Vahe 21
Ko e Hā‘ele ‘Angaua Maí mo e Nofotu‘í
“‘E lelei kiate kitautolu … ke tau ‘ilo ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o taimí ‘i he‘etau fonongá, koe‘uhí ke ‘oua na‘a hoko mai ‘a e ‘aho ‘o e ‘Eikí kiate kitautolu ‘o hangē ko e kaiha‘á ‘i he po‘ulí.’”
Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá
‘I Sepitema ‘o e 1832, na‘e toe foki ai ki Ketilani ‘a Siosefa mo ‘Ema pea mo ‘ena ki‘i ta‘ahine kei māhina ‘e hongofulu mā ono ko Sūliá, mei he faama ‘a e fāmili Sionisoní ‘i Hailame ‘i ‘Ōhaioó. Na‘a nau nofo ai ‘i ha fale koloa na‘e ma‘u ‘e Niueli K. Uitenī, ‘o laka hake ‘i ha ta‘u ‘e taha. Na‘e nofo ‘a e fāmili Sāmitá ‘i he fungavaka hono ua ‘o e fale koloá pea mo ha konga ‘o e fungavaka ‘uluakí na‘e ‘ikai faka‘aonga‘i ki he pisinisí. Na‘e fā‘ele‘i ‘a e ki‘i tamasi‘i ‘a Siosefa mo ‘Ema ko Siosefa Sāmita III ‘i he lolotonga ‘o e kei nofo ‘a e fāmilí ni ‘i he fale koloá. Na‘e ma‘u foki ai ‘e he Palōfitá ha ngaahi fakahā lahi.
Na‘e ma‘u ha taha ‘o e ngaahi fakahā ko iá ‘i he ‘Aho Kilisimasi ‘o e 1832. Na‘e nofo pē ‘a e Palōfitá ‘i ha konga lahi ‘o e ‘ahó ‘i honau ‘apí, ‘o fakakaukauloto lahi ki he ngaahi palopalema faingata‘a na‘e fehangahangai mo e ngaahi fonua ‘o māmaní ‘i he kuonga ko iá. Na‘e pehē ai ‘e he Palōfitá, “Na‘e toe hā mahino ange ‘a e ngaahi faingata‘a ‘i he ngaahi pule‘angá ‘i he fa‘ahita‘u ko ‘ení ‘o laka ange ‘i ha toe taimi ki mu‘a, talu ‘a e kamata fononga mai ‘a e Siasí mei he toafá.” Na‘e iku ‘a e ngaahi me‘a na‘e hoko ‘i he ‘Iunaiteti Siteití ki ha tau fakalotofonua, pea mafola lahi mo e tō ‘a ha mahaki faka‘auha ‘i he funga ‘o māmaní. Na‘e ma‘u ‘e he Palōfitá ha fakahā ‘i he lolotonga ha‘ane “lotu fakamātoato ‘o kau ki he tefito ko iá,”2 pea ‘oku ma‘u ia he taimí ni ‘i he vahe 87 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Na‘e fakahā ai ‘e he ‘Eikí kia Siosefa ‘e mafola atu ‘a e taú ki he ngaahi pule‘angá kotoa pea ‘e tautea‘i ‘e ha ngaahi me‘a fakamamahi ‘a e kakaí, ki mu‘a ‘i he Hā‘ele ‘Angaua Maí:
“ ‘E tangi ‘a e kakai ‘o e māmaní koe‘uhí ko e heletā pea mo e lingi toto; pea ko e me‘a ‘i he hongé, mo e mahaki faka‘auhá, mo e ngaahi mofuiké, pea mo e mana ‘o e langí, pea mo e ‘uhila mālohi mo ngingilá foki, ‘e ngaohi ai ‘a e kakai ‘o māmaní ke nau ongo‘i ‘a e houhau, mo e tuputāmaki, mo e to‘ukupu tautea ‘o e ‘Otua Māfimafí, kae ‘oua ke faka‘osi ‘e he faka‘auha kuo kotofá ‘a e ngaahi pule‘anga kotoa pē. … Ko ia, mou tu‘u ‘i he ngaahi potu toputapu, pea ‘oua ‘e hiki mei ai kae ‘oua ke hokosia ‘a e ‘aho ‘o e ‘Eikí; he vakai, ‘oku ha‘u vave ia, ‘oku folofola ‘e he ‘Eikí” (T&F 87:6, 8).
Hili ha ‘aho ‘e ua, ne ma‘u leva ‘e he Palōfitá ‘i he ‘aho 27 ‘o Tīsemá ha toe fakahā ‘a ia ‘oku hā ai ha konga lahi ‘o e fakamatala fekau‘aki mo e Hā‘ele ‘Angaua Maí. ‘I he ‘aho ko iá, na‘e fakataha ai ‘a e kau taula‘eiki lahí ‘i ha konifelenisi ‘i he “loki fai‘anga liliu tohi” ‘o e Palōfitá, “ ‘a e loki ko ia ‘i he fale koloa ‘o e fāmili Uitenií na‘e fakahoko ai ‘e Siosefa ha konga lahi ‘o ‘ene ngāue ki he‘ene liliu ‘o e Tohi Tapú. ‘Oku pehē ‘i he miniti ‘o e konifelenisí: ”Na‘e tu‘u ‘a Siosefa ‘o ne pehē, ‘oku mahu‘inga ke tuku ‘etau fakakaukaú ‘i he ‘Otuá mo tau tui pea loto taha mo fakakaukau taha ka tau lava ‘o ma‘u ha fakahā mo e ngaahi tāpuaki ‘o e langí. Ko ia na‘á ne fokotu‘u ai ke taki taha lotu fakafo‘ituitui pē ‘a kinautolu kotoa na‘e ‘i aí pea ke fai ia ‘i he le‘ó ki he ‘Eikí koe‘uhí ke [Ne] fakahā Hono finangaló kiate kitautolu fekau‘aki mo hono langa hake ‘o Saioné pea koe‘uhí foki ko e Kāingalotú.”
Na‘e “punou ‘a e taula‘eiki lahi kotoa pē ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí” peá ne toki fakamatala ‘a ‘ene fakapapau ke tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.3 Hili pē ha taimi nounou mei ai, ne kamata leva ke ma‘u ‘e he Palōfitá ha fakahā mei he ‘Otuá, ‘a ia na‘e hoko ki mui ko e vahe 88 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ‘Oku ‘i he fakahaá ni ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakahā faka‘āuliliki taha ‘o e folofolá, fekau-‘aki mo e hā‘ele ‘angaua mai ‘a e ‘Eikí pea mo hono fokotu‘u ‘o ha vaha‘ataimi melino ‘i ha ta‘u ‘e taha afé (vakai, T&F 88:86–116).
Na‘e fakahā mai ‘e he ‘Eikí ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi kikite lahi fekau‘aki mo e Hā‘ele ‘Angaua Maí, Nofotu‘i he ta‘u ‘e 1,000, pea mo e taimi faingata‘a ‘e mu‘omu‘a mai ‘i he ngaahi me‘a ko ‘eni ‘e hokó. ‘Oku hoko hono hua‘i lahi mai ‘o e ngaahi fakahaá ko ha fakamo‘oni na‘e hoko mo‘oni ‘a Siosefa Sāmita ko ha tangata kikite na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá. Hangē ko ia ‘oku fakamo‘oni‘i ‘e he Tohi ‘a Molomoná, ko e tangata kikité te ne lava ‘o “ ‘ilo ki he ngaahi me‘a [‘o e] kuohilí, kae ‘uma‘ā foki ‘a e ngaahi me‘a ‘e hokó, pea ‘e fakahā mai ‘iate [Ia] ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē, pe ‘e fakahā mai ‘iate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a liló, pea e‘a ‘i he māmá ‘a e ngaahi me‘a fufuú pea ko e ngaahi me‘a ‘oku te‘eki ‘ilo‘í ‘e fakahā ‘iate kinautolu” (Mōsaia 8:17).
Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá
‘Oku fakahoko ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e toe hā‘ele mai ‘a e Fakamo‘uí; pea ‘e fakatokanga‘i ‘e he kakai angatonú ‘a e ngaahi faka‘ilongá ni mo ma‘u ha nonga ‘i he taimi ‘o e faingata‘á.
“ ‘E lelei kiate kitautolu … ke tau ‘ilo ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o taimí ‘i he‘etau fonongá, koe‘uhí ke ‘oua na‘a hoko mai ‘a e ‘aho ‘o e ‘Eikí kiate kitautolu ‘o hangē ko e kaiha‘á ‘i he po‘ulí.’ [Vakai, T&F 106:4–5.]”4
“Te u kikite, kuo ‘osi kamata e ngaahi faka‘ilonga ‘o e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. ‘E hoko mai ‘a e me‘a fakamamahi ‘e taha ‘i he hili ‘o e me‘a fakamamahi ‘e taha. ‘E vavé ni mai ha tau mo ha lingi toto. ‘E liliu ‘a e māhiná ke toto. ‘Oku ou fakamo‘oni ki he ngaahi me‘á ni, pea ‘oku ofi ‘a e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá, ‘oku ‘i he matapaá. Kapau ‘oku ‘ikai nofo ‘amanaki hotau laumālié mo hotau sinó ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá; pea ka hili ‘etau maté, kapau ‘oku ‘ikai ke tau nofo ‘amanaki ki ai, te tau kau ‘iate kinautolu ‘e ui ki he maká ke hinga mai ‘o fufū kinautolú [vakai, Fakahā 6:15–17].”5
“Si‘i kāinga ‘ofeina, ‘oku tau fakatokanga‘i kuo hoko mai ‘a e ngaahi taimi fakatu‘utāmakí, ‘o hangē ko ia na‘e fakamo‘oni‘í [vakai, 2 Tīmote 3:1]. Te tau lava ai ‘o vakai, ‘i he ‘ilo haohaoa, ki hono fakahoko ‘o e ngaahi me‘a kotoa ko ‘eni kuo tohí, pea ‘e hanga hake hotau matá ‘i he loto-to‘a lahi ange ‘i ha toe taimi ki mu‘a, ki he maamangia ‘o e ‘ahó, mo pehē ‘i hotau lotó, He ‘ikai fuoloa kuó ke fūfuu‘i ho fofonga malimalí. He ko Ia na‘e pehē, ‘Ke maama,’ pea na‘e maama [vakai, Sēnesi 1:3], kuó ne toe lea-‘aki e leá ni. Pea vakai, ko e māhiná koe, ko e maama ulo si‘isi‘i angé, ko e fakamaama ‘o e poó, ‘e liliu ke toto.
“ ‘Oku tau mamata ‘oku fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē; pea ‘e hokosia mai ‘a e kuonga ‘e hā‘ele hifo ai ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘i he ngaahi ‘ao ‘o e langí.”6
“ ‘E vavé ni hano tu‘usi ‘o māmani—‘a ia, ‘e vavé ni hano faka-‘auha ‘o e angahalá mei he funga ‘o māmaní, he kuo folofola‘aki ia ‘e he ‘Eikí, pea ko hai te ne lava ke ta‘ofi ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, pe ko hai ha taha ‘e fakauoua‘i ‘a e to‘ukupu ‘o e Māfimafí, he ‘i he‘ene folofolá kuo pau ke mole atu ai ‘a e ngaahi langí mo māmani. ‘Oku fakavave mai ‘a e ‘aho ‘e fakahoko ai hono fakafoki ‘o e ngaahi me‘a kotoa pē, ‘a ia na‘e kikite‘i ‘e he kau palōfita mā‘oni‘oni kotoa pē, ‘o a‘u ki hono tānaki fakataha mai ‘o e fale ‘o ‘Isilelí. Pea ‘e toki hoko, ‘o tākoto fakataha ‘a e laioné mo e lamí, mo e ngaahi me‘a pehē.
“Ka, ‘e kāinga, ‘oua na‘a mou lotosi‘i ‘i he‘emau fakamatala atu ‘a e ngaahi taimi faingata‘á, he ‘e vavé ni mai ‘enau hokó, he ‘oku tu‘unuku mai ‘a e heletaá, mo e hongé, mo e ngaahi me‘a fakamamahí. ‘E hoko ha faka‘auha lahi ‘i he funga ‘o e fonuá, kae ‘oua na‘a mou mahalo ‘e ‘ikai hoko ha kihi‘i kupu pe tohi ‘o e ngaahi kikite kotoa ‘a e kau palōfita mā‘oni‘oní, pea ‘oku kei toe ha ngaahi me‘a lahi ‘oku te‘eki fakahoko. Kuo ‘osi folofola ‘a e ‘Eikí te ne fai fakavave‘i ia, pea ‘e fakahaofi ‘a e kakai mā‘oni‘oní neongo kapau ‘e fai ‘aki ia ‘a e afí [vakai, Loma 9:28; 1 Nīfai 22:17].”7
“ ‘Oku mateuteu ke fakahoko ‘a e folofolá ‘o ka hokosia ‘a e taimi kuo mateuteu ai ke lilingi atu ‘a e ngaahi taú, ngaahi hongé, ngaahi me‘a fakamamahí, ngaahi faingata‘a lalahí, pea mo e fakamāú, pea mo e alā me‘a peheé, ki he kakai ‘o māmaní.”8
“ ‘Oku tau mamata kuo hoko mo‘oni mai ‘a e ngaahi taimi ‘o e faingata‘á, pea ko e me‘a ne tau nofo ‘amanaki fuoloa ki aí kuo kamata ke hoko mai; ka ‘i he taimi te mou mamata ai ki he ‘akau ko e fikí ‘oku kamata ke muka maí, mou ‘ilo ‘oku ofi mai ‘a e fa‘ahita‘u māfaná [vakai, Mātiu 24:32–33]. He ‘ikai fuoloa e ngāue ‘i he māmaní. Ko ‘eni kuo kamata. ‘Oku ou tui ‘e vavé ni mai ha puputu‘u he funga ‘o māmaní kotoa. ‘Oua na‘a tuku ke vaivai homou lotó ‘i he taimi ‘e hoko mai ai ‘a e ngaahi me‘á ni kiate kitautolú, he kuo pau pē ke hoko, telia na‘a ‘ikai lava ‘o fakahoko ‘a e folofolá.”9
“Kuó u ‘osi fehu‘i ki he ‘Eikí fekau‘aki mo ‘Ene hā‘ele maí; pea ‘i he lolotonga ‘o ‘eku fehu‘i ki he ‘Eikí, na‘á Ne ‘omi ha faka‘ilonga mo folofola mai, ‘‘I he ngaahi ‘aho ‘o Noá, na‘á ku fokotu‘u ai ha ‘ūmata ‘i he langí ko ha faka‘ilonga ka ‘i ai ha ta‘u ‘e hā ai ‘a e ‘ūmatá, he ‘ikai hā‘ele mai ai ‘a e ‘Eikí; ka ‘e ‘i ai ha taimi ke tō mo utu ta‘u ai ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ko iá: ka ‘i he taimi te mou mamata ai ‘oku to‘o atu ‘a e ‘ūmatá, ko ha faka‘ilonga ia ‘e ‘i ai ‘a e honge, mo e me‘a fakamamahi, pea mo e mamahi lahi ‘i he ngaahi pule‘angá, pea ‘oku ‘ikai fu‘u mama‘o ‘a e hā‘ele mai ‘a e Mīsaiá.’ ”10
“Kuo pau ke foki mai ‘a Siuta, kuo pau ke toe langa hake mo Selusalema, pea ‘e fakamo‘ui ‘a e temipalé mo e vai kotoa pē ‘oku tafe mei hono lalo falé, pea mo e ngaahi vai ‘o e Tahi Maté [vakai, ‘Isikeli 47:1–9]. ‘E fie ma‘u ha taimi lahi ke langa hake ai ‘a e ngaahi ‘ā ‘o e koló pea mo e temipalé, mo e hā fua; pea kuo pau ke fakahoko kotoa ‘eni ki mu‘a pea toki fakahoko ‘e he Foha ‘o e Tangatá ‘Ene hā maí. ‘E ‘i ai ‘a e ngaahi tau, mo e ongoongo ‘o e tau, ha ngaahi faka‘ilonga ‘i he langí ‘i ‘olunga pea ‘i lalo fonua ‘i māmani, ‘e liliu ‘a e la‘aá ‘o fakapo‘uli pea mo e māhiná ke toto, ‘e ‘i ai ha ngaahi mofuike ‘i ha ngaahi feitu‘u kehekehe, pea fakalaka atu ‘a e tahí ‘i honau ngaahi ngata‘angá; pea ‘e toki hoko mai ‘a e faka‘ilonga lahi pē taha ‘o e Foha ‘o e Tangatá ‘i he langí. Ka ko e hā ‘e fai ‘e māmaní? Te nau pehē ko ha palanite ia, ko ha fetu‘u tō, mo e hā fua. Ka ‘e hoko mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá ko e faka‘ilonga ia ‘o e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá, ‘a ia ‘e hangē ko e huelo ‘o e pongipongí ‘oku ha‘u mei he hahaké [vakai, Siosefa Sāmita—Mātiu 1:26].”11
