Ko e Hoko Ko ha Kau Fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné

“Ka ‘e anga fēfē ha‘anau hoko ko ha kau fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné? ‘Aki ha‘anau langa honau ngaahi temipalé, fokotu‘u honau ngaahi fai‘anga papitaisó, pea laka atu ‘o ma‘u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ouaú … ma‘a ‘enau ngaahi kui kotoa kuo pekiá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e tokanga lahi ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ngaahi ta‘u tahaafe valungeau fāngofulú, ki hono fakahoko ‘o e ngāue fakafofonga ma‘a honau kāinga kuo pekiá. Talu mei hono fakahoko ‘o e ‘uluaki papitaiso fakafofonga ‘o e kuonga fakakosipelí ni ‘i he 1840, mo e fekumi ‘a e Kāingalotú ki ha fakamatala fakatohihohoko fekau‘aki mo ‘enau ngaahi kuí, pea kuo ‘osi ‘alu hifo ha tokolahi ki he vai ‘o e papitaisó ‘o papitaiso fakafofonga ma‘a honau ngaahi ‘ofa‘anga kuo pekiá.

‘I he kamata‘angá, na‘e fakahoko ‘a e papitaiso ma‘á e kau pekiá ‘i he Vaitafe Misisipí pe ‘i he fanga ki‘i vaitafe ‘o e feitu‘u ko iá. Ka ‘i Sānuali 1841, lolotonga ‘o e fokotu‘utu‘u ‘a e Kāingalotú ki he Temipale Nāvuú, ne fakahā ai ‘e he ‘Eikí: “ ‘Oku ‘ikai ha fai‘anga papitaiso ‘i he funga ‘o e māmaní, ke lava ‘o papitaiso ai ‘a kinautolu ko ‘eku kau mā‘oni‘oní ma‘anautolu kuo pekiá—he ‘oku kau ‘a e ouaú ni ki hoku falé, pea ‘oku ‘ikai lava ke u tali lelei ia ‘e au, kae ngata pē ‘i he ngaahi ‘aho ‘o ho‘omou masivá, ‘a ia ‘oku ‘ikai te mou lava ai ‘o langa ha fale kiate aú.” (T&F 124:29–30).

Na‘e fakangata ‘a e papitaiso fakafofonga ‘i he vaitafé ‘i he ‘aho 3 ‘o ‘Okatopa 1841, ‘i hono fakahā ‘e he Palofitá: “He ‘ikai toe fakahoko ha papitaiso ma‘á e kakai pekiá, kae ‘oua kuo lava ke fakahoko ‘a e ouaú ‘i he Fale ‘o e ‘Eikí. … ‘Oku folofola ‘e he ‘Eiki!”¹ Na‘e vave leva e kamata ke langa ‘e he Kāingalotú ha fai‘anga papitaiso ‘akau ‘i ha luo na‘e keli fo‘ou ‘i he loki ki lalo ‘o e Temipale Nāvuú. Ko e fai-‘anga papitaisó ni, na‘e fa‘u ia mei he paini ‘o Uisikonisiní, pea na‘e hilifaki ia ‘i he tu‘a ‘o ha fanga pulu ‘akau ‘e toko hongofulu mā ua. Na‘e fakatapui ia ‘i he ‘aho 8 ‘o Nōvemá, ke faka‘aonga‘i, “kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e Temipalé, ‘a ia ‘e fetongi ai ia ‘e ha fai‘anga papitaiso ‘oku tolonga angé.”² ‘I he ‘aho 21 ‘o Nōvema 1841, ne fakahoko ai ‘e ha toko ono ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá hano papitaiso ‘o ha kakai ‘e toko 40 ne ‘osi pekia, ko e fuofua papitaiso ia ma‘á e pekiá ne fakahoko ‘i he fai‘anga papitaisó.

