Vahe 31: ‘ ‘E ‘Iate Koe ‘a e ‘Otuá ‘o Ta‘engata pea Ta‘engata:’ Ko e Palōfitá ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií

Vahe 31

“ ‘E ‘Iate Koe ‘a e ‘Otuá ‘o Ta‘engata pea Ta‘engata:” Ko e Palōfitá ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií

“ ‘I he huafa ‘o Hono Māfimafí ‘oku mau tukupā ke kātaki‘i ‘a e fakamamahí ‘o a‘u ki he ngata‘angá ‘o taau mo e kau tangata tau lelei.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he ‘aho 1 ‘o Tīsema 1838, na‘e ‘ave ai ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono tokoua ko Hailamé, pea mo ha kau tangata kehe mei Lisimoni ‘i Mīsuli, ‘a ia na‘e fakahū pōpula ai kinautolu ‘i ha fale ‘akau, ‘o ‘ave ki he fale fakapōpula ‘i Lipetií ‘i Mīsuli. Na‘e pau ke nau ‘i ai ‘o laka hake ‘i ha māhina ‘e fā, ko e tali ki ha hopo ‘i ha ngaahi tukuaki‘i loi na‘e tupu ‘i hono fakatanga‘i ‘o e Kāingalotu ‘i Mīsulí. Lolotonga e taimi ko ‘ení, ne tuli e Kāingalotu ‘o e Siasí mei honau ngaahi ‘apí ‘i Mīsuli ‘e honau kau fakatangá pea ne tupu ai ha fakamamahi lahi. Na‘e hoko e ngaahi faingata‘a‘ia ‘o e Kāingalotú ko ha me‘a ke ne fakatupu ha hoha‘a e loto ‘o e Palōfitá mo kinautolu ne tuku pilīsone fakataha taimi lōloá.

Na‘e vaheua ‘a e falefakapōpula Lipetií ki ha loki ‘i ‘olunga pea mo ha loki ‘i lalo fale na‘e sikuea fute ‘e 14, ‘a ia na‘e tauhi ai ‘a e kau nofo pōpulá. Na‘e fakamatala‘i ‘e he Palōfitá honau tūkungá ‘o peheni: “Na‘e tauhi ‘o le‘ohi malu kimautolu ‘i he pō mo e ‘aho kotoa, ‘i ha pilīsone na‘e lōua ‘a e holisí mo e matapaá, ‘o fakangatangata ai mo e tau‘atāina ‘a homau konisēnisí. Na‘e si‘isi‘i ‘emau me‘akaí mo tatau ma‘u pē, pea ta‘e ifo foki; na‘e ‘ikai ke mau ma‘u ‘a e faingamālie ke ngaohi pē ‘emau me‘akaí, pea fakamālohi‘i kimautolu ke mau mohe pē he falikí ‘i he mohukú, pea ‘ikai ha ngaahi sipi kafu fe‘unga ke mau māfana ai; pea ko e taimi na‘e ‘i ai ha‘amau afí, na‘e pau ke mau fekuki ma‘u pē mo e ‘ahuiná. Na‘e toutou fakahā mai ‘e he kau Fakamāú mei he taimi ki he taimi na‘a nau ‘ilo ‘oku mau tonuhia, pea na‘e totonu ke faka‘atā kimautolu, ka na‘e ‘ikai ke nau loto lahi ke fakahoko mai ‘a e laó kiate kimautolu, koe‘uhí ko ‘enau manavahē ki he kau fakatangá.”¹

Na‘e ‘ikai ke mā‘olunga fe‘unga ‘a e lokí ke lava ai ‘a e kau tangatá ‘o tu‘u hangatonu, pea na‘e pehē ‘e ‘Ālekisānita Mekilae, ko e taha ia ‘o e kau pōpulá, ko e me‘akaí na‘e “ifo faikehe” mo ‘uli ‘aupito pea na‘e ‘ikai ke mau lava ‘o kai ia kae ‘oua kuo mau fiekaia.”²

Na‘e tohi ki mui ‘e Mesi Filitingi Tomusoni, ko ha mēmipa ‘o e Siasí na‘e ‘a‘ahi ki he kau tangatá ‘i he fale fakapōpulá, ‘o pehē: “ ‘E ta‘e malava ‘e hoku mālohí ke fakamatala‘i ‘a ‘eku ongó ‘i he taimi na‘e fakahū ai kimautolu ki he fale fakapōpulá ‘e he le‘ó pea tāpuni ‘a e matapaá ‘i homau tu‘á. Na‘e ‘ikai ke mau lava ‘o ta‘ofi ‘emau ongo‘i lotosi‘i ‘i he‘emau ‘ilo‘i kuo loka‘i kimautolu ‘i he ki‘i ‘ana fakapo‘uli mo ta‘e fe‘unga ko ‘eni, ‘a ia na‘e taau pē mo e kau faihia fulikivanu tahá; ka ne mau mamata ai kia Siosefa ko e Palōfitá—‘a e tangata na‘e fili ‘e he ‘Otuá ‘i he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá ke ne ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o Hono pule‘angá ‘i māmaní, fakataha mo e mālohi ke nono‘o mo vete ‘o fakatatau mo ha tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá—kuo tuku pōpula ‘i ha fale fakapōpula palakū ‘o ‘ikai ‘i ha toe fa‘ahinga ‘uhinga ka ko ‘ene fakahā pē na‘e ue‘i ia ‘e he ‘Otuá ke ne fokotu‘u Hono siasí ‘i he lotolotonga ‘o e tangatá.”³

‘I he lolotonga hono tukupōpula ‘o e Palōfitá, na‘e lava si‘ono uaifi ko ‘Emá ‘o ‘a‘ahi tu‘o tolu pē ki ai. Ko hono toenga ‘o ‘ena fetu‘utakí na‘e fakafou ia ‘i ha ngaahi tohi. ‘I he ‘aho 4 ‘o ‘Epeleli 1839, na‘e tohi ai ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “Si‘oku uaifi ‘ofeina. ‘I he pō Tu‘apulelulú, na‘á ku tangutu ai ‘i he tō pē ‘a e la‘aá, ‘o mau fakasiosio pē ki tu‘a ‘i he ngaahi ukamea ‘o e pilīsone fakata‘elatá ni, ke u faitohi atu kiate koe, koe‘uhí ke u fakahā atu ‘a e tu‘unga ‘oku ou ‘i aí. ‘Oku ou tui, kuo a‘u ‘eni ‘o meimei māhina ‘e nima mo e ‘aho ‘e ono mo ‘eku ‘i he malumalu ‘o ha tangata le‘o mata‘ita ‘i he ‘aho mo e pō kotoa pē, pea ‘i loto ‘i he ngaahi holisí, mo e ngaahi ukameá, pea pehē ki he ngaahi matapā ukamea ngai‘i ‘o e pilīsone fakata‘elata, fakapo‘uli, mo ‘ulí. ‘Oku ou fai atu ‘a e tohí ni ‘i ha loto, ko e ‘Otuá pē taha ‘okú Ne ‘afio‘í. Ko e ngaahi fakakaukau ‘o e ‘atamaí ‘i he ngaahi tūkunga ko ‘ení ‘oku ‘ikai malava ‘e he pení pe ‘eleló pe ko e kau ‘āngeló ke fakamatala‘i pe tāvalivali‘i ki ha taha na‘e te‘eki hoko ki ai ‘a e me‘a ‘oku mau fouá. … ‘Oku mau falala ‘ata‘atā pē ki he to‘ukupu ‘o Sihová ki homau fakatau‘atāiná, kae ‘ikai ki ha toe taha kehe.”⁴

Na‘e fai foki ‘e he Palōfitá mei he Fale Fakapōpula Lipetií ha ngaahi tohi ki he Kāingalotú, ‘o fakahā ‘a ‘ene ‘ofa kiate kinautolú pea mo ‘ene tui ‘e poupou‘i ma‘u pē ‘e he ‘Otuá ‘a kinautolu ‘oku falala kiate Iá. Ko e konga lahi taha ‘o e fakamatala ko ‘ení na‘e ma‘u ia mei ha tohi ki he kāingalotu ‘o e Siasí, na‘e fai ‘i he ‘aho 20 ‘o Mā‘asi 1839, ‘o hā ai ‘a e fale‘i ‘a e Palōfitá ki he Kāingalotú, ‘a ‘ene tautapa ki he ‘Otuá, pea mo e tali ‘a e ‘Otuá ki he‘ene ngaahi lotú. Na‘e hoko ki mui ha ngaahi konga ‘o e tohí ni ko e vahe 121, 122, mo e 123 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

He ‘ikai ke lava ‘e ha me‘a fakamamahi ‘o fakamāvae kitautolu mei he ‘ofa ‘a e ‘Otuá pea mo ‘etau feohí.

“ ‘Oku oatu heni homau ‘ofa kiate kimoutolu kotoa pē, meiate au ko ho‘omou tamaio‘eiki mā‘ulalo ko Siosefa Sāmita ko e Si‘í, ko ha pōpula koe‘uhí ko e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí pea mo e Kāingalotú, kuo puke mo tauhi ‘e he mālohi ‘o e kau fakamamahí, ‘o ‘i he malumalu ‘o e pule faka‘auha ‘a e ‘eiki kōvana ko Lilipeni W. Pōkesí, fakataha mo hono kaungā tukupōpulá mo hono kaungā tangata ko Kēlepi Palatiuiní, Laimani Uaiti, Hailame Sāmita, pea mo ‘Ālekisānita Mekilae.⁵ ‘Ofa ke ‘iate kimoutolu kotoa ‘a e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otua ko e Tamaí, pea mo hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí, pea ke ne nofo‘ia kimoutolu ‘o ta‘e ngata. ‘Ofa ke tā liunga kiate kimoutolu ‘a e ‘iló ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá. Pea ‘ofa ke ‘iate kimoutolu ‘o lahi ‘a e tuí mo e anga haohaoá, mo e ‘iló mo e fa‘a kātakí, mo e fa‘a-‘ūkumá mo e anga faka-‘otuá, mo e angalelei fakakāingá mo e ‘ofa faka-Kalaisí, koe‘uhí ke ‘oua te mou hala ‘i ha fa‘ahinga me‘a, pe ta‘e fua [vakai, 2 Pita 1:5–8].