“[Na‘á ku] fakamatala fekau‘aki mo e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá; ‘ikai ngata ai, ko e fakakaukau hala ia ‘a e pehē ‘e hao ‘a e Kāingalotú mei he ngaahi fakamāú kotoa, kae mamahi ‘a e kau angahalá; he ‘oku mo‘ulaloa ‘a e kakano kotoa pē ke mamahi, pea na‘a mo e ‘kau mā‘oni‘oní foki ‘e ‘ikai te nau meimei hao’ [vakai, T&F 63:34]; ka neongo ia ‘e ‘i ai ha Kāingalotu tokolahi ‘e hao, koe‘uhí he ‘e mo‘ui ‘a e kakai angatonú ‘i he tuí [vakai, Hapakuki 2:4]; ka ‘e kei ‘i ai pē ha kakai mā‘oni‘oni ‘e ni‘ihi ‘e mo‘ulaloa ki he mahamahakí, ki he ngaahi me‘a fakamamahí, mo e alā me‘a pehē, koe‘uhí ko e vaivai ‘o e kakanó, neongo ia ‘e kei fakahaofi kinautolu ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ko ia, ko ha tefito‘i mo‘oni ta‘e mā‘oni‘oni ia ke pehē na‘e faiangahala ‘a me‘a mo me‘a ko e ‘uhinga ia ne ma‘u ai kinautolu ‘e he mahakí pe maté, he ‘oku mo‘ulaloa ‘a e kakano kotoa pē ki he maté; pea kuo ‘osi folofola ‘a e Fakamo‘uí, ‘‘Oua te mou fakamaau, telia na‘a fakamāua ‘a kimoutolu.’ [Vakai, Mātiu 7:1.]”12
He ‘ikai hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí kae ‘oua kuo fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē ‘i he teuteu ki He‘ene hā‘ele maí
“He ‘ikai teitei hoko ‘a e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá—he ‘ikai teitei lava ‘o hoko kae ‘oua kuo lilingi atu ‘a e fakamaau na‘e lea ki ai ‘e hoko ‘i he feitu‘ula‘a ko iá: ‘a ia ko e fakamaau ko iá kuo kamata. ‘Oku pehē ‘e Paula, ‘Ko e fānau ‘a e māmá ‘a kimoutolu… , ‘oku ‘ikai ‘o e poó, ke [ma‘u] ‘a kimoutolu ‘e he pō ko iá ‘o hangē ha kaiha‘á.’ [Vakai, 1 Tesalonaika 5:4–5.] ‘Oku ‘ikai ko ha palani ia ‘a e Māfimafí ke hifo mai ‘o laiki ‘a māmani ke efuefu, ka te ne fakahā ia ki He‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá [vakai, ‘Āmosi 3:7].”13
“Na‘e ‘ikai ke teitei fakahā ‘e Sīsū Kalaisi ki ha taha ‘a e taimi totonu ‘e toe hā‘ele mai aí [vakai, Mātiu 24:36; T&F 49:7]. Mou ō ‘o lau ‘a e Folofolá, pea he ‘ikai ke mou ma‘u ‘e kimoutolu ai ha houa pau mo totonu ‘e hā‘ele mai ai; pea ko kinautolu kotoa pē ‘e lea peheé ko e kau faiako loi.”14
Na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau‘aki mo ha tangata na‘á ne pehē na‘á ne mamata ki he faka‘ilonga ‘o e foha ‘o e Tangatá: “Na‘e ‘ikai ke mamata ia ki he faka‘ilonga ‘o e Foha ‘o e Tangatá, ‘o hangē ko hono mu‘aki folofola‘aki ‘e Sīsuú; kuo te‘eki ai ha taha, pe ‘e ‘i ai ha taha, kae ‘oua kuo fakapo‘uli‘i ‘a e la‘aá mo ‘ufi‘ufi ‘a e māhiná ‘i he totó; he kuo te‘eki ai fakahā ‘e he ‘Eikí kiate au ha fa‘ahinga faka‘ilonga pehē; pea hangē ko hono lea‘aki ‘e he palōfitá, kuo pau ke pehē pē—‘He ‘ikai fai ha me‘a ‘e [he ‘Eiki] ko e ‘Otuá, kae ta‘e fakahā ‘Ene me‘aliló ki He‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá.’ (Vakai, ‘Āmosi 3:7.) Ko ia, fanongo ki heni, ‘E māmani: He ‘ikai hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí ke pule ‘i he kakai mā‘oni‘oní ‘i māmani ‘i he 1843, kae ‘oua kuo mateuteu ‘a e me‘a kotoa pē ma‘á e Tangata Ta‘ané.”15
Ko kinautolu ‘oku fakapotopoto mo faivelengá te nau mateuteu ‘i he taimi ‘e hā‘ele mai ai ‘a e ‘Eikí.
