Ko ‘Ilaisiā mo Hono Fakafoki Mai ‘o e Ngaahi Kī ‘o e Fai Fakama‘ú

“Ko e hā e founga ‘e fakahaofi ‘aki ‘e he ‘Otuá e to‘u tangatá ni? Te Ne fekau‘i mai ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1836, ko e hili ia ha ta‘u ‘e tolu ‘o e ngāue mo e feilaulau ‘a e Kāingalotu ‘o Ketilaní, na‘e faifai pea nau toki mamata ki he ‘osi honau temipale faka‘ofo‘ofá, ko e ‘uluaki temipale ia ‘i he kuonga fakakosipelí ni. ‘I he ‘aho Sāpate ko hono 27 ‘o Mā‘así, na‘e laka hake ‘i ha kakai ‘e toko 900 na‘e lōnuku ‘i he falelotu ‘o e temipalé pea mo e loki ki mu‘á, ki he ouau fakatapuí. Na‘e ‘i ai mo ha tokolahi kehe na‘e kau atu ki he fakataha‘angá ‘i tu‘a ‘i ha loki ako ofi mai pē, pea toe fakafanongo mai mo ha ni‘ihi ‘i tu‘a ‘i he ngaahi matapā sio‘ata ‘o e temipalé. Na‘e kau foki mo e palōfitá ‘i hono fakanofonofo ‘o e kāingalotu na‘e ‘i aí.

Na‘e fanongo ai ‘a e kakaí ki ha lea na‘e fai ‘e Sitenei Likitoni, ko ha tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, pea nau toki hiva fakataha ‘i he “ ‘E Kāinga Tau Loto-fiemālié” mo e “ ‘Ātama-‘Onitai-‘Āmaní,” ‘a ē na‘e fa‘u ‘e Uiliami W. Felipisí. Na‘e toki tu‘u leva ‘a Siosefa Sāmita ke fakahoko ‘a e lotu fakatapuí, ‘a ia na‘á ne ‘osi ma‘u ‘i he fakahaá. Na‘á ne fakamatala‘i ‘i he lotú ha ngaahi tāpuaki faka‘ofo‘ofa lahi na‘e fakakoloa‘i ‘aki kinautolu na‘e omi mo‘ui taau ki he temipale ‘o e ‘Otuá (vakai, T&F 109). Na‘e hiva‘i leva ‘e he kuaeá ‘a e “Ko e Laumālie ‘o e ‘Otuá,” pea toki tu‘u leva ‘a e fakataha‘angá ‘o fakahoko ‘a e Kalanga Hosaná “ ‘aki ha mālohi lahi ‘o hangē na‘e fe‘unga pē ia ke ne ta‘aki ‘a e ‘ató mei he falé.”¹

Na‘e pehē ‘e he Palōfitá ‘i he lotu fakatapuí, “Tuku ke fakafonu ‘a ho falé ‘aki ‘a ho nāunaú, ‘o hangē ko ha tu‘oni matangi mālohí” (T&F 109:37). Na‘e fakahoko mo‘oni ‘eni, he na‘e fakamo‘oni ‘a e Kāingalotu tokolahi na‘e ‘i ai ha kakai mei he langí lolotonga e houa fakatapuí. Na‘e pehē ‘e ‘Ilaisa R. Sinou: “ ‘E lava pē ke fakamatala‘i ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakatapui ko iá, ka he ‘ikai ke lava ‘e ha lea fakamatelie ke fakamatala‘i ‘a e ngaahi fakahā fakalangi ‘o e ‘aho fakangalongata‘a ko iá. Na‘e hā ‘a e kau ‘āngeló ki ha ni‘ihi, pea ongo‘i ‘e he tokotaha kotoa pē na‘e ‘i aí na‘e ‘i ai ‘a e langí, pea na‘e fakafonu ‘a e loto kotoa pē ‘aki ‘‘a e fiefia ta‘e fa‘alaua pea fungani lelei‘ [vakai, 1 Pita 1:8].”²

‘I he fakataha ‘a e Palōfitá ‘i he efiafi ko iá mo ha kau ma‘u lakanga fakataula‘eiki ‘e toko 400 nai ‘i he loto temipalé, “na‘e ongona ha longoa‘a ‘o hangē ha tu‘oni matangi mālohí, ‘a ia na‘á ne fakafonu ‘a e Temipalé, pea na‘e tu‘u fakataha ‘a e fakataha‘angá he taimi pē ko iá, ‘i hono ue‘i kinautolu ‘e he mālohi ta‘e ‘iloá ni.” Fakatatau ki he fakamatala ‘a e Palōfitá, “na‘e kamata ke lea ha ni‘ihi ‘i ha ngaahi lea kehekehe mo kikite; ne mamata ha ni‘ihi ki ha ngaahi me‘a-hā-mai nāunau‘ia; pea na‘á ku mamata ki he Temipalé kuo fakafonu‘aki ia ha kau ‘āngelo, pea na‘á ku fakahā ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení ki he fakataha‘angá.”³

‘I ha fakataha na‘e fai ‘i he temipalé ‘i ha uike ‘e taha mei ai, ko e ‘aho 3 ia ‘o ‘Epelelí, na‘e hoko ai ha ngaahi me‘a fakalangi ma‘ongo‘onga mo‘oni. Hili e tokoni ‘a e Palōfitá ki ha ni‘ihi ‘o e kau taki ‘o e Siasí ‘i hono fakahoko ‘o e sākalamēnití, na‘á na mavahe leva mo ‘Ōliva Kautele ki mui ‘i he tu‘unga malangá, kuo tuku hifo ‘a e puipuí, ‘o na tū‘ulutui ai ‘o lotu tāuma‘u. Ko e taimi na‘á na tu‘u hake ai mei he‘ena lotú, na‘e hā mai ‘a e Fakamo‘uí kiate kinaua ‘o fakahā ange ‘a ‘Ene tali ‘o e temipalé: “He vakai, kuó u tali ‘a e falé ni, pea ‘e ‘i heni ‘a hoku hingoá; pea te u fakahā au ‘e au ki hoku kakaí ‘i he ‘alo‘ofa ‘i he falé ni” (T&F 110:7).

‘I he hili e me‘a-hā-maí ni, na‘e toe mamata ‘a Siosefa mo ‘Ōliva ‘i ha me‘a-hā-mai kehekehe ‘e tolu, ‘a ia na‘e hā mai ai ‘a e kau palōfita ‘o e kounga mu‘á kiate kinaua ke fakafoki mai ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí na‘e fie ma‘u ki he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní. Na‘e hā mai ‘a Mōsese ‘o foaki ange kiate kinaua “ ‘a e ngaahi kī ‘o hono tānaki mai ‘o ‘Isilelí mei he potu ‘e fā ‘o māmaní,” pea pehē kia ‘Ilaiase “ ‘o tuku mai ‘a e kuonga ‘o e ongoongolelei ‘o ‘Ēpalahamé” (Vakai, T&F 110:11–12).

Pea ‘i ha toe me‘a-hā-mai lahi mo nāunau‘ia, na‘e mamata ai ‘a Siosefa mo ‘Ōliva ki he palōfita ko ‘Ilaisiaá (vakai, T&F 110:13–16). Na‘e mātu‘aki mahu‘inga ‘a e ