Vahe 44
Ko Hono Fakafoki Mai ‘o e Me‘a Kotoa Pē: Ko e Kuonga ‘o e Kakato ‘o e Ngaahi Kuongá
“Ko e kuonga mo‘oni [‘eni] ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia ‘e fakatahataha‘i ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘ia Kalaisi Sīsuú, ‘o tatau ai pē ‘i he langí pe ‘i māmani, ‘o fakataha‘i kiate Ia, pea ko e taimi ‘e fakafoki mai ai ‘a e me‘a kotoa pē.”
Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá
Na‘e sai‘ia ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he Temipale Nāvuú mo faka‘ānaua ke sio kuo ‘osi. Na‘e ‘i ha malanga ‘a Ma‘ata Kōlei, ko ha taha nofo ‘i Nāvū, ‘o ne mamata ai ki hono fakamafao atu ‘e he Palōfitá hono nimá ki he temipalé mo pehē ‘i ha le‘o fakaumiuminoa, “Kapau ko e finangalo ia ‘o e ‘Otuá… ke u mo‘ui ‘o mamata ki ha ‘osi ‘a e temipalé ‘o kakato mei he fakava‘é ‘o a‘u ki he maka tumu‘akí, te u pehē, ‘‘E ‘Eiki, kuo fe‘unga ‘ānoa. ‘Eiki, tuku ā ke mavahe atu ho‘o tamaio‘eikí ‘i he nonga.’ ”1
Na‘e manatu ki mui ‘a Siaosi Q. Kēnoni, ‘a ia na‘e hoko ki mui ko e tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ‘o pehē: “Ki mu‘a ‘i he‘ene pekiá, ne fakahā ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘a ‘ene loto hoha‘a lahi ke mamata kuo ‘osi ‘a e temipale [Nāvuú], ‘o hangē ko ia ‘oku mea‘i ‘e hamou tokolahi na‘e ‘i he Siasí ‘i he lolotonga ‘o hono kuongá. Na‘á ne fa‘a pehē, ‘Kāinga, fakavavevave‘i ‘a e ngāué—tau faka‘osi ‘a e temipalé; ‘oku ‘i ai ha fakakoloa lahi ‘a e ‘Eikí kuo tokonaki ma‘amoutolu, pea ‘oku ou hoha‘a he ‘oku totonu ke ma‘u ‘e he kau takí honau ‘enitaumení mo ma‘u ‘a e kakato ‘o e lakanga fakataula‘eikí.‘ Na‘á ne faka‘ai‘ai atu ma‘u pē ‘a e Kāingalotú, ‘o malanga‘aki kiate kinautolu ‘a hono mahu‘inga ke faka‘osi ‘a e falé, koe‘uhí ke lava ‘o fakahoko ai ‘i loto ‘a e ngaahi ouau ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ki he kakaí kotoa, pea tautautefito ki he ngaahi kōlomu ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní; ‘hili iá’ peá ne pehē, ‘‘e fokotu‘u ‘a e Pule‘angá, pea ‘oku ‘ikai ke u tokanga au pe ko e hā ‘e hoko kiate aú.’ ”2
Ko e palani ko ia ‘o e Temipale Nāvuú na‘e fie ma‘u ai ha fale ‘e lahi ange mo faka‘ofo‘ofa ange ‘i he Temipale Ketilaní. ‘I he‘ene tu‘u ‘i he tumutumú ‘o ha konga fonua mā‘olunga hanga hifo ki he Vaitafe Misisipí, ‘e hoko ai ‘a e Temipale Nāvuú ‘i ha‘ane ‘osi ko e taha ‘o e ngaahi fale faka‘ofo‘ofa taha ‘i ‘Ilinoisi. Na‘e langa ‘aki ia ha maka lahe na‘e ma‘u mei he keli‘anga maka ofi ki Nāvū pea na‘e fakatētē mai ‘i he vaitafé ‘a e papa mei he ngoue paini ‘o Uisikonisiní. Ka ‘osi, ‘e fe‘unga hono lōloá mo e mita ‘e 39, mita ‘e 27 hono māokupú, pea mita ‘e 50 tupu ki he tumu‘aki tauá. Na‘e teuteu‘i ‘a tu‘a ‘aki ha ngaahi maka ne tā tongitongi ai e māhiná, la‘aá, mo e fetu‘ú, pea huhulu mai ‘a e huelo ‘o e la‘aá ‘i he ngaahi matapā sio‘atá ‘o ne hulungia ‘a loto.