“ ‘Oku mau ‘ilo‘i ‘oku maheni lelei hamou tokolahi mo e ngaahi hala pea mo e mafatukituki ‘o e ta‘e faitotonú pea pehē ki he anga ta‘e ‘ofa ‘oku fakahoko kiate kitautolú; ‘a ia kuo taki pōpula ai kimautolu mo tukuaki‘i loi ‘i he fa‘ahinga kovi kotoa pē, mo lī ki he fale fakapōpula kuo malu‘i ‘aki e ngaahi holisi malú, mo le‘ohi ‘aki ha kau le‘o mālohí, ‘o nau siofi ma‘u pē ‘i he ‘aho mo e pō kotoa ‘o ta‘e ongosia hangē ko ia ‘oku fai ‘e he tēvoló ‘i hono fakatauele‘i mo tau ‘a e ngaahi tauhelé ki he kakai ‘a e ‘Otuá:

“Ko ia ai, ‘e kāinga ‘ofeina, ‘oku mau mateuteu ange mo loto fie ‘eke‘i meiate kimoutolu ho‘omou feohí pea mo ho‘omou ‘ofá. He ko e tu‘unga ‘oku mau ‘i aí ‘oku fokotu‘utu‘u ia ke ne fakaake homau laumālié ki ha manatu toputapu ‘o e me‘a kotoa pē, pea ‘oku mau fakakaukau ‘oku pehē mo kimoutolu foki, pea he ‘ikai lava ‘e ha me‘a ke fakamāvae ‘a kitautolu mei he ‘ofa ‘a e ‘Otuá pea mo ‘etau feohí [vakai, Loma 8:39]; pea ko e fa‘ahinga kotoa pē ‘o e faiangahala pea mo e anga ta‘e ‘ofa kuo fakahoko kiate kitautolú te nau ha‘i fakataha hotau ngaahi lotó pea mo fakama‘u kinautolu ‘i he ‘ofa.

“ ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ia ke mau toe fakahoko atu ‘oku tuku pōpula‘i kimautolu ta‘e ‘i ai ha ‘uhinga, pe ‘e toe ‘aonga ke mou fakahā mai kiate kimautolu. Kuo tuli kimautolu mei homau ngaahi ‘apí mo sipi‘i ta‘e ‘i ai ha ‘uhinga. ‘Oku mahino kiate kitautolu kapau ne tukunoa‘i pē ‘e he kakai ‘o Mīsulí e Kāingalotú, pea loto ke nofo melino ‘o hangē ko kinautolú, he ‘ikai hoko ha me‘a ka ko e melino pē mo e nonga ‘o a‘u ki he ‘ahó ni, na‘e ‘ikai totonu ke mau ‘i he heli ko ‘ení . … ‘o ‘ikai mo ha toe me‘a kehe te mau fanongo ai ka ko e lea ta‘e fe‘ungá, ‘a e takuanoá mo e konaá mo e mālualoí, mo e ngaahi ‘ulungāanga fulikivanu kotoa pē. Pea na‘e ‘ikai mei a‘u hake ki he ‘Otuá e tangi ‘a e tamai maté mo e kau uitoú ko honau talatalaaki‘i. Pe tau ‘i he kelekele ‘o Mīsulí ‘a e toto ta‘e halaiá. … Ko ha talanoa fakamamahi ‘eni; ko ha talanoa ke tengihia; ko ha talanoa fakalotomamahi; ‘oku fu‘u lahi fau ke fakamatala‘i; fu‘u lahi ke fakakaukau atu ki ai; fu‘u lahi ke a‘usia ‘e he tangatá. …

‘Oku fakahoko ‘e [hotau kau fakatangá] ‘a e ngaahi me‘á ni ki he Kāingalotú, ‘a ē na‘e ‘ikai ke nau fai ange kiate kinautolu ha hala, ka ‘oku nau tonuhia mo anga haohaoa; ‘oku nau ‘ofa ki he ‘Eiki ko honau ‘Otuá, pea loto ke si‘aki ‘a e me‘a kotoa pē koe‘uhí ko Kalaisi. ‘Oku fakamamahi ‘a e ngaahi me‘á ni ia ke fakamatala‘i, ka ‘oku nau hoko mo‘oni. Kuo pau pē ke hoko mai ‘a e ngaahi fakahalá, kae mala‘ia ā ka ko kinautolu ‘oku hoko mei aí [vakai, Mātiu 18:7].”⁶

‘Oku taimi nounou pē ‘a e me‘a fakamamahí; ka ‘o kapau te tau kātaki‘i lelei ia, ‘e hakeaki‘i kitautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá.