Na‘e ako‘i ki he Kāingalotú ‘e he ngaahi me‘a na‘a nau fuofua foua ‘i he papitaiso ma‘á e kakai pekiá ‘a hono mahu‘inga ‘o e tauhi lekōtí ‘i he Siasi ‘o e ‘Eikí. Neongo ko e ngaahi papitaiso fakafofonga ma‘á e kakai pekia ‘i he ngaahi vaitafe ‘o e feitu‘u ko iá na‘e fakahoko ‘aki ‘a e mafai totonu ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ka na‘e ‘ikai ke lekooti kinautolu. ‘I he‘ene peheé, na‘e pau ke toe fakahoko ‘a e ngaahi papitaiso ko iá. ‘I ha malanga na‘e fai ‘i he ‘aho 31 ‘o ‘Aokosi 1842, na‘e fakamatala ai e Palōfitá ‘o pehē: “Ko e kakai kotoa pē ‘oku papitaiso kuo pau ke ‘i ai ha taha tauhi lekooti, koe‘uhí ke hoko ko ha fakamo‘oni ki he lekōtí mo fakamo‘oni‘i hono mo‘oní mo ‘ene totonu ‘o hono lekōtí. … Ko ia, tuku ke tokanga‘i hono lekooti mo hono fakamo‘oni‘i ‘o e ngaahi papitaiso ma‘á e kakai pekiá mei he taimí ni ‘o faai atu.”³ Na‘e toe fakamatala‘i lahi ange ‘e he Palōfitá ‘a e me‘á ni ‘i ha tohi na‘á ne fai ki he Kāingalotú ‘i he ‘aho hono hokó, pea ‘i ha tohi ‘e taha na‘e fai ‘i he ‘aho 6 ‘o Sepitemá. ‘Oku hoko ‘a e ongo tohi ko iá he taimí ni ko e vahe 127 mo e 128 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

‘I he vahe 127, na‘e hiki ai ‘e he Palofitá ‘a e ngaahi fakahinohino ko ‘eni mei he ‘Eikí: “ ‘O ka papitaiso ha taha ‘iate kimoutolu ma‘a homou kau pekiá, tuku ke ‘i ai ha tokotaha tauhi lekooti, pea tuku ke ne mamata tonu ki ho‘omou ngaahi papitaisó; tuku ke ne fanongo ‘aki hono telingá, koe‘uhí ke ne fakamo‘oni ki hono mo‘oní, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí; koe‘uhí ko ho‘omou ngaahi lekooti kotoa pē ke tohi ia ‘i he langí. … Pea ko e tahá, tuku ke ‘ai ke maau ‘a e ngaahi lekooti kotoa pē, koe‘uhí ke tuku ia ‘i he ngaahi tauhi‘anga tohi ‘o hoku temipale toputapú, ke tauhi ‘i he fakamanatu mei he to‘u tangata ki he to‘u tangata” (T&F 127:6–7, 9).

‘I he hoko atu ‘a e Kāingalotú ‘i he ngāue toputapú ni, na‘e manatu ‘a ‘Eletā Siaosi A. Sāmita, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘o pehē “na‘e vave ‘ene mahino na‘e ‘i ai ha ni‘ihi na‘a nau ma‘u ha ngaahi lekooti lahi ‘o honau kau pekiá, ‘a ia na‘a nau faka‘amu ke nau fakahoko ha ngāue kiate kinautolu. Na‘e lau ‘eni ko ha kamata‘anga ‘o ha ngāue lahi, pea ko e ngāue mahu‘inga hono fakahoko kotoa ‘o e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí ki he tokolahi ‘o e kakai pekiá. Na‘e fehu‘i ‘e ha ni‘ihi ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá kia Siosefa pe ‘oku ‘ikai ha founga nounou ange ki hono fakahoko ‘o e ngāue ki he fu‘u kakai tokolahi peheé. Ko hono mo‘oní na‘e tali ange ‘e Siosefa ‘o pehē: ‘‘oku ‘ikai feliliuaki ‘a e ngaahi fono ‘a e ‘Eikí; kuo pau ke tau fakahoko ia ‘o tatau tofu pē mo ia ne fakahā mai kiate kitautolú. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau fakakaukau te tau fakahoko ‘i ha ki‘i taimi nounou ‘a e fu‘u ngāue lahí ni ma‘á e kakai pekiá.‘”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku fakahaa‘i ‘e he tokāteline ‘o e fakamo‘ui ‘o e kakai pekiá ‘a e tāumama‘o ‘o e poto mo e anga‘ofa ‘a e ‘Otuá.

“Ko kinautolu kotoa pē ne ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e faingamālie ke fanongo ki he Ongoongoleleí, pe fakahoko kiate kinautolu ‘e ha tangata kuo ue‘i fakalaumālie ‘i he kakanó, kuo pau ke ne ma‘u ia ‘i he hili ‘o e mo‘ui ko ‘ení, ki mu‘a pea toki lava ke fakamāu‘i kinautolu.”⁵

“ ‘Oku fakaofo ange ‘a e lava ke fakamo‘ui ‘e he ‘Otuá ‘a e pekiá, ‘i he‘ene toe fokotu‘u ‘a e maté.

“ ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha taimi ia ‘e fu‘u motu‘a ai ‘a e laumālié ke fakataufolofola ki he ‘Otuá. ‘Oku lava ke a‘u atu ki he taha kotoa pē ‘a e fakamolemole ‘a e ‘alo‘ofá, ‘a ē kuo te‘eki ai ke nau fakahoko ‘a e angahala ‘oku ‘ikai lava ke toe fakamolemoleá, ‘o ‘ikai ke toe ‘i ai ha fakamolemole, ‘i he māmaní ni, pe ‘i he maama ka hoko maí. ‘Oku ‘i ai ha founga ke fakatau‘atāina‘i ai ‘a e ngaahi laumālie kuo pekiá; ‘a ia ‘oku fai ia ‘i he mālohi mo e mafai ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí—‘i hono fakama‘u mo vete ange ‘i māmaní. ‘Oku hā faka‘ei‘eiki ‘a e tokāteliné ni, ‘o tatau ‘i he‘ene fakafōtunga mai hono lahi ‘o e ‘ofa mo e loto āfeitaulalo fakalangi ‘i he palani ‘o hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá.

“Ko e mo‘oni nāunau‘iá ni na‘e fokotu‘utu‘u lelei ia ke ne fakalahi ‘a e mahinó, mo fakamālohia ‘etau mo‘uí lolotonga e ngaahi palopalemá, ngaahi faingata‘á mo e mamahí. Hangē ko ‘ení, tau pehē ne ‘i ai ha ongo tangata, ko ha ongo tautehina, poto, ‘ilo, anga-ma‘a pea mo matamata lelei tatau, ‘okú na ‘a‘eva angatonu pea lelei mo hona konisēnisí, ‘o fakatatau mo ‘ena ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku totonú mei he ngaahi tukufakaholo ta‘e totonú, pe tupu‘anga ‘oku ha‘u mei ai ai ‘a e ngaahi fakakaukau halá.

“Ne mate ha taha pea tanu, kuo te‘eki ai ke fanongo ki he Ongoongolelei ‘o e fakaleleí; ka ko e tahá, na‘e ‘oatu ki ai ‘a e pōpoaki ‘o e fakamo‘uí, ‘o ne fanongo ki ai peá ne tali ia, pea fokotu‘u ia ko e ‘ea-hoko ki he mo‘ui ta‘engatá. ‘E totonu nai ke ma‘u ‘e he tahá ‘a e nāunaú, kae nofo mala‘ia ‘a e tahá ‘o ‘ikai ha ‘amanaki? He ‘ikai ‘apē hano faingamālie ke hao ai? Ko e tali ‘a māmaní, ‘‘oku hala‘atā.‘ …

“ ‘Oku ‘omi ‘e he tokāteliné ni ‘i ha maama ‘oku mahinó, ‘a e fakapotopoto mo e manava‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘i hono teuteu ha ouau ki hono fakamo‘ui ‘o e pekiá, ‘i hano papitaiso fakafofonga, pea lekooti honau hingoá ‘i he langí mo fakamāu‘i ‘o fakatatau mo e ngaahi ngāue na‘e fai ‘i he sinó. Na‘e hoko ‘a e tokāteliné ni ko e ‘elito ‘o e folofolá. Ko e Kāingalotu ‘oku ‘ikai ke nau tokanga ki honau kāinga kuo pekiá, ‘oku nau fai pehē ka ‘e iku mole ai honau fakamo‘uí.”⁶

Na‘e faitohi ‘a Siosefa Sāmita ‘i Tīsema ‘o e 1840 ki he kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá mo ha ni‘ihi kehe ‘o e kau taki lakanga fakataula‘eiki na‘e lolotonga ngāue fakafaifekau ‘i Pilitānia ‘o pehē: “ ‘Oku ou mahalo ne te‘eki ke mou fanongo ‘i he tokāteline ‘o e ‘papitaiso ma‘á e kakai pekiá‘ ki mu‘a ‘i he tohí ni, pea mahalo te ne fakatupu ha fifili ‘i homou ‘atamaí fekau‘aki mo e me‘á ni. He ‘ikai ke u lava ‘o ‘oatu kakato ‘i he tohí ni ‘a e fakamatala te mou fie ma‘u fekau‘aki mo e kaveingá ni; ka, … te u pehē na‘e fakahoko mo‘oni ia ‘e he ngaahi siasi ‘o e kuonga mu‘á; pea na‘e fāifeinga ‘a Paula ke ne fakamo‘oni‘i ‘a e tokāteline ‘o e toetu‘u mei he maté, ‘o ne pehē, ‘Kae ‘ikai, pea ko e hā ‘e fai ‘e kinautolu kuo papitaiso ki he maté, ‘o kapau ‘e ‘ikai ‘aupito toe tu‘u ‘a e maté? Ko e hā ‘oku papitaiso ai ‘a kinautolu ki he maté?‘ [1 Kolinitō 15:29.]