“Ko e taimi ‘oku ou fakakaukau ai ki hono vave ‘o e hoko mai ‘a e ‘aho lahi mo fakaofo ‘o e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá, ‘i he taimi ‘e hā‘ele mai ai ke ma‘u Hono Kakai Mā‘oni‘oní kiate Iá, ‘a ia te nau nofo ‘i Hono ‘aó, mo fakakalauni ‘aki ‘a e nāunaú mo e mo‘ui ta‘e fa‘amaté; ko e taimi ‘oku ou fakakaukau ai he ‘ikai fuoloa kuo lulululu‘i ‘a e ngaahi langí, pea ngalulululu mo māmani ‘o felīlī‘aki fanó; pea ‘e fofola ‘a e ngaahi langí ‘o hangē ha takainga tohi ‘i hono takaí; pea ‘e hola ‘a e ngaahi mo‘ungá kotoa mo e motu ‘o e tahí, ‘oku tangi hoku lotó ‘o pehē, Ko e hā ‘a e anga ‘oku taau mo [kitautolu] ‘i he ‘ulungāanga mā‘oni‘oní mo e anga faka-‘Otuá! [Vakai, 2 Pita 3:11.]”16
‘Oku feto‘eaki ‘a māmani ‘i he ngāue ta‘e totonú, fakamālohí, pule fakalevelevá mo e lingitotó; pea ‘oku hā‘ele mai ‘a e ‘Otuá mei Hono toitoi‘angá, ‘o hangē ko ia na‘á Ne folofola te Ne fakahokó, ke fakamamahi‘i ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní. Na‘e mamata ‘a Taniela ‘i he‘ene mata me‘a-hā-maí ki he tetetete lahi fau; na‘e ‘mamata. …[ki hono] lī hifo ‘a e ngaahi nofo‘anga faka‘ei‘eikí, pea na‘e ‘afio ‘i ai ia na‘e ‘i Mu‘a ‘i Mu‘a ‘i he ngaahi ‘ahó;’ pea na‘e ‘omi ki hono ‘aó ha taha na‘e tatau mo e Foha ‘o e Tangatá; pea na‘e tauhi ‘a e ngaahi pule‘anga, fa‘ahinga, lea, mo e kakai kotoa pē, mo talangofua kiate Ia [vakai, Taniela 7:9–14]. ‘Oku ‘atautolu ia ke anga mā‘oni‘oni, ke tau poto mo ma‘u e mahinó; koe‘uhí he ‘ikai ha taha ia ‘o e kakai angahalá ‘e mahino ki ai; ka ‘e mahino ia ki he kakai potó, pea ko kinautolu ‘oku fakatafoki ‘a e tokolahi ki he mā‘oni‘oní, [‘e ulo] ‘o hangē ko e ngaahi fetu‘ú ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata [vakai, Taniela 12:3].”17
“Tuku ke tokanga ‘a e koloa‘iá mo e ‘atamai‘iá, ‘a e potó mo e anga faka‘ei‘eikí, ‘a e masivá mo e paeá, ‘a e pōpulá mo e tau‘atāiná, ‘a e ‘uli‘ulí mo e hinehiná fakatou‘osi, ki he‘enau tō‘onga mo‘uí, mo pīkitai ki he ‘ilo ‘o e ‘Otuá, pea fakahoko ‘a e fakamaau totonú mo fakamaau angatonu ‘i he funga ‘o māmaní, pea teuteu ke fe‘iloaki mo e fakamaau ‘o e mo‘uí mo e maté, he ‘oku ofi ‘a e feitu‘ula‘ā ‘o ‘Ene hā‘ele maí.”18
“Tau fakapotopoto mu‘a ‘i he me‘a kotoa pē, mo tauhi ‘a e ngaahi fekau kotoa pē ‘a e ‘Otuá, koe‘uhí ke fakapapau‘i hotau fakamo‘uí. Ke tau to‘o hotau teunga taú mo mateuteu pea teuteu ki he feitu‘ula‘ā kuo teuteú pea tau tui hotau teunga tau ‘o e mā‘oni‘oní, ke tau fa‘a tu‘u ai ‘i he ‘aho ‘o e koví [vakai, ‘Efesō 6:13].”19
Na‘e lea‘aki ‘eni ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i ha tohi ‘i Tīsema ‘o e 1830 ki he kāingalotu ‘o e Siasí ‘i Kolesivili ‘i Niu ‘Ioké: “ ‘Ofa ke mou faivelenga mo fa‘a tatali ki he taimi ‘o hotau ‘Eikí, he ‘oku ofi ke Ne hā mai.
“ ‘Ka ko e me‘a ‘i he ngaahi kuongá mo e ngaahi fa‘ahita‘ú, ‘oku ‘ikai ‘aonga, ‘e kāinga, ke u tohi kiate kimoutolu, he ‘oku mou ‘ilo fakapapau, ‘oku ha‘u ‘a e ‘aho ‘o e ‘Eikí ‘o hangē ko e kaiha‘á ‘i he po‘ulí: he ‘o ka nau ka pehē, ‘oku fiemālie mo lelei pē, ‘e hoko fakafokifā ‘a e faka‘auhá kiate kinautolu, ‘o hangē ko e langaá ki ha fefine feitama, pea ‘e ‘ikai te nau hao.
“ ‘Ka ko kimoutolú ‘e kāinga, ‘oku ‘ikai te mou ‘i he po‘ulí. … Ko ia ke ‘oua na‘a mohe ‘a kitautolu ‘o hangē ko e ni‘ihi; ka tau le‘o pea tau fakapotopoto, he ko kinautolu ‘oku mohé, ‘oku mohe ‘i he poó; pea ko kinautolu ‘oku konaá ‘oku konā ‘i he [po‘ulí].
“ ‘Ka ke fakapotopoto ‘a kitautolu ‘oku ‘o e ‘ahó, ‘o ‘ai ki he fatafatá ‘a e sifa ko e tuí mo e ‘ofá, pea tau tatā ‘aki ‘a e ‘amanaki lelei ki he fakamo‘uí. He na‘e ‘ikai tu‘utu‘uni ‘a kitautolu ‘e he ‘Otuá ki he houhaú, ka ke tau ma‘u ‘a e fakamo‘uí ‘i hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.’ [1 Tesalonaika 5:1–4, 6–9.]
“Ko ia, ke mou fefakafiemālie‘aki ‘iate kimoutolu, neongo kapau ‘oku mou ‘osi fakahoko ia, he ‘oku ofi mai ha ngaahi taimi faingata‘a. … ‘Oku to‘o fakakonga atu ‘a e melinó mei māmani, pea ‘e vavé ni ha‘ane kakato; ‘io, ‘oku ‘i hotau matafalé ‘a e faka-‘auhá, pea ‘e vavé ni ha‘anau ‘i he ngaahi loto fale ‘o e kakai angahalá, mo kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e ‘Otuá.
“ ‘Io, hanga hake homou ‘ulú pea fiefia, he ‘oku ‘unu‘unu ke ofi mai homou huhu‘í. Ko e kakai ‘ofeina taha pē kitautolu talu mei he ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní, pea kapau te tau faivelenga ai pē ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. ‘Io, na‘a mo ‘Īnoke, ko e fika fitu meia ‘Ātamá, na‘e mamata ki hotau kuongá pea fiefia [vakai, Mōsese 7:65–67], pea na‘e kikite ‘a e kau palōfitá talu mei he ‘aho ko iá ki he toe Hā‘ele ‘Angaua mai ‘a hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí, mo nau fiefia ‘i he ‘aho ‘o e mālōlō ‘a e Kau Mā‘oni‘oní; ‘io, pea na‘e fiefia foki mo e kau ‘Aposetolo ‘a hotau Fakamo‘uí ‘i he‘ene hā mai ‘i he ‘aó mo e kau ‘āngelo ‘o e langí, ke nofo mo e kakaí ‘i māmani ‘i he ta‘u ‘e afé [vakai, Fakahā 1:7]. Ko ia, ‘oku ‘i ai ai ha‘atau ‘uhinga ke fiefia.
“Vakai, ‘oku fakahoko ‘a e ngaahi kikite ‘o e Tohi ‘a Molomoná ‘i he vave taha ‘oku lava ke tuku mai ‘e he taimí. ‘Oku ‘iate au ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otua mo‘uí; ko ia, ko hai te ne pehē he ‘ikai ke u kikite. ‘Oku vavé ni mai ‘a e taimi kuo pau ai ke tau hola ki ha potu pē ‘e finangalo ki ai ‘a e ‘Eikí, ke tau malu ai. ‘Oua na‘a mou manavasi‘i kiate kinautolu ‘oku nau fakahalaki kimoutolu ‘i ha fo‘i leá [vakai, ‘Īsaia 29:20–21], ka ke mou faivelenga ‘i hono fakamo‘oni‘i ki he to‘u tangata anga pikopiko mo paongata‘á ‘oku ofi mai ‘a e ‘aho ‘o e hā‘ele mai ‘a hotau ‘Eiki ko e Fakamo‘uí. ‘Io, ke mou teuteu ‘a e hala ‘o e ‘Eikí, fakatonutonu hono ‘alungá [vakai, Mātiu 3:3].
“He ko hai ‘e holomui koe‘uhí ko e ngaahi fakahalá, he kuo pau ke hoko mai ‘a e ngaahi fakahalá, kae mala‘ia [‘a kinautolu] ‘oku hoko [mei] ai ‘a e fakahalá, he kuo pau ke tō ‘a e maká kiate kinautolu mo momosi kinautolu ki he efuefu [vakai, Mātiu 18:7; 21:43–44]. He kuo hokosia mai ‘a e kakato ‘o e kakai Senitailé, pea mala‘ia kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau fakatomala pea papitaiso ‘i he huafa ‘o hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí, ki he fakamolemole ‘o e angahalá, pea hū mai ‘i he matapā fāsi‘í ‘o lau fakataha mo e fale ‘o ‘Isilelí. Koe‘uhí he ‘ikai ke manuki‘i ma‘u ai pē ‘a e ‘Otuá, ‘o ta‘e lilingi mai ai hono houhaú kiate kinautolu ‘oku takuanoa hono huafa mā‘oni‘oní, he ‘e ‘ikai fuoloa kuo ma‘u kinautolu ‘e he heletaá, mo e hongé, mo e faka‘auhá ‘i he‘enau ngāue ta‘e ‘aongá, he kuo pau ke sāuni ‘e he ‘Otuá, mo lilingi atu ‘a e hina ‘o e houhaú, pea fakahaofi hono kakai filí [vakai, Fakahā 16:1].