“ ‘E ‘Otua! ‘okú Ke ‘i fē? Pea ‘oku ‘i fē ‘a e fale ‘oku ‘ufi‘ufi ‘a Ho fufū‘angá? ‘E fēfē hono fuoloa ‘o e ta‘ofi Ho to‘ukupú, pea ‘afio ‘a Ho fofongá, ‘io, ‘a Ho fofonga ma‘á, mei he ngaahi langi ta‘engatá ki he ngaohikovia ‘o Ho kakaí pea mo Ho‘o kau tamaio‘eikí, pea ongo ki Ho telingá ‘a ‘enau ngaahi tangí?

“ ‘Io, ‘e ‘Eiki, ‘e fēfē hono fuoloa ‘o ‘enau kātaki‘i ‘a e ngaahi kovi mo e ngaahi fakamālohi ta‘etotonu ko ‘ení, kae te‘eki ai ke fakamolū Ho finangaló kiate kinautolu, pea ngāue ‘a Ho finangaló ‘i he ‘alo‘ofa kiate kinautolu?

“ ‘E ‘Eiki ko e ‘Otua Māfimafi, ko e Tupu‘anga ‘o e Langí mo e Māmaní mo e Ngaahi Tahí pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘i aí, pea ‘okú Ke pule‘i mo fakamo‘ulaloa‘i ‘a e tēvoló, pea mo e pule‘anga fakapo‘uli mo vale ‘o Seiolí! ke mafao mai Ho to‘ukupú; tuku ke faka‘asi ‘e Ho fofongá; tuku ke hiki hake ‘a Ho falé; tuku ke ‘oua na‘a toe ‘ufi‘ufi ‘a Ho fufū‘angá; tuku ke tokanga mai ‘a Ho telingá; tuku ke fakamolū ‘a Ho finangaló, pea ngāue ‘a Ho finangaló ‘i he ‘alo‘ofa kiate kimautolu. Tuku ke tupu ‘a Ho houhaú ki homau ngaahi filí; pea sāuni ‘a homau ngaahi ngaohikoviá ‘aki Ho‘o heletaá ‘i he houhau ‘a Ho finangaló; Manatu‘i ‘a Ho‘o Kāingalotu ‘oku mamahi‘iá, ‘e homau ‘Otua! pea ‘e nēkeneka ‘a Ho‘o kau tamaio‘eikí ‘i Ho huafá ‘o ta‘engata. …

“… ‘E hoku foha, ke ‘i ho laumālié ‘a e melino; ‘e ki‘i fuofuoloa si‘i pē ‘a ho‘o faingata‘a‘iá pea mo ho‘o ngaahi mamahí; pea ‘e toki hakeaki‘i koe ‘e he ‘Otuá ‘i ‘olunga ‘o kapau te ke kātaki‘i ia ‘o lelei; te ke ikuna‘i ‘a ho ngaahi fili kotoa pē.”⁷ [‘Oku toe ma‘u pē ‘a e ngaahi palakalafi ‘i he konga ko ‘ení ‘i he T&F 121:1–8.]

‘Oku mā‘olunga ange ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá ‘i ha toe kovi pē, pea kuo pau ke ikuna ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí.

“Tuku mu‘a ke u faka‘osi ‘aki ‘eni, ‘e kāinga, ka hū ‘a e ta‘e ‘iló, mo e talatupu‘á mo e ta‘e faitotonú ki ha potu ‘oku ‘ikai totonu ke ‘i ai, ‘okú ne fa‘a fakafe‘atūngia‘i ‘i he taimi lahi ‘a e tu‘umālie ‘a e Siasí ni, ‘o hangē ha ‘uha lōvai mei he ‘otu mo‘ungá ‘okú ne lōmaki‘i ‘a e ki‘i tafenga vai ma‘a mo ‘asinisini tahá ‘aki ‘a e pelepelá, mo e ‘ulí, mo e kinoha‘á, pea mo fakanenefu‘i ‘a e me‘a kotoa pē na‘e ma‘a ki mu‘á, pea ‘oku ‘oho kotoa mai ‘i he tafenga lahi pē taha; ka ‘oku mafuli ‘i he ‘alu pē ‘a e taimí; pea neongo ‘oku nusi fakataha kotoa atu kitautolu ‘i he pelepela ‘o e vaí ‘i he lolotongá ni, mahalo ko e tafe mai hono hokó, ‘i he fakalau atu ‘o taimí, te ne ala ‘omi kiate kitautolu ha matavai ‘oku ‘asinisini hangē ha kilisitalá, pea ekiaki ‘o hangē ha sinoú; ka ko e kinoha‘á, ‘akau tēkiná mo e veve ‘oku toé, ‘oku tafi‘i atu ia ke mavahe.

“ ‘E fēfē hono fuoloa ‘o e kei lava ke ta‘ema‘a ai pē ‘a e ngaahi vai ‘oku tafé? Ko e hā ha mālohi ‘e fa‘a mata‘ofia ‘a e ngaahi langí? ‘E faingofua tatau ‘a hono fakamafao atu ‘e ha tangata ‘a hono nima vaivaí ke ta‘ofi ‘a e vaitafe Mīsulí ‘i he‘ene tafe atu ‘i hono ‘alu-‘anga kuo vahe‘í, pe fakatafoki ia ke tafe ki mui pea mo hono ta‘ofi ‘o e ‘Otua Māfimafí mei he‘ene lilingi hifo ‘a e ‘ilo mei he langí, ki he ‘ulu ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. [‘Oku toe ma‘u foki ‘a e palakalafí ni ‘i he T&F 121:33.]

“He ko hai ‘a [Kōvana Lilipeni W.] Pōkesi pe ko hono kakai fakapoó, ka ko ha uilou ngāvaivai pē ‘i he kauvaí ke nau tānaki ‘a e ‘akau tēkiná? Mahalo ‘e sai ange ke tau fakafekiki‘i ‘oku ‘ikai ko ha vai ‘a e vaí, koe‘uhí he ‘oku ‘ohifo ‘e he vai ‘oku tafe mālohi mei he mo‘ungá ‘a e pelepelá ‘o ne faka‘uli‘i ‘a e ki‘i tafenga vai ‘asinisiní, neongo ‘okú ne ‘ai ia ke ma‘a ange ‘a mui ‘i hono tu‘unga ki mu‘á; pe ‘oku ‘ikai ko ha afi ‘a e afí, koe‘uhí ko hono natula malava ke tāmate‘í, ‘aki ha‘atau tuku atu ki ai ‘a e vaí; ‘i ha‘atau pehē ‘oku ‘ikai ke lava ‘etau ngāué koe‘uhí ko e kau lavaki, mo e kau loi, mo e kau taula‘eiki, mo e kau kaiha‘a pea mo e kau fakapō, ‘oku pīkitai tatau ki honau ngaahi potó mo ‘enau ngaahi tuí, he kuo lilingi hifo mei he‘enau ngaahi angahala fakalaumālie ‘i he ngaahi potu mā‘olungá, pea mei he ngaahi nofo‘anga malu ‘o e tēvoló, ha lōmaki ‘o e ‘uli mo e pelepela mo e ngaoha‘a … ki hotau ‘ulú.

“ ‘Ikai! ‘Ofa ke ‘oua na‘a tuku ‘e he ‘Otuá ke hoko. Te Ne lilingi atu ‘Ene houhaú ‘o hangē ko e maka vela ‘o e mo‘unga Vesuvisí pe mo‘unga ‘Ētiná, pe ko e mo‘unga afi fakailifia taha ‘o e ngaahi mo‘unga afí; ka ko e ‘Tui Faka-Māmongá’ ‘e kei tu‘u pē. Ko e vaí,mo e afí, mo e mo‘oní, pea mo e ‘Otuá ‘oku mo‘oni kotoa. Ko e ‘Tui Faka-Māmongá’ ko e mo‘oni ia. Ko e ‘Otuá hono tupu‘angá. Ko Ia hotau paá. ‘Oku tupu ‘iate Ia ‘a hotau fanau‘í. Na‘e tupu ‘i Hono le‘ó ‘a hono ui kitautolu ki he kuonga ko ‘eni ‘o ‘Ene Ongoongoleleí ‘i he kamata‘anga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá. Na‘e makatu‘unga ‘iate Ia ‘a ‘etau ma‘u ‘a e Tohi ‘a Molomoná; pea ‘oku makatu‘unga ‘iate Ia ‘a ‘etau a‘usia ‘a e ‘aho ní; pea te tau kei mo‘ui pē koe‘uhí ko Ia, ‘o kapau ‘oku fakataumu‘a ki hotau nāunaú; pea ‘i Hono huafa Māfimafí ‘oku tau tukupā ai ke kātekina ‘a e ngaahi me‘a fakamamahí ‘o taau mo e kau tangata tau lelei ‘o a‘u ki he ngata‘angá.

“… Te mou ‘ilo ‘i he taimi ‘e ‘osi ai ho‘omou lau ‘ení, pea kapau he ‘ikai ke mou ‘ilo ia, te mou lava pē ke ‘ilo, ko e ngaahi holisí mo e seini ukameá, ‘a e ngaahi matapaá mo e ngaahi hinisi ngai‘í, fakataha mo e kau tangata le‘o ilifia maté mo e kau tauhi ‘o e fale fakapōpulá … ‘oku fakataumu‘a kinautolu ‘i honau natula totonú ke ngaohi ha laumālie ‘o ha tangata faitotonu ke ne ongo‘i mālohi ange ‘o laka ‘i he ngaahi mālohi ‘o helí. …

“… Ko kimautolú ko e kāinga mo e kaungā mamahi mo kimoutolu pea mo e kau pōpula ‘a Sīsū Kalaisi koe‘uhí ko e Ongoongoleleí, pea mo e ‘amanaki ‘anga ki he nāunau ‘oku ‘iate kitautolú.”⁸

‘Oku mahino ki he Fakamo‘uí ‘a hotau ngaahi mamahí, pea te Ne ‘iate kitautolu ‘o ta‘engata pea ta‘engata.

Na‘e fakafiemālie‘i ‘e he ‘Eikí ‘a e Palōfitá ‘aki ‘a e ngaahi lea ko ‘ení: “ ‘E ‘eke ‘e he ngaahi ngata‘anga ‘o e māmaní ki ho hingoá, pea ‘e manuki‘i koe ‘e he kau valé, pea ‘e tau‘i koe ‘e heli, ka ‘e kumi ma‘u ai pē ‘e he loto-ma‘á, pea mo e potó, pea mo e anga-faka‘ei‘eikí, pea mo e angama‘á, ki he akonakí, mafaí, mo e ngaahi tāpuaki mei ho nimá, pea ‘e ‘ikai ai fakatafoki ‘o fakafili kiate koe ‘a ho kakaí koe‘uhí ko e fakamo‘oni ‘a e kau lavakí, pea neongo ‘e ‘omi koe ‘e honau iví ki he faingata‘a, pea ki he ngaahi ‘ā ukamea mo e ngaahi holisi, ka ‘e fakaongoongolelei‘i koe, pea ‘e fuofuoloa si‘i pē pea ‘e ongo ho le‘ó ‘i he lotolotonga ‘o ho ngaahi filí ‘o fakailifia ange ‘i he laione fekai, koe‘uhí ko ho‘o mā‘oni‘oní; pea ‘e tu‘u ‘a ho ‘Otuá ‘i ho tafa‘akí ‘o ta‘engata pea ta‘engata.

“Kapau ‘e fie ma‘u koe ke ke fepaki mo e faingata‘á; kapau te ke fepaki mo e ngaahi faingata‘á ‘i he lotolotonga ‘o e kāinga kākā; kapau te ke fepaki mo e ngaahi faingata‘á ‘i he lotolotonga ‘o e kau kaiha‘á; kapau te ke fepaki mo e ngaahi faingata‘á ‘i he funga fonuá pe ‘i tahi; kapau ‘e tukuaki‘i koe ‘aki ‘a e ngaahi tukuaki‘i ta‘emo‘oni kehekehe kotoa pē; kapau ‘e ‘oho mai ‘a ho ngaahi filí kiate koe; kapau te nau ‘ave fakamālohi koe mei he feohi mo ho‘o tamaí mo e fa‘eé mo e ngaahi tokouá mo e tuofāfiné; pea kapau ‘e ‘ave fakamālohi‘i koe ‘e ho ngaahi filí mei he fatafata ‘o ho malí ‘aki ‘a e heletā kuo unuhi, pea mei ho‘o fānaú, pea mei ho foha lahí, neongo ‘okú ne kei ta‘u ono pē, pea te ne piki ki ho ngaahi kofú ‘o ne pehē atu, [‘A] ‘eku tamai, ‘a ‘eku tamai, ko e hā ‘oku ‘ikai te ke nofo ai mo kimautolú? ‘Oiauē ‘a ‘eku tamai, ko e ha ‘a e me‘a ‘e fai ‘e he kau tangatá kiate koé? pea kapau ‘e teke‘i ia meiate koe ‘aki ‘a e heletā, pea toho atu koe ki he fale fakapōpulá, pea totolo holo ‘o takatakai ‘iate koe ‘a ho ngaahi filí ‘o hangē ko e fanga ulofi ‘oku kumi ki he toto ‘o e lamí; pea kapau ‘e lī koe ki he luó, pe ki he nima ‘o e kau fakapō, pea fakamaaumatea koe; kapau ‘e lī koe ki he loto moaná; kapau ‘e feinga ‘a e hou ‘o e peaú ke faka‘auha koe; kapau ‘e hoko ‘a e ngaahi matangi fakailifiá ko ho fili; kapau ‘e fakatahataha ‘e he langí ‘a e ngaahi ‘ao ‘uli‘ulí pea fakatahataha ‘a e ngaahi ‘elemēnití kotoa pē ke faka‘efi‘efi ‘a e halá; pea ko e me‘a tēpuú, kapau ‘e fakamanga mai ‘a e ngutu ‘o helí kiate koe, ke ke ‘ilo‘i, ‘e hoku foha, ‘e foaki ‘e he ngaahi me‘á ni kotoa pē ‘a e poto kiate koe, pea ‘e hoko ia ‘o ‘aonga kiate koe.

“Na‘e ‘alu hifo ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘o mā‘ulalo ange ‘iate kinautolu kotoa pē. ‘Okú ke lahi ange koe ‘iate ia?

“Ko ia, nofo ma‘u ‘i ho halá, pea ‘e nofo ‘iate koe ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, he kuo fokotu‘u ma‘u honau ngaahi ngata‘angá, ‘oku ‘ikai te nau lava ke lakasi ia. ‘Oku ‘ilo‘i ‘a ho ngaahi ‘ahó, pea ‘e ‘ikai ke lau ‘o si‘i hifo ‘a ho ngaahi ta‘ú; ko ia, ‘oua te ke manavahē ki he me‘a ‘e lava ‘e he tangatá ‘o faí, koe‘uhí he ‘e ‘iate koe ‘a e ‘Otuá ‘o ta‘engata pea ta‘engata.”⁹ [‘Oku toe ma‘u foki ‘a e palakalafi ‘i he konga ko ‘ení ‘i he T&F 122:1–9.]

‘Oku fanafana ‘e he kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaikí ha fakafiemālie ki hotau lotó ‘i he vanu ‘o e mamahí mo e faingata‘a‘iá.

‘I ha taimi nounou pē mei hono tukuange ‘o e Palōfitá ke hola mei hono kau puke pōpula ‘i Mīsulí, na‘á ne fakamatala‘i ‘a e ongo na‘á ne ma‘u ‘i he lolotonga hono tuku pōpula‘í ‘o peheni: “ ‘I he lolotonga ‘o e taimi na‘á ku ‘i he nima ai ‘o hoku ngaahi filí, te u pehē, neongo na‘á ku fu‘u loto hoha‘a lahi ki hoku fāmilí mo hoku ngaahi kaungāme‘a, ‘a ia na‘e ngaohi kovi‘i mo fakamamahi‘í, … ka kiate au, na‘á ku ongo‘i nonga mo‘oni, mo fakaongoongo ki he finangalo ‘o ‘eku Tamai Hēvaní. Na‘á ku ‘ilo‘i pē ‘oku ou tonuhia pea tonuhia mo e Kāingalotú, pea na‘e ‘ikai ke mau fai ha me‘a ‘e totonu ai hono ngaohikovia pehē kimautolu ‘i he nima ‘o homau kau fakamālohí. Ko hono olá, na‘e lava pē ke u ‘unaloto ki he ‘Otua ko ia ‘oku ‘i Hono to‘ukupú ‘a e mo‘ui ‘a e tangata kotoa peé, pea na‘á ne fa‘a fakahaofi au mei he ngaahi matapā ‘o e maté, ke fakahaofi au; pea neongo ‘a e hangē kuo mapuni kotoa mai ‘a e ngaahi founga ‘e ala fai ai ha holá, peá u femātaaki tonu mo e maté, pea fakafuofua ai hoku faka‘auhá ‘o fakatatau mo e anga ‘o e fakakaukau ‘a e tangatá, ka ‘i he‘eku fuofua hū ki he nofo‘angá, na‘á ku ongo‘i fakapapau ‘oku totonu pē ke fakahaofi au mo hoku ngaahi kaungātangatá pea mo homau ngaahi fāmilí.

“ ‘Io, na‘e fakafiemālie‘i lahi au ‘e he kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaikí, ‘a ē kuo tā-tu‘olahi ‘ene fanafana mai ‘a e fakafiemālié ki hoku laumālié ‘i he lotolotonga ‘o e mamahí mo e ngaahi me‘a fakamamahí, ‘a ē na‘á ne ‘omi ‘a e fiefiá, mo tala‘ofa ‘e fakahaofi aú. Pea neongo na‘e ‘ita ‘a e kau ta‘e tui ‘Otuá, pea fakakaukau‘i ‘e he kakaí ha ngaahi me‘a lusa, ka na‘e hoko ‘a e ‘Eiki ‘o e Ngaahi Kau Taú, ‘a e ‘Otua ‘o Sēkopé, ko hoku fakaū; pea ‘i he‘eku tangi kiate Ia ‘i he ‘aho ‘o e faingata‘á, na‘á Ne fakahaofi au [vakai, Saame 46:7; 50:15]; pea ‘oku ou ui ai hoku laumālié, pea mo ia kotoa pē ‘oku ‘iate aú, ke fakamonū‘ia‘i mo fakahīkihiki‘i Hono huafa mā‘oni‘oní. He neongo na‘e ‘faka‘apiapi‘i [au] ‘i he potu kotoa pē, ka na‘e ‘ikai [te u] faingata‘a‘ia; puputu‘u, ka na‘e ‘ikai mole ‘eku ‘amanakí; fakatanga‘i, ka na‘e ‘ikai li‘ekina au; lī ki lalo, ka na‘e ‘ikai faka‘auha.’ [Vakai, 2 Kolinitō 4:8–9.]”¹⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e fakamatala fekau‘aki mo e fale fakapōpula Lipetī ‘i Mīsulí (peesi 415–17). ‘I ho‘omou ako mo alea‘i ‘a e vahe ko ‘ení, fakakaukau ki he ngaahi tūkunga na‘e ‘i ai ‘a e Palōfitá ‘i he taimi na‘á ne hiki ai ‘a e ngaahi fakamatala ‘i he vahe ko ‘ení. Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki he peesi 420. ‘Oku hoko fēfē ‘a e fakamatala ‘o e tukupōpula e Palōfitá ‘i he Fakapōpula Lipetií ko ha sīpinga ‘o e fo‘i mo‘oni ko ‘ení?
Ako ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 418. ‘Oku “fakaake‘i fēfē hotau laumālié ki he manatu mā‘oni‘oní” ‘e he ngaahi tūkunga faingata‘á? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘e he ngaahi faingata‘á mo e fakatangá ‘o “ha‘i hotau lotó” ki he kau mēmipa ‘o e fāmilí mo e ngaahi mahení? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko kiate koe ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi mo‘oni ko ‘ení?
Na‘e fakahā ‘e Siosefa Sāmita he ‘ikai ha me‘a te ne fakamāvae‘i ia mo hono ngaahi kaungātangatá mei he ‘ofa ‘a e ‘Otuá (peesi 417–18). Ko e hā ha‘o fakakaukau mo ha‘o ongo ‘i ho‘o fakakaukau ki he kupu‘i lea ko ‘ení? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o mavahe mei he ‘ofa ‘a e ‘Otuá? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo pau ke tau fai ke tau nofo ma‘u ai ‘i he ‘ofa ‘a e ‘Otuá?
Lau ‘a e palakalafi hono fā ‘i he peesi 419. Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tau ma‘u ai ‘a e nonga ‘a e ‘Eikí ‘oku faka‘atā maí? Ko e hā ha me‘a ‘okú ke ma‘u mei hono fakapapau‘i ko ia ‘e he ‘Eikí ‘e “taimi si‘i” pē ‘a e ngaahi faingata‘a‘ia mo e ngaahi fakamamahi kia Siosefa Sāmitá?
Toe fakamanatu ‘a e founga hono fakapapau‘i ange ‘e Siosefa Sāmita ki he Kāingalotú he ‘ikai ke lava ‘e he ngaahi fili ‘o e Siasí ‘o fai ha me‘a ke fakafe‘atūngia‘i ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá (peesi 419–21). Ko e hā ‘oku fa‘a ngalo ai ‘iate kitautolu he taimi ‘e ni‘ihi ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tau manatu‘i ai iá?
Ako ‘a e ngaahi folofola ‘a e ‘Eikí ki he Palōfitá ‘i he peesi 421–24. ‘E lava fēfē ke liliu ‘etau mo‘uí ‘i ha‘atau manatu‘i ‘e lava ‘e he ngaahi faingata‘á ‘o ‘omi ha taukei pea ‘e lelei kiate kitautolu? Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e hifo ‘a e Fakamo‘uí ‘o mā‘ulalo ange ‘i he me‘a kotoa peé? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ke “nofo ma‘u ‘i ho halá”?
Lau ‘a e palakalafi faka‘osi ‘o e vahé (peesi 424). Fakakaukau ki hono fakafiemālie‘i koe ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i ha taimi faingata‘a. Kuo hoko nai kiate koe ha me‘a pehē ‘oku taau ke ke fakamatala?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Filipai 3:8–9; Mōsaia 23:21–24; ‘Alamā 7:11; 36:3

Joseph in Liberty Jail — Lolotonga hono tuku-pōpula‘i ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmita he Fale Fakapōpula Lipetií, na‘á ne fai ha ngaahi tohi ki hono fāmilí mo e Kāingalotú ‘o ne fakamo‘oni ai ki he mālohi ‘o e ‘Otuá ke ne ikuna‘i e koví pea poupou ki Hono Kāinga Mā‘oni‘oní ‘o “ta‘engata pea ta‘engata.”

Savior before Pilate — Ko e Fakamo‘uí ‘i he ‘ao ‘o Pailató. “Na‘e ‘alu hifo ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘o mā‘ulalo ange ‘iate kinautolu kotoa pē; ‘okú ke lahi ange koe ‘iate ia?”