“Na‘á ku fuofua fakamatala‘i ‘a e tokāteliné ni ki he kakaí ‘i he‘eku malanga ‘i he me‘a-faka‘eiki ‘o Misa Seimoa Pulunisoní; pea talu mei ai, kuó u ‘osi fai mo ha ngaahi fakahinohino fakalukufua ki he Siasí ‘i he kaveinga ko iá. ‘Oku ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘a e faingamālie ke papitaiso ma‘a honau kāinga kuo pekiá. … ‘Oku ‘ikai ha veiveiua, te mou fakatokanga‘i hono totonú mo ‘ene ‘uhingá, ta‘e toe fakamatala‘i lahi ‘a e kaveingá ni; pea mahalo ‘okú ne fakamatala‘i ‘a e Ongoongolelei ‘o Kalaisí ‘i ha ‘ata ‘oku toe mahino ange ‘i ha toe tu‘unga ne lava ke fakakaukaua ‘e ha ni‘ihi.”⁷

‘Oku tau hoko ko ha kau fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné ‘i he‘etau fakahoko ‘a e ngaahi ouau toputapu ma‘á e kau pekiá.

“Kapau ‘oku tau lava ‘i he mafai ‘o e Lakanga Taula‘eiki ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ‘o papitaiso ha tangata ‘i he huafa ‘o e Tamaí, mo e ‘Aló, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní, ke fakamolemole‘i ‘a e angahalá, ‘oku pehē tofu pē ‘ene hoko ko hatau faingamālie ke hoko ko e kau fakafofonga, ‘o papitaiso ke fakamolemole ‘a e angahalá, ‘o fakafofonga‘i hotau kāinga kuo pekia te‘eki ai ke nau fanongo ki he Ongoongoleleí, pe ki hono kakató.”⁸

“ ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú, ‘Te u fekau ‘a ‘Ilaisiā ko e Palofitá kiate kimoutolu, ‘i he he‘eki ai ke hoko ‘a e ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o [e ‘Eikí]; pea te ne liliu ‘a e loto ‘o e mātu‘á ki he fānaú, pea ko e loto ‘o e fānaú ki he‘enau mātu‘á, telia na‘á ku ha‘u ke taa‘i ‘aki ‘a māmani ‘a e mala‘ia.‘ [Malakai 4:5–6.]

“Ka ko ‘eni, ‘oku totonu ke liliu ‘a e fo‘i lea liliu ko ‘ení ke fakama‘u, pe ha‘i. Ka ko e hā koā ‘a e taumu‘a ‘o e misiona mahu‘inga ko ‘ení? pe ‘e anga fēfē hono fakahokó? Kuo pau ke ‘omi ‘a e ngaahi kií, kuo pau ke hoko mai ‘a e laumālie ‘o ‘Ilaisiaá, kuo pau ke fokotu‘u ‘a e Ongoongoleleí, ‘e tānaki fakataha ‘a e Kāingalotu ‘a e ‘Otuá, langa hake ‘a Saione, pea ‘e hoko mai ‘a e Kāingalotú ko e kau fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné [vakai, ‘Opataia 1:21].

