ke hoko atu ‘a e palani ‘o hono fakatahataha‘i ‘o e hisitōliá.⁶ Na‘e hoko atu ‘e ‘Eletā Lisiate mo ha kau tangata kehe na‘e ofi ki he Palōfitá ‘a e hisitōliá ‘o hangē ko e fakahinohinó, ‘o a‘u ki he mate ‘a ‘Eletā Lisiate ‘i he 1854. Pea toki fakahoko pe tataki leva ‘a e ngāue ki hono fakatahataha‘i ‘o e hisitōliá ‘e ‘Eletā Siaosi A. Sāmita, na‘e tokoua ‘aki pe kaume‘a ofi ‘o e Palōfitá, na‘e fakanofo ko e ‘Aposetolo ‘i he 1839 pea hoko ko e fai-hisitōlia ‘o e Siasí ‘i he 1854. Na‘e tokoni mo ha ni‘ihi tokolahi kehe na‘e ngāue ‘i he Tu‘unga ‘o e Fai-hisitōlia ‘o e Siasí, ki hono fakatahataha‘í.

Ko ha fatongia mahu‘inga ‘e taha ‘o e kakai na‘a nau fakatahataha‘i ‘a e History of the Church ko hono fakatonutonu mo teuteu‘i ‘a e tohi fakamatalá ke fakahū ki he hisitōliá. Na‘e kau ‘i he‘enau ngāué hono fakamahino ‘o e ngaahi fakalelei‘i faka‘ētita ki he konga lahi ‘o e ngaahi tohi na‘e ‘i he History of the Church. Na‘e fakatonutonu ‘e he kakai ko ‘ení ‘a e ngaahi fo‘i lea ne sipela halá mo ‘ai ke tatau ‘a e ngaahi faka‘ilonga leá, fakamata‘itohi lahí, pea mo e kalamá. Makehe mei aí, ‘i he ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi, na‘e fai ‘e kinautolu na‘a nau fakatahataha‘i ‘a e hisitōliá ha ngaahi liliu kehe ki he ngaahi ‘uluaki tohi na‘e hikí. ‘E lava ke vahevahe ‘a e ngaahi liliu ko ‘ení ki ha fa‘ahinga ‘e tolu:

Fakataha‘i ‘o e ngaahi fakamatalá. ‘Oku lahi ha ngaahi lea ‘a Siosefa Sāmita na‘e lekoti ia ‘e ha ni‘ihi kehekehe. ‘I he ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi, ‘oku hanga ai ‘e kinautolu ‘oku nau fakatahataha‘i ‘a e History of the Church ‘o fakataha‘i ha lea tatau ‘e ua pe tolu ke taha pē
Liliu ‘o e fakamatalá mei he fakamatala‘i ‘e he taha kehé ke te fai fakahangatonu pē. ‘Oku lahi ha ngaahi fakamatala ‘o e ngaahi akonaki mo e ngaahi ngāue ‘a e Palōfitá na‘e lekooti ia ko e vakai ‘a ha taha kehe. Ko e ngaahi fakamatala ko ‘ení na‘e meimei ke hiki pē ia ‘e he‘ene kau tangata tohí, ka ‘oku ‘i ai mo ha ngaahi fakamatala ‘e ni‘ihi na‘e to‘o ia mei he tohi ‘a ha kakai kehe na‘a nau ‘ilo ‘a e Palōfitá pea mei ha ngaahi fakamatala ‘i he nusipepá. ‘I he ngāue ‘a kinautolu na‘a nau fakatahataha‘i ‘a e History of the Church, na‘a nau hiki ‘a e hisitōlia ‘i he lea ‘a e taha ‘okú ne hikí, ‘o hangē pē ko e Palōfitá na‘á ne hikí. Na‘e fie ma‘u heni ke fulihi ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakamatalá ke fai tonu pē ‘e he taha ‘oku fakamatalá.
Tānaki pe liliu ha ngaahi fo‘i lea pe kupu‘i lea. Ko e lahi taha ‘o e ngaahi fakamatala na‘e to‘o mei he ngaahi malanga ‘a e Palōfitá ‘oku nounou, ta‘e kakato, mo motumotu. ‘I ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a peheé, na‘e toe fokotu‘utu‘u fakalelei ai ‘e he kau fai hisitōlia ‘o e Siasí ‘a e ngaahi malanga ‘a e Palōfitá ‘o fakatatau mo e ngaahi lekooti ‘oku ma‘ú, pea fakafalala foki ki he‘enau manatú mo e me‘a ne nau a‘usia mo e Palōfitá. ‘Oku kau ‘i he ngaue ko ‘ení he taimi ‘e ni‘ihi hano tānaki pe liliu ‘o ha ngaahi fo‘i lea pe kupu‘i lea ke fakafonu ‘aki ha me‘a ‘oku ‘ikai kakato pe fakamahino‘i ha ‘uhinga.

Ko e fakatahataha‘i mo e hiki kotoa pē ‘o e History of the Church na‘e fai ia ‘i he malumalu ‘o hono tokanga‘i mo toe vakai‘i ‘e he kau ‘aposetoló. Na‘e lau ‘a e hisitōliá ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, kau ai ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi, mo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, mo ha ni‘ihi na‘e fengāue‘aki vāofi mo e Palōfitá mo nau fanongo ‘i hono fakahoko tonu ‘o e ngaahi malangá. Na‘e fakangofua ‘e he kau taki ko ‘ení ‘a e tohí ke pulusi ko e hisitōlia ia ‘o e Siasí ki he vaha‘a taimi ‘okú ne fakamatala‘í.