Na‘e ‘ikai ke mo‘ui ‘a Siosefa Sāmita ke mamata ‘i he‘ene ‘osi e Temipale Nāvuú, ka ‘i he hili ‘o ‘ene pekiá, na‘e ma‘u ‘e ha Kāingalotu ‘e lauiafe ‘a e ngaahi ouau toputapú ‘i he temipalé ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a Pilikihami ‘Iongí. Hili hono fakamālohi‘i ‘o e Kāingalotú ke nau mavahe mei Nāvuú, na‘e faka‘auha honau temipale faka‘ofo‘ofá. Na‘e faka‘auha faka‘aufuli ‘a loto ‘e ha vela ‘i he 1848, pea ‘i he 1850 ne holoki ‘e ha matangi ‘ahiohio ha ni‘ihi ‘o hono ngaahi holisí, pea fu‘u vaivai ai ‘a e ngaahi holisi ne toé pea pau ai ke holoki. Hili mei ai ha ta‘u nai ‘e 150, ne toe kamata hano langa ‘o ha Temipale fo‘ou ‘o Nāvū, ‘o langa pē ‘i he tu‘u‘anga motu‘á. Na‘e fakatapui ‘a e temipale na‘e toe langá ‘i he ‘aho 27 ‘o Sune 2002, ‘o hoko ko e taha ‘o e ngaahi temipale ‘e teau tupu lahi ‘i he funga ‘o e māmaní. ‘Oku hoko ‘a e ngaahi temipalé ni taki taha ko ha faka‘ilonga ia kuo ‘osi fakafoki mai ‘a e kakato ‘o e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá ki He‘ene fānaú, ‘a e mo‘uí mo e maté, ‘i he kuonga faka‘osí ni.
Na‘e uiui‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘e he ‘Otuá ke ne toe fakafoki mai ‘a e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘ongá ni pea mo taki ‘i he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá. ‘I he lolotonga ‘o e ngāue ‘a e Palōfitá, na‘e fakafoki mai ai ‘a e me‘a kotoa pē na‘e fie ma‘u ki hono fakatoka ‘o e fakava‘e ‘o e kuonga ma‘ongo‘onga taha ‘o e ngaahi kuongá. Na‘e toe fakafoki mai ‘a e lakanga fakataula‘eikí, mo hono ngaahi kī kotoa ‘oku fie ma‘ú; na‘e liliu ‘a e Tohi ‘a Molomoná; fokotu‘u mo e Siasí; pea fakahā mai ‘a e ngaahi tokāteliné, ngaahi ouaú, mo e ngaahi fuakavá, ‘o kau ai ‘a e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ‘o e ‘enitaumení mo e sila ‘o e malí. Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí kuó ne tuku kia Siosefa Sāmita “ ‘a e ngaahi kī ‘o hoku pule‘angá pea mo ha kuonga ‘o e ongoongoleleí ki he ngaahi taimi faka‘osí; pea ki he kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia te u tānaki fakataha ai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ke taha pē, ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘i he langí, mo e ngaahi me‘a ‘oku ‘i he māmaní fakatou‘osi” (T&F 27:13).
Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá
Kuo ‘osi fakafoki mai ai ‘i he kuonga faka‘osi ko ‘ení ‘a e mafai, ngaahi ouau, pea mo e ‘ilo kotoa pē ‘o e ngaahi kuonga fakakosipeli ki mu‘á.
“Ko e fokotu‘utu‘u pē ia ‘o e ngaahi me‘a ‘o e langí ke fekau‘i mai ma‘u pē ‘e he ‘Otuá ha kuonga fakakosipeli fo‘ou ki māmaní ‘i he taimi kuo hē ai ‘a e tangatá mei he mo‘oní pea mole mo e lakanga fakataula‘eikí.”3
‘Aho 6 Sepitema 1842, na‘e hiki ai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e me‘á ni ki he Kāingalotú, pea na‘e toki lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:18: “ ‘Oku mahu‘inga…‘i hono kamata ‘o e kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia ko e kuonga ‘oku kamata ‘eni ke fokotu‘u, ke hoko hano fakataha‘i kakato mo fakakātoa mo haohaoa pea mo hano fakama‘u fakataha ‘o e ngaahi kuonga fakakosipelí mo e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi, mo e ngaahi nāunau, pea ke fakahā mai ia ‘o fai mai talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he taimi lolotonga ní. Pea ‘ikai ngata aí, ka ko e ngaahi me‘a kuo te‘eki ai fakahā talu mei hono ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o e māmaní, ka kuo tauhi fūfuu‘i mei he kau potó mo e kau ‘ilo‘iló, ‘e fakahā mai ia ki he fānau valevalé mo kinautolu ‘oku kei huhú ‘i he kuongá ni, ‘a ia ko e kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.”4
“Ko hono mo‘oní, ko e ‘aho ‘eni ‘oku totonu ke manatu‘i ma‘u pē ‘e he Kāingalotu ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí,—ko ha ‘aho kuo hanga ai ‘e he ‘Otua ‘o e langí ‘o kamata hono toe fakafoki mai ‘o e ngaahi fa‘unga ki mu‘a ‘o Hono pule‘angá ki He‘ene kau tamaio-‘eikí mo Hono kakaí,—ko ha ‘aho ‘oku fengāue‘aki fakataha ai ‘a e me‘a kotoa pē ke fakahoko ‘a e kakato ‘o e Ongoongoleleí, ko ha kakato ‘o e kuonga ‘o e ngaahi kuonga fakakosipeli kotoa pē, ‘a ia ko e kakato ia ‘o e ngaahi kuongá; ko e ‘aho ‘oku kamata ai ‘a e ‘Otuá ke fakahā mo fokotu‘utu‘u maau ‘i Hono Siasí ‘a e ngaahi me‘a na‘e ‘i aí, mo e ngaahi me‘a na‘e faka‘amu ‘a e kau palōfita mo e kau tangata poto ‘o e kuonga mu‘á ke mamata ki ai ka ne nau mate ‘oku te‘eki ai ke nau mamata ki ai; ko e ‘aho ‘oku kamata ke fakahā mai ai ‘a e ngaahi me‘a ko iá, ‘a ia na‘e fufuu‘i talu mei he ‘ai ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e māmaní, pea mo ia na‘e tala‘ofa ‘e Sihova ‘e faka‘ilo mai ‘i He‘ene taimi pē ‘A‘ana ki He‘ene kau tamaio‘eikí, ke teuteu ai ‘a e māmaní ki he foki mai ‘a Hono nāunaú, ‘a e nāunau fakasilesitialé, mo ha pule‘anga ‘o e kau Taula‘eiki mo e ngaahi tu‘i ki he ‘Otuá mo e Lamí, ‘o ta‘engata, ‘i he Mo‘unga ko Saioné.”5
“ ‘E ‘omi ‘e he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá ‘a e ‘ilo ‘o e ngaahi me‘a na‘e fakahā ‘i he ngaahi kuonga fakakosipeli kotoa ki mu‘á; pea mo ha toe ngaahi me‘a kehe na‘e te‘eki ai ke fakahā mai ki mu‘a. Te Ne fekau‘i mai ‘a ‘Ilaisiā, ko e Palōfitá, mo e ngaahi alā me‘a ko iá, ‘o fakafoki mai ‘a e me‘a kotoa pē ‘ia Kalaisi.”6
“ ‘ ‘I he faka‘ilo kiate kitautolu ‘a e me‘a fakalilolilo ‘o hono finangaló, ‘o fakatatau mo e anga‘ofa ‘a‘aná, ‘a ia na‘á ne tu‘utu‘uni ‘iate ia peé: Koe‘uhí, ‘i he kakato ‘o e ngaahi kuongá, na‘á ne tu‘utu‘uni ke ne fakakātoa fakataha ‘a e me‘a kotoa pē ‘ia Kalaisi, ‘a e me‘a ‘oku ‘i he langí, mo ia ‘oku ‘i māmaní; ‘io, ‘iate ia.‘ [Efesō 1:9–10.]