“Kā,‘e anga fēfē ha‘anau hoko ko ha kau fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné? ‘Aki ha‘anau langa honau ngaahi temipalé, fokotu‘u honau ngaahi fai‘anga papitaisó, pea laka atu ‘o ma‘u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ouaú, papitaisó, fufulú, paní, fakanofó mo e mālohi ‘o e fakama‘ú ki honau ‘ulú, ma‘a ‘enau ngaahi kui kotoa kuo pekiá, pea huhu‘i kinautolu ke nau lava ‘o toe tu‘u mai ‘i he ‘uluaki toetu‘ú pea hākeaki‘i ki he ngaahi nofo‘anga fakatu‘i ‘o e nāunaú mo kinautolu; ko e seini ‘eni ‘okú ne ha‘i ‘a e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú, mo e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí, ‘a ia ‘okú ne fakahoko ‘a e misiona ‘o ‘Ilaisiaá. …

“ ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ‘e he Kāingalotú ha taimi fe‘unga ke nau fakamo‘ui mo huhu‘i ai ‘enau kau pekiá, pea mo tānaki fakataha honau kāinga mo‘uí, ke lava ‘o fakamo‘ui foki mo kinautolu, ki mu‘a pea toki taa‘i ‘a māmaní, mo fakahoko mai ‘a e faka‘auha kuo talaki ki māmaní.

“Te u fie fale‘i ‘a e Kāingalotú kātoa ke nau ngāue ‘aki honau iví kotoa ‘o tānaki fakataha honau kāinga ‘oku kei mo‘uí ki he [temipalé], ke lava ‘o fakama‘u mo fakamo‘ui kinautolu, ke nau lava ‘o mateuteu ki he ‘aho ‘e hoko mai ai ‘a e kau ‘āngelo fai-faka‘auhá; pea kapau ‘e ‘alu atu ‘a e Siasí ‘aki honau iví kotoa ke fakamo‘ui honau kakai kuo pekiá, ‘o fakama‘u honau hakó, mo tānaki fakataha honau kaungāme‘a ‘oku kei mo‘uí, kae ‘oua na‘a toe fakamoleki hanau taimi ma‘a māmani, he ‘ikai ke nau meimei lava ke fakahoko ia pea ‘e hoko mai ‘a e po‘ulí, ‘a ia he ‘ikai toe lava ai ha tangata ke fai ha ngāue.”⁹

“Ko e papitaiso ē, mo e ngaahi alā me‘a ko iá, ke fakahoko ‘e kinautolu ‘oku kei mo‘uí, pea papitaiso ma‘á e kakai pekia ne nau mate ‘oku te‘eki ai ke nau ‘ilo ‘a e Ongoongoleleí. … ‘Oku ‘ikai ngata pē hono mahu‘inga ke ke papitaiso ma‘a ho kāinga kuo pekiá, ka kuo pau ke ke toe fakahoko kotoa ‘a e ngaahi ouaú foki ma‘anautolu, ‘o tatau tofu pē mo ia ne ke ‘osi fakahoko ke fakamo‘ui ai koé. …

“…‘Oku totonu ke ‘i ai ha potu ‘e ha‘u ki ai ‘a māmani mei he taimi ki he taimi, ke ma‘u honau ‘enitaumení; pea kuo ‘osi folofola ‘a e ‘Eikí ‘e hoko ‘eni ko e potu ke papitaiso ai ma‘á e kakai pekiá. Ko e tangata kotoa pē kuo ‘osi papitaiso mo kau ki he Siasí, ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ke papitaiso ma‘a kinautolu kuo nau ‘osi mālōloó; pea ko e taimi pē ‘e talangofua ai ki he fono ‘o e Ongoongoleleí ‘a honau ngaahi kaume‘a ‘oku fakafofonga ma‘anautolú, ‘oku ‘i ai ha kau ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i ai, ke fakatau‘atāina‘i kinautolu. ‘E lava pē ha tangata ke fakafofonga ma‘a hono kāingá; ‘oku nau fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí na‘e fokotu‘u ‘i he te‘eki ai ke ‘ai ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o māmaní, pea ‘e lava ke papitaiso kitautolu ma‘anautolu, ‘oku lahi ‘etau ongo‘i ofi ki aí.”¹⁰

“ ‘Oku ‘alu ‘a e taha kotoa pē ‘oku mate ‘i he tuí, ki he pilīsone ‘o e ngaahi laumālié ke malanga kiate kinautolu kuo mate ‘i he sinó, ka ‘oku nau kei mo‘ui ‘i he laumālié; pea ‘oku malanga ‘a e ngaahi laumālie ko iá ki he ngaahi laumālie [‘oku ‘i he pilīsoné] ke nau lava ‘o mo‘ui ‘o fakatatau mo e ‘Otuá ‘i he laumālié, pea ‘oku ngāue kiate kinautolu ‘a e tangatá ‘i he kakanó; … pea ‘oku ‘ai ai ke nau fiefia ‘i he ngaahi foungá ni [vakai, 1 Pita 4:6]]. Ko ia, ‘oku hoko ‘a kinautolu ‘oku papitaiso ma‘a honau kau pekiá, ko e kau fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné, pea kuo pau ke ma‘u honau fufulú mo honau paní kotoa, ma‘a ‘enau kakai pekiá ‘o tatau tofu pē mo ia ne fakahoko ma‘anautolú.”¹¹

Kuo tuku ‘e he ‘Otuá kiate kitautolu ha fatongia ma‘ongo‘onga ke tau fekumi ki hotau kau pekiá.

“Te u ‘ai ke mou ‘ilo fekau‘aki mo e kakai pekiá. Ko e me‘a kotoa pē ‘oku ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá ‘i Hono poto taumama‘ó ‘oku taau pea mo fe‘unga ke fakahā mai kiate kitautolu, lolotonga ‘etau kei nofo ‘i he mo‘ui fakamatelié, fekau‘aki mo hotau sino fakamatelié, ‘oku fakahā mai ia ‘i ha founga mahino mo tau‘atāina mei he sino fakamatelié, ka ‘oku fakahā mahino ia ki hotau laumālié ‘o hangē ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hatau sinó; pea ko e ngaahi fakahā ko ia te nau fakamo‘ui hotau laumālié te nau fakamo‘ui hotau sinó. ‘Oku fakahā kinautolu ‘e he ‘Otuá kiate kitautolu ‘i he fakakaukau ‘e ‘ikai ta‘engata hono veteveteki ‘a e sinó pe tāpanekalé. ‘I he‘ene peheé, ‘oku hilifaki kiate kitautolu ‘a e fatongia kāfakafa, fekau‘aki mo hotau kau pekiá; he ko e ngaahi laumālie kotoa pē na‘e te‘eki talangofua ki he Ongoongoleleí ‘i he kakanó kuo pau ke nau talangofua ‘i he laumālié pe te nau mala‘ia. Ko ha fakakaukau ‘oku molumalu!—ko ha fakakaukau fakamanavahē! ‘Oku ‘ikai ‘apē ha me‘a ke toe fai?—‘ikai ha teuteu—‘ikai ha fakamo‘ui ma‘a ‘etau ngaahi kuí mo hotau ngaahi kaume‘a kuo mate ‘oku te‘eki ke nau ma‘u ha faingamālie ke talangofua ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e Foha ‘o e Tangatá? …

“Ko e hā ha ngaahi tala‘ofa kuo fai fekau‘aki mo e kaveinga ‘o e fakamo‘ui ‘o e kau pekiá? pea ko e hā ‘a e fa‘ahinga tō‘onga ‘a kinautolu ‘e lava ke fakamo‘uí, neongo ‘oku ‘auha mo popo honau sinó ‘i he fa‘itoká? Ko e taimi ‘oku ako‘i ai kitautolu ‘e He‘ene ngaahi fekaú, ‘oku fakataumu‘a ia ki ‘itāniti; he ‘oku ‘afio mai ‘a e ‘Otuá kiate kitautolu ‘o hangē ‘oku tau ‘i ‘itānití; ‘Oku ‘afio ‘a e ‘Otuá ‘i ‘itāniti, pea ‘oku ‘ikai ke ne fakakaukau ki he ngaahi me‘á ‘o hangē ko ‘etau fakakaukau.

“Ko e fatongia ma‘ongo‘onga taha kuo tuku mai kiate kitautolu ‘e he ‘Otuá ‘i he māmaní ke tau fekumi ki hotau kau pekiá. ‘Oku pehē ‘e he ‘aposetoló, ‘Ke ‘oua na‘a fakahaohaoa‘i ‘a kinautolu ta‘e kau ai ‘a kitautolu‘ [vakai, Hepelū 11:40]; he ‘oku mahu‘inga ke ‘i hotau nimá ‘a e mālohi ‘o e faifakama‘ú ke fakama‘u ‘etau fānaú pea mo hotau kau pekiá ki he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá—ko ha kuonga ke fakahoko ai ‘a e ngaahi tala‘ofa ne fai ‘e Sīsū Kalaisi ki mu‘a ‘oku te‘eki ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní, ki hono fakamo‘ui ‘o e tangatá.