“Pea ko kinautolu kotoa pē ‘e talangofua ki he‘ene ngaahi fekaú ko hono kakai filí ‘a kinautolu, pea te ne tānaki vave ‘a kinautolu mei he ngaahi matangi ‘e fā ‘o e langí, mei he tuliki ‘e taha ‘o e māmaní ki he tuliki ‘e tahá [vakai, Mātiu 24:31], ki ha potu pē ‘e finangalo ia ki ai; ko ia, [ke] mou ma‘u ‘i ho‘omou fa‘a kātakí ‘a homou laumālié [vakai, Luke 21:19].”20
‘E hoko ‘a e Nofotu‘í ko ha taimi ‘o e melino ‘a ia ‘e pule ai ‘a e Fakamo‘uí ki māmani.
Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:10: “ ‘Oku mau tui … pea ko Kalaisi pē ‘e pule ‘i māmaní; pea, ‘e fakafo‘ou ‘a e māmaní ‘o ma‘u ‘e ia ‘a hono nāunau fakapalataisí.”21
“Ko e palani ‘a e ‘Otuá … ke fokotu‘u ‘a e melinó mo e loto ‘ofá ‘i he lotolotonga ‘o e tangatá; ke tu‘uaki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oni ta‘engatá; ke fakahoko ha ngaahi tūkunga ‘e lava ke fakataha‘i ai ‘a e tangatá mo hono kaungā tangatá; mo fakatupu ‘a māmani ke nau ‘tuki ‘enau ngaahi heletaá ko e ngaahi huo, mo honau ngaahi taó ko ha ngaahi hele ‘auhani’ [‘Īsaia 2:4], pea ‘ai ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní ke nau nofo melino, mo fakahoko mai ‘a e nāunau ‘o e nofotu‘í ‘i he taimi ‘e ‘ohake ai ‘e māmani hono tupú, mo ma‘u hono nāunau fakapalataisí, pea tatau mo e ngoue ‘a e ‘Eikí.’ …
“Ne hoko ma‘u pē ko e palani ‘a Sihova, talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní, pea ‘oku hoko ko ‘Ene taumu‘a he taimí ni, ke tokanga‘i ‘a e ngaahi ngāue ‘o e māmaní ‘o fakatatau mo Hono taimi pē ‘o‘oná, ke tu‘u ko e ‘ulu ‘o e ‘univēsí, mo to‘o ‘a e pulé ‘i Hono to‘ukupú. Ko e taimi ‘e lava ai iá, ‘e fakahoko ‘a e fakamāú ki he kakai mā‘oni‘oní; faka‘auha ‘a e angatu‘ú mo e moveuveú, pea ‘‘e ‘ikai toe ako a e ngaahi pule‘angá ki he taú.’ [Vakai, ‘Īsaia 2:4.] …
“… Na‘e ma‘u e Mōsese ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí mei he ‘Otuá tonu pē; ko e ngutu ia ‘o e ‘Otuá kia ‘Ēloné, pea toki ako‘i ‘e ‘Ēlone ‘a e kakaí ‘i he ngaahi me‘a fakapule‘angá mo fakalotú; na‘á na taha pē, pea na‘e ‘ikai ha kehekehe; pea ‘e pehē pē ‘i he taimi ‘e fakahoko ai ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá: ‘a ia ‘e ‘Tu‘i ai ‘a [e ‘Eikí] ki māmani kotoa,’ pea ko ‘Selusalema Hono taloní.’ ‘E ‘alu atu ‘a e fonó mei Saione, pea mo e folofola ‘a [e ‘Eikí] mei Selusalema. [Vakai, Sakalaia 14:9; Selemaia 3:17; Maika 4:2.]
“… ‘Ko ia ‘oku ‘a‘ana ‘a e totonú, te ne ma‘u ‘a e pule‘angá, pea te ne pule kae ‘oua kuó ne tuku ‘a e me‘a kotoa pē ki Hono lalo va‘é’ [vakai, ‘Isikeli 21:27; 1 Kolinitō 15:27]; ‘e fūfuu‘i ‘e he angahalá hono ‘ulu hinaá, pea ‘e ha‘i ‘a Sētane, pea faka‘auha mo e ngaahi ngāue ‘o e fakapo‘ulí; ‘e ‘ai ‘a e mā‘oni‘oní ki he me‘a [‘oku] tonú, pea tō mo e fakamāú, pea ko ia ‘oku manavahē ki he ‘Eikí ‘e hakeaki‘i ‘i he ‘aho ko iá.’ [Vakai, ‘Īsaia 2:11; 28:17.]”22
“ ‘Oku ‘ikai mo‘oni ‘a e pehē ko ia ‘e nofo ‘a Sīsū ‘i māmani ‘i ha [ta‘u] ‘e taha afe mo e Kāingalotú, ka te Ne pule ki he Kau Mā‘oni‘oní, pea hā‘ele mai ke fakahinohino‘i kinautolu, ‘o hangē ko ia na‘á ne fakahoko ki he kāinga ‘e toko nimangeaú [vakai, 1 Kolinitō 15:6], pea ‘e pule fakataha foki mo ia ki he Kau Mā‘oni‘oní, ‘a kinautolu ‘o e ‘uluaki toetu‘ú.”23
‘E liliu ‘a māmani ‘i he hili ‘o e nofotu‘í ki ha tu‘unga mā‘oni‘oni mo fakasilesitiale.