“Ko ‘Ene taumu‘á ‘eni, ‘i hono fakamaau faka‘osi ‘o e kuonga faka‘osí, ke fakahoko totonu ‘a e me‘a kotoa pē ‘o e kuonga ko iá ‘o fakatatau mo e ngaahi kuonga ki mu‘á.
“Kae toe fakamatala‘i atu. Ko e taumu‘a ‘a e ‘Otuá ke ‘oua na‘a hoko ha fakataha‘i fakakātoa fakalangi kae ‘oua kuo kakato ‘a e ngaahi kuonga kotoa pē pea mo fakataha‘i fakataha, pea ko e ngaahi me‘a kotoa pē ‘o tatau ai pē pe ko e hā, ‘oku totonu ke tānaki fakataha ‘i he ngaahi kuonga ko iá ke tatau ‘enau kakató mo e nāunau‘ia ta‘engatá, ‘oku totonu ke fai ia ‘ia Kalaisi Sīsū. …
“… Ko e ngaahi ouau mo e ngaahi fatongia kotoa pē na‘e fie ma‘u ‘e he Lakanga Taula‘eikí, ‘i he fakahinohino mo e ngaahi fekau ‘a e Fungani Māfimafí ‘i ha fa‘ahinga kuonga, ‘e ‘i ai ‘i he kuonga faka‘osí, ko ia, ko e ngaahi me‘a kotoa pē ‘i he malumalu ‘o e mafai ‘o e Lakanga Taula‘eikí ‘i ha fa‘ahinga kuonga ki mu‘a, ‘e toe ‘i ai, ke fakahoko ‘a e toe fakafoki mai ko ia na‘e lea ‘aki ‘e he ngutu ‘o e kau Palōfita Mā‘oni‘oní kotoa.”7
‘Oku ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ‘a e ngaahi kī ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.
“ ‘Oku ou … ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘anga faka‘osí, ‘a ia ko e kuonga ia ‘o e kakato ‘o e ngaahi me‘a kotoa pē na‘e lea‘aki ‘e he ngutu ‘o e kau Palōfita mā‘oni‘oní kotoa, talu mei he kamata-‘anga ‘o e māmaní, ‘i he malumalu ‘o e mālohi faifakama‘u ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí.”8
“Ko e tangata kotoa pē ‘oku ‘i ai hano uiui‘i ke ngāue ki he kakai ‘o māmaní, na‘e fakanofo ia ki he taumu‘a ko iá ‘i he Fakataha Lahi ‘i he langí ki mu‘a pea toki fakatupu ‘a e māmaní. ‘Oku ou tui na‘e fakanofo tonu pē au ki he tu‘unga ko ‘ení ‘i he Fakataha Lahi ‘i he Langí. Ko e fakamo‘oni ia ‘oku ou fie ma‘ú, ko ha tamaio‘eiki au ‘a e ‘Otuá, pea ko e kakaí ni ko Hono kakai. Na‘e fakahā ‘e he kau palōfita ‘o e kounga mu‘á ‘e fokotu‘u hake ‘e he ‘Otua ‘o e langí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ha pule‘anga he ‘ikai toe faka‘auha, pe ‘ave ki ha kakai kehe. …
“ ‘Oku ou fie hoko ko e taha ‘o e ngaahi me‘angāue ki hono fokotu‘u ‘o e pule‘anga ‘o Tanielá ‘o fakatatau mo e folofola ‘a e ‘Eikí, pea ‘oku ou taumu‘a ke fakatoka ha fakava‘e te ne liliu faka-‘aufuli ‘a māmani kotoa.”9
“ ‘Oku ou ma‘u ‘a e palani kakato ‘o e pule‘angá, pea ‘oku ‘ikai ha toe taha ‘okú ne ma‘u ia.”10
Na‘e ‘i ai ‘a Lusi Meki Sāmita ‘i he taimi na‘e malanga ai ‘a Siosefa Sāmita ‘i Ketilani ‘i he 1832. Na‘á ne manatu‘i ‘a e ngaahi lea ko ‘eni ‘a e Palōfitá: “ ‘Oku ou ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e kounga faka‘osí ni, pea te u ma‘u ai pē ia ‘i he mo‘uí ni pea ‘i ‘itāniti. Ko ia, tuku ke nonga homou lotó, he ‘oku lelei ‘a e me‘a kotoa pē.”11
‘Oku fu‘u mātu‘aki mahu‘inga ‘a e kuonga faka‘osí ni pea ‘oku fie ma‘u ai ‘a e faivelenga kakato mo ta‘e siokita ‘a e Kāingalotú.
‘I Sepitema 1840, na‘e fai ai ‘e Siosefa Sāmita mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e fanongonongo ko ‘ení ki he kāingalotu ‘o e Siasí: “Ko e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení, ko e taha ia ‘o e ngaahi ngāue kāfakafa pea ‘ikai ke fa‘a mahino ki he kakai matelié. Ko hono ngaahi nāunaú ‘oku ‘ikai lava ke fakamatala‘i, pea ko hono ngeiá ‘oku ‘ikai lava hano lakasi. Ko e taumu‘a ia kuó ne ue‘i ‘a e loto ‘o e kau palōfitá mo e kau tangata mā‘oni‘oni kotoa pē talu mei hono fakatupu ‘o māmaní ‘o tuku‘au mai ‘i he ngaahi to‘utangata kotoa pē ‘o a‘u mai ki he lolotongá ni; pea ko e kuonga mo‘oni ‘eni ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia ‘e fakatahataha‘i ai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘ia Kalaisi Sīsuú kiate ia, ‘o tatau ai pē ‘i he langí pe ‘i māmani, pea mo fakafoki mai ai ‘a e me‘a kotoa pē, ‘o hangē ko ia na‘e lea‘aki ‘e he kau palōfita mā‘oni‘oní talu mei he kamata‘anga ‘o e māmaní; he ‘e fakahoko ai ‘a hono fakahoko nāunau‘ia ‘o e ngaahi tala‘ofa na‘e fai ki he ngaahi tamaí, pea ko hono fakahā ‘o e mālohi ‘o e Fungani Māfimafí ‘e ma‘ongo‘onga, nāunau‘ia, mo kāfakafa. …
“… ‘Oku mau ongo‘i fiemālie ke laka atu ki mu‘a pea fakatahataha‘i homau iví ki hono langa ‘o e Pule‘angá, pea mo hono fokotu‘u ‘a e Lakanga Taula‘eikí ‘i hono kakató mo hono nāunaú. Ko e ngāue ke fakahoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ko e taha ia ‘o e ngaahi ngāue mahu‘inga tahá, pea te ne fie mau ai ‘a e ivi, taukei, talēniti, mo e me‘a ‘e lava ‘e he Kāingalotú, koe‘uhí ke teka atu ‘i he nāunau mo e ngeia ko ia na‘e fakamatala‘i ‘e he palōfitá [vakai, Taniela 2:34–35, 44–455]; pea ‘e fie ma‘u leva ai ‘a e tokanga ‘a e Kāingalotú, ke fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ma‘ongo‘onga mo kāfakafa peheé.