“… ‘Oku mahu‘inga ke ma‘u ‘e kinautolu kuo mu‘omu‘a atú pea mo kinautolu ‘e muimui mai ‘iate kitautolú, ‘a e fakamo‘uí tatau pē mo kitautolu; pea ‘i he‘ene peheé kuo ‘ai ai ‘e he ‘Otuá ke ha‘isia ki ai ‘a e tangatá. Ko ia, ne folofola ai ‘a e ‘Otuá, ‘Te u fekau ‘a ‘Ilaisiā ko e Palōfitá kiate kimoutolu, ‘i he he‘eki ai ke hoko ‘a e ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o [e ‘Eikí]: pea te ne liliu ‘a e loto ‘o e mātu‘á ki he fānaú, pea ko e loto ‘o e fānaú ki he‘enau mātu‘á, telia na‘á ku ha‘u ke taa‘i ‘aki ‘a māmani ‘a e mala‘iá.‘ [Malakai 4:5–6.]”¹²

Na‘e hiki ‘eni ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i ha tohi ki he Kāingalotú, pea na‘e hiki ia ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:15–18, 22, 24: “Pea ko ‘eni, ‘e hoku ngaahi tokoua mo e ngaahi tuofāfine ‘ofeina lahi, tuku ke u fakahā papau kiate kimoutolu, ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘eni ‘oku kau ki he kau pekiá mo e kakai mo‘uí, ‘a ia ‘oku ‘ikai lava ke tukuange noa‘ia ia, ‘o kau ki hotau fakamo‘uí. He ‘oku ‘aonga pea ‘oku kau lahi ‘a honau fakamo‘uí ki hotau fakamo‘uí, ‘o hangē ko e lea ‘a Paula kau ki he ngaahi tamaí—‘oku ‘ikai lava ke fakahaohaoa‘i ‘a kinautolu ta‘e kau ai ‘a kitautolu—pea ‘oku ‘ikai lava foki ke fakahaohaoa‘i ‘a kitautolu ta‘e kau ai ‘a hotau kau pekiá.

“Pea ko ‘eni, ko e me‘a ki he papitaiso ma‘á e kakai kuo pekiá, te u fakahā kiate kimoutolu ha potufolofola ‘e taha meia Paula, 1 Kolinitō 15:29: Kae ‘ikai, pea ko e hā ‘e fai ‘e kinautolu kuo papitaiso ki he maté, ‘o kapau ‘e ‘ikai ‘aupito toe tu‘u ‘a e maté? ko e hā ‘oku papitaiso ai ‘a kinautolu ki he maté?

“Pea ko e tahá, ko e me‘a ‘oku fetu‘utaki mo e potufolofola ko ‘ení, te u fakahā kiate kimoutolu ha potufolofola mei ha taha ‘o e kau palōfitá, ‘a ia na‘á ne tokanga lahi ki he fakafoki mai ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ko e ngaahi nāunau ‘e fakahā ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pea ‘i ha founga makehe, ‘a e tefito faka‘ofo‘ofa tahá ni ‘o e ngaahi tefito kotoa pē ‘a ia ‘oku kau ki he ongoongolelei ta‘engatá, ‘a ia ko e papaitaiso ma‘á e kakai kuo pekiá; he ‘oku pehē ‘e Malakai, ‘i he vahe faka‘osí, veesi 5 mo e 6: “Vakai, te u fekau ‘a ‘Ilaisiā ko e Palofitá kiate kimoutolu, ‘i he te‘eki ai ke hoko ‘a e fu‘u ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o e ‘Eikí; Pea te ne liliu ‘a e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú, pea ko e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí, telia na‘á ku ha‘u ke taa‘i ‘aki ‘a māmani ‘a e mala‘ia.

“Na‘á ku mei lava nai ‘o hiki hano liliu ‘o e me‘á ni ke mahinongofua ange, ka ‘oku mahinongofua fe‘unga ‘a e anga ‘o ‘ene tu‘u he taimi ní ke fe‘unga mo ‘eku taumu‘á. ‘Oku fe‘unga ke ‘ilo‘i, ‘i he me‘a ko ‘ení, ‘e taa‘i ‘a māmani ‘aki ha mala‘ia tuku kehe ‘o kapau ‘e ‘i ai ha fehokotaki‘anga mālohi ‘e taha ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi tamaí mo e fānaú, ‘i ha tefito ‘e ni‘ihi pe ha tefito kehe—pea vakai, ko e hā ‘a e tefito ko iá? Ko e papitaiso ia ma‘á e kakai kuo pekiá. He ‘oku ‘ikai lava ke fakahaohaoa‘i ‘a kitautolu ta‘ekau ai ‘a kinautolu pe ‘a kinautolu ta‘ekau ai ‘a kitautolu. Pea ‘oku ‘ikai lava ‘o fakahaohaoa‘i ‘a kinautolu pe ko kitautolu. …