“Lolotonga ‘emau ma‘u me‘atokoni efiafí, na‘á ku fakahā ange ki hoku fāmilí mo e ngaahi kaungāme‘a na‘e ‘i aí, ko e taimi ‘e ‘osi ai hono fakamā‘oni‘oni‘i ‘o māmaní pea hoko ‘o hangē ha tahi sio-‘atá, ‘e hoko ia ko ha ‘ulimi mo ha tumemi ma‘ongo‘onga, pea ‘e lava ‘a e Kāingalotú ‘o mamata ai ‘o hangē ko hono mamata‘i ‘a kinautolú.”24
“ ‘E toe fakafoki atu ‘a māmani ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea fakakalauni ‘aki ‘a e nāunau fakasilesitiale.”25
“Ka hili ha ki‘i vaha‘ataimi [‘o e fakafepaki faka‘osi ‘a Sētané] ‘e ‘osi pea ‘e fakahoko leva ki māmani hono liliu faka‘osí ‘o fakanāunau‘ia‘i, pea ‘e toki ma‘u ‘e he angamalū kotoa pē ‘a māmani, ‘o nofo ai ‘a e kau mā‘oni‘oní.”26
Na‘e ako‘i ‘e he Palōfitá ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i he ‘aho 2 ‘o ‘Epeleli 1843, pea toki hiki ki mui ange ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:9: “Ko e māmani ko ‘ení, ‘i hono tu‘unga fakamā-‘oni‘oni‘i mo ta‘e-fa‘a-maté, ‘e ngaohi ia ke hangē ko e kilisitala pea ‘e hoko ia ko ha ‘Ulimi mo e Tumemi ki he kakai ‘oku nofo ‘i aí, ‘a ia ‘e fakahā ai kiate kinautolu ‘oku nofo aí ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku kau ki ha pule‘anga mā‘ulalo ange, pe ngaahi pule-‘anga kotoa pē ‘oku mā‘ulalo ange; pea ‘e ‘a Kalaisi ‘a e māmaní.”27
Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í
Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.
-
Lau kakato ‘a e ongo ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 287, pea fakatokanga‘i ‘a e teuteu ‘a e kau taula‘eiki lahí ke ma‘u ‘a e fakahā ‘oku tu‘u he taimí ni ‘i he vahe 88 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Fakakaukau ki he founga ‘oku fekau‘aki ai ‘a e fakamatalá ni mo koe, ‘i ho‘o feinga ke mahino atu ‘a e ngaahi kikite kau ki he Hā‘ele ‘Angaua Maí.
-
Lau ‘a e ngaahi kikite ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he ngaahi taimi faingata‘a ‘e hoko ki mu‘a pea toki hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí (peesi 288–91). ‘E anga fēfē ha‘atau kei nonga he lolotonga ‘o e ngaahi faingata‘a peheé? ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke tau ‘ilo mo mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e Hā‘ele ‘Angaua Maí? Ko e hā ha ngaahi faka‘ilonga ‘o e Hā‘ele ‘Angaua Maí kuo ‘osi hoko pe ‘oku lolotonga fakahoko?
-
Lau kakato ‘a e ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 291 pea mo e palakalafi hono tolu ‘o e peesi 293. Ko e hā ‘oku fokotu‘u mai ‘e he kupu‘i lea ko e “hangē ha kaiha‘á ‘i he po‘ulí” fekau‘aki mo e hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí? Ko e hā ‘okú ke pehē ai he ‘ikai ma‘u ‘e he ‘aho ‘o e ‘Eikí ‘a e fānau ‘o e māmá ‘o hangē ha taha kaiha‘a ‘i he po‘ulí?
-
Te tau teuteu fēfē ki he Hā‘ele ‘Angaua Mai ‘a e Fakamo‘uí? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 292–95.) Fakakaukau pe ko e hā ha fa‘ahinga ongo te ke ma‘u kapau te ke mamata ki he Fakamo‘uí kuó ke mateuteu ki He‘ene hā‘ele maí. ‘I he‘etau teuteu ki he Hā‘ele ‘Angaua Maí, te tau lava fēfē ke faka-‘ehi‘ehi mei he ongo‘i manavasi‘í pe tailiilí?
-
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi kikite ‘a Siosefa Sāmita ki he Nofotu‘í (peesi 295–96). Ko e hā ha‘o fakakaukau mo ha‘o ongo‘i ‘i ho‘o fakakaukaloto ki he vaha‘ataimi ko ‘ení?
Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Maika 4:1–7; T&F 29:9–25; 45:36–71; 88:95–98, 110–15; Siosefa Sāmita—Mātiu 1:21–55
Ko ha loki ‘i ‘olunga he falekoloa ‘o Niueli K. Uitenií. Na‘e laka hake he ta‘u ‘e taha e nofo ‘a Siosefa mo ‘Ema ‘i he falekoloa ko ‘ení, pea na‘e lahi ha ngaahi fakahā na‘e ma‘u heni ‘e he Palōfitá, ‘o kau ai ‘a e fakahā fekau‘aki mo e hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí.
“‘Oku fakavave mai ‘a e ‘aho ‘e fakahoko ai hono fakafoki ‘o e ngaahi me‘a kotoa pē. … Pea ‘e toki hoko, ‘o tākoto fakataha ‘a e laioné mo e lamí.”