“ ‘E fie ma‘u ‘a e ngāue ‘o hono tānaki ko ia ne lea ki ai ‘a e Folofolá ke fakahoko ai ‘a e nāunau ‘o e kuonga faka‘osí. …
“Si‘i Kāinga, ‘i he‘emau faka‘amu ke fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, ‘a ia ko e ngāue kuo ui kitautolu ki aí; pea mo tau kaungā-ngāue mo Ia ‘i he kuonga faka‘osi ní; ‘oku mau ongo‘i ai ‘a hono fie ma‘u ke ‘i ai ha fengāue‘aki fakataha mo‘oni ‘a e Kāingalotu ‘i he fonuá ni, pea ‘i he ngaahi ‘otu motu ‘o e tahí. ‘E fie ma‘u ‘a e Kāingalotú ke nau fakafanongo ki he fale‘í mo tokanga ki he Siasí, ki hono fokotu‘u ‘o e Pule‘angá, kae tuku ki tafa‘aki ‘a e siokita kotoa pē, ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku mā‘ulalo mo e muna; pea laka mai ki mu‘a ‘i he ngāue ‘o e mo‘oní, pea tokoni ‘aki honau mālohí kotoa ‘a kinautolu kuo foaki ki ai ‘a e sīpingá mo e palaní. …
“Ko ‘eni leva, ‘e kāinga ‘ofeina, ha ngāue ke femo‘uekina ai ‘o taau mo e kau ‘āngelo le‘ó—ko ha ngāue te ne ‘ai ke ngali si‘isi‘i ‘a e ngaahi me‘a na‘e ‘osi fakahokó; ko ha ngāue na‘e fekumi, ‘amanaki, pea mo holi lahi ki ai ‘a e ngaahi tu‘i mo e kau palōfita pea mo e kau tangata mā‘oni‘oni ‘o e ngaahi kuonga ki mu‘á, ka ne nau mālōlō te‘eki ke nau mamata ai; pea ‘e lelei ia kiate kinautolu te nau tokoni ‘i hono fakahoko ‘a e ngāue māfimafi ‘a Sihová.”12
“Ko hono langa ‘o Saioné ko ha ngāue ia na‘e tokanga ki ai ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga kotoa pē; ko ha taumu‘a ia na‘e fakamatala‘i fiefia ‘e he kau palōfitá, kau taula‘eikí pea mo e ngaahi tu‘í; na‘a nau sioloto mai ‘i he ‘amanaki fiefia ki he ‘aho ‘oku tau mo‘ui aí; pea ‘i he‘enau māfana ‘i he ‘amanaki fiefia fakalangí, ne nau hiva ai mo fatu pea mo kikite‘i ‘a hotau kuongá; ka ne nau mālōlō ‘o ‘ikai mamata ki ai; ko e kakai ‘ofa‘i kitautolu na‘e fili ‘e he ‘Otuá ke tau fakahoko ‘a e lāngilangi ‘o e Ngaahi Aho Kimui Ní; kuo tuku ai kiate kitautolu ke tau mamata, kau, pea mo tokoni ‘i hono teka‘i atu ‘a e lāngilangi ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘ ‘a e kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia ‘e tānaki fakataha ai ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘i he langí, pea mo e me‘a kotoa pē ‘oku ‘i he māmaní, ‘o taha pē‘ [vakai, ‘Efesō 1:10], ‘a ia ‘e tānaki fakataha ai ‘a e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá ‘o taha, mei he ngaahi pule‘anga, fa‘ahinga, kakai, mo e lea kotoa pē, ‘a ia ‘e tānaki fakataha ai ‘o taha pē ‘a e kakai Siú, pea ‘e tānaki fakataha foki mo e kakai angahalá ke faka‘auha, ‘o hangē ko ia na‘e lea ki ai ‘a e kau palōfitá; ‘e feohi foki ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá mo Hono kakaí, pea ‘e mavahe ia mei he toenga ‘o e ngaahi pule‘angá, pea ‘e taha ‘a e me‘a kotoa pē ‘ia Kalaisi, ‘o tatau ai pē ‘i he langí pe ‘i māmani.
“ ‘E fakataha‘i ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e langí mo ia ‘i māmaní, ke fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ma‘ongo‘onga ko iá; pea ‘i he lolotonga ‘o ‘etau taha pē ‘i he ngāue pē tahá, ke teka‘i atu ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘e ‘ikai tu‘unoa pē ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e langí ‘o mamata, ‘e lilingi hifo ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá mei ‘olunga, pea te ne nofo‘ia hotau lotolotongá. ‘E toka ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e Fungani Mā‘olungá ‘i hotau sinó, pea ‘e talanoa‘i hotau ngaahi hingoá ‘o a‘u ki he ngaahi kuonga ‘i he kaha‘ú; ‘e tu‘u hake ‘etau fānaú ‘o ui kitautolu ko e monū‘ia; pea ‘e nofo ‘a e ngaahi to‘u tangata kuo te‘eki ai fanau‘í ‘i ha fiefia makehe koe‘uhí ko e ngaahi me‘a ne tau foua maí, ‘i he ngaahi fakamasiva kuo tau kātekiná, ‘i he vilitaki ta‘e tūkua ne tau fakahaá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi faingata‘a kāfakafa ne tau ikuna‘i ‘i hono fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e ngāue kuó ne ‘omi ‘a e lāngilangi mo e tāpuaki te nau toki ‘iló; ko ha ngāue na‘e fakakaukau‘i ‘e he ‘Otuá mo e kau ‘āngeló ‘i he fiefia ‘i he ngaahi to‘u tangata kuo maliu atú; ‘a ē na‘á ne fakamāfana‘i ‘a e laumālie ‘o e kau pēteliake mo e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á; [ko ha ngāue ne fakataumu‘a ke ne faka‘auha e ngaahi mālohi ‘o e fakapo‘ulí, fakafo‘ou ‘a e māmaní, mo e nāunau ‘o e ‘Otuá, pea mo e fakamo‘ui ki he fāmili ‘o e tangatá.”13
Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í
Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.
-
Toe fakamanatu ‘a e peesi 587–89. Ko e hā ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ai ‘a e ngaahi temipalé ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ‘a e ‘Eikí?
-
‘Okú ke pehē ko e hā na‘e faka‘ānaua mai ai ‘a e kau palōfita mo e kau tangata poto ‘o e kuonga mu‘á ki hotau ‘ahó? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 589–91.) Fakakaukau ki he faingamālie ‘o e hoko ko e mēmipa ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.
-
Ako ‘a e palakalafi hono ua ‘i he peesi 591. ‘I ho‘o fakakaukau loto ki he kupu‘i lea ko ‘ení, ko e hā ho‘o fakakaukau mo e ongo ‘okú ke ma‘u ‘o fekau‘aki mo ho uiui‘i ke ngāue ‘i he Siasí?
-
Lau kakato ‘a e ngaahi palakalafi faka‘osi ‘e tolu ‘i he peesi 591. ‘Oku fakamālohia fēfē ‘e he ngaahi fakamatala ko ‘ení ho‘o fakamo‘oni ki he misiona ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá?
-
Na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Ko e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení, ko e taha ia ‘o e ngaahi ngāue kāfakafa tahá” (peesi 591). Ako ‘a e peesi 592–95 mo fakakaukau loto ki hotau fatongia ko ia ke tokoni ‘i hono fakahoko ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he kounga faka‘osí. Ko e hā kuo pau ai ke tau “fakatahataha‘i hotau iví” ka tau fakahoko ‘a e ngāué ni? Ko e hā kuo pau ai ke tau “tuku ki he tafa‘akí ‘a e siokita kotoa peé”? Fakakaukau ki ha founga te ke lava ai ‘o faka‘aonga‘i ho “iví, taukeí, talēnití, mo e me‘a te ke lavá” ke tokoni ki he ngāue ‘a e ‘Eikí.
Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: T&F 27:12–13; 90:2–3; 112:30–32; 124:40–41
Na‘e faka‘ānaua ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke mamata kuo ‘osi ‘a e Temipale Nāvuú. “‘Kāinga, fakavavevave‘i ‘a e ngāué,—tau faka‘osi ‘a e temipalé; ‘oku ‘i ai ha fakakoloa lahi ‘a e ‘Eikí kuo tokonaki ma‘amoutolu.’ ”
Ko e kau faifekau taimi kakato ‘i he Senitā Ako‘anga Fakafaifekau ‘i Polovo ‘i ‘Iutaá. Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita, ‘i he kuonga faka‘osí, “‘e fie ma‘u ai ‘a e Kāingalotú ke nau fakafanongo ki he fale‘í pea… laka mai ki mu‘a ‘i he ngāue ‘o e mo‘ oní.”