“… Tuku ke fiefia ‘a homou lotó, pea nēkeneka ‘o lahi ‘aupito. Tuku ke pā mai ‘a e fonuá ‘i he hiva. Tuku ke lea atu ‘a e kau pekiá ‘aki ‘a e ngaahi hiva ‘o e fakafeta‘i ta‘engata ki he Tu‘i ko ‘Imānuelá, ‘a ia na‘á ne tu‘utu‘uni ‘i he te‘eki ai ke ‘i ai ‘a e māmaní, ‘a e me‘a te tau lava ai ‘o huhu‘i ‘a kinautolu mei honau fale fakapōpulá; he kuo pau ke tau‘atāina ‘a e kau pōpulá. …

“… Tuku ke tau fai, ko e siasi mo e kakai pea ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ha feilaulau ki he ‘Eikí ‘i he mā‘oni‘oni; pea tuku ke tau ‘oatu hono temipale toputapú, ‘o ka ‘osi ia, ha tohi ‘oku tu‘u ‘i ai ‘a e ngaahi lekooti ‘o hotau kau pekiá, ‘a ia ‘e fe‘unga ke tali ‘i he me‘a kotoa pē.”¹³

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e peesi 543–45, fakatokanga‘i ‘a e founga ‘o e tupulaki ‘a Siosefa Sāmita mo e Kāingalotu ki mu‘á ‘i he mahino fekau‘aki mo e tokāteline ‘o e papitaiso ki he kau pekiá. Fakakaukau ki he ongo na‘e ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘i he taimi na‘a nau fuofua ‘ilo ai ki he fakamo‘ui ‘o e kau pekiá. Ko e ha ‘a e ongo na‘á ke ma‘u ‘i he taimi na‘á ke fuofua kau ai ‘i he ngaahi ouau ma‘á e kau pekiá?
Lau ‘a e palakalafi ua mo e tolu ‘i he peesi 546. ‘Oku fakahaa‘i fēfē ‘e he tokāteline ‘o e fakamo‘ui ‘o e kau pekiá ‘a e anga-‘ofa mo e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá? Ko e hā ha founga ‘e lava ai ‘e he tokāteliné ni ‘o “fakalahi ‘a e mahinó” mo “fakamālohia ‘etau mo‘uí”?
‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a ‘ete hoko ko ha fai fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 547–49.) ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku ‘ikai lava ai ke fakahaohaoa‘i hotau kāinga kuo pekiá ta‘e te tau kau ai mo kitautolú? ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku ‘ikai lava ai ke fakahaohaoa‘i kitautolu ta‘e kau ai mo kinautolú?
Toe fakamanatu ha ni‘ihi ‘o e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau‘aki mo hotau fatongia kāfakafa ke “fekumi ki hotau kau pekiá” (peesi 550–52). Ko e hā ha me‘a na‘á ke a‘usia ‘i ho‘o ma‘u ho‘o ngaahi kuí? Kuo fakamālohia fēfē ho‘o ‘ofa ki ho fāmilí pea mo ho‘o tui ki he ‘Otuá ‘i ho‘o ‘ilo ki ho‘o ngaahi kuí? Kuo tokoni fēfē ‘a e ngaahi ouau fakatemipale kuó ke fakahoko ma‘a ho‘o ngaahi kuí, ki he ongo ‘okú ke ma‘u kiate kinautolú?
Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tokoni‘i ‘etau fānaú ke nau fakahounga‘i honau tukufakaholo fakafāmilí? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tokoni‘i ai ‘a e fānaú ke nau kau ‘i he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Loma 14:9; T&F 128:8–11

Nauvoo Temple baptistry — Ko e fai‘anga papitaisó ‘i hono toe langa ‘o e Temipale Nāvuú. ‘Oku ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘i he ngaahi fai‘anga papitaiso hangē ko ‘ení, ‘a e ouau ‘o e papitaisó ma‘anautolu kuo pekiá.

family doing genealogy — “Ko e fatongia ma‘ongo‘onga taha kuo tuku mai kiate kitautolu ‘e he ‘Otuá ‘i he māmaní ke tau fekumi ki hotau kau pekiá.”