‘I ‘Aokosi 1856, ne kakato mai ‘a e hisitōliá ‘o a‘u mai ki he taimi na‘e pekia ai ‘a Siosefa Sāmitá. Na‘e pulusi fakakongokonga leva ‘a e hisitōliá ‘i he ngaahi pepa ‘a e Siasí ‘i he senituli 19 ko e “History of Joseph Smith.”⁷ Ki mui aí, na‘e toe fakalelei‘i ‘a e hisitōliá ‘e ‘Eletā B. H. Lōpeti, ko ha mēmipa ‘o e Kau Palesitenisī ‘o e Kau Fitungofulú, pea na‘e pulusi ia ‘i he vaha‘a ‘o e 1902 mo e 1912 ‘i ha voliume ‘e ono. Na‘e ui ia ko e History of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints.

Na‘e fakamo‘oni ‘a e kau tangata na‘a nau fakatahataha‘i ‘a e hisitōliá, ki hono tonu ‘o e ngāué. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Siaosi A. Sāmita: “Na‘e fai ‘a e tokanga lahi tahá ke fakahoko atu ‘a e ngaahi fakakaukaú ‘i he founga ‘a e Palōfitá ‘i he ofi taha ‘e lavá; pea kuo te‘eki ai ke u ‘ilo ha taimi na‘e kehekehe ai ‘a e ongó, he na‘á ku fanongo tonu ki he konga lahi taha ‘o ‘ene ngaahi leá, na‘á ku vāofi lahi taha mo ia, peá u kei manatu‘i lelei ‘a ‘ene ngaahi akonakí, pea pehē pē mo ‘eku maheni mo ‘ene ngaahi tefito‘i mo‘oní pea mo ‘ene ngaahi taumu‘á.”⁸

Na‘e fakahā ‘e ‘Eletā Siaosi A. Sāmita mo ‘Eletā Uilifooti Utalafi: “Kuo ‘i he māmaní he taimí ni ‘a e Hisitōlia ‘o e Siosefa Sāmitá, pea ‘oku tau tui kapau na‘e ‘i ai ha hisitōlia na‘e toe tonu ange hono fakaikiikí ‘i heni, na‘e te‘eki ai ke pulusi ia. Pea koe‘uhí ke mātu‘aki tonu, na‘e fai ai ‘a e ngāue lahi ‘e he kau fai-hisitōliá mo e kau kalake na‘e kau ‘i he ngāué ni. Na‘a nau hoko ko e kau fakamo‘oni ne mamata mo fanongo tonu ki he ngaahi me‘a kotoa pē na‘e lekooti ‘i he hisitōliá ni, ko hono konga lahi na‘e lipooti ia ‘o hangē ko ‘enau hokó, pea, ‘i he ngaahi feitu‘u na‘e ‘ikai ke nau ‘i ai tonú, na‘a nau ma‘u faingamālie kiate kinautolu na‘e ‘i ai tonú. ‘Ikai ngata ai, talu mei he pekia ‘a e Palōfita ko Siosefá, mo hono vakai‘i fakalelei ‘o e Hisitōliá ‘i he malumalu ‘o hono sivi‘i ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongí, pea ko ia na‘á ne fai hono fakangofuá.

“ ‘I he‘ene peheé, ‘oku mau fakamo‘oni‘i ai heni ki māmani kotoa, kiate kinautolu ‘e a‘u ki ai ‘a e ngaahi leá ni, ko e Hisitōlia ‘o Siosefa Sāmitá ‘oku mo‘oni, pea ko e taha ia ‘o e ngaahi hisitōlia tonu taha kuo faifaiangé pea hiki.”⁹

‘I he tohí ni, na‘e to‘o ai ‘a e nagahi lea mo e ngaahi tohi ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mei he History of the Church tuku kehe kapau na‘e ‘ikai ke kau ai ha ngaahi lea mo ha tohi mo‘oni ne hoko. Ko e taimi ‘oku to‘o ai ‘e he tohí ni mei he History of the Church, ‘oku kau ‘i he fakamatala he ngata‘angá ha fakamatala fekau‘aki mo e lea totonú pe tohí, kau ai mo e ngaahi hingoa ‘o kinautolu na‘a nau lekooti ‘a e ngaahi malanga ‘a e Palōfitá. ‘Oku fakahaa‘i foki ‘e he fakamatala ‘i he ngata‘angá ‘a e taimi ‘oku to‘o ai ‘e he kau fai-hisitōliá mei he History of the Church, to‘o mei he‘enau manatú mo e me‘a ne nau a‘usia mo Siosefa Sāmitá, ke liliu pe tānaki mai ha ngaahi fo‘i lea pe kupu‘i lea ki he lipooti totonú. Ko e ngaahi tānaki pe liliu peheé ‘oku toki faka‘ilonga‘i pē ‘i he taimi te nau kaunga ai ki he ‘uhinga ‘o e kupu‘i leá. Ko e fanga ki‘i fakatonutonu īkí ‘oku ‘ikai faka‘ilonga‘i ia.

Ko e tohi ‘oku ui ko e Hisitōlia ‘o Siosefa Sāmitá, ‘o hangē ko hono lekooti ‘i he Mata‘i Tofe Mahu‘ingá, ko ha to‘o ia mei ha vahe ‘e nima ‘o e voliume ‘uluaki ‘o e History of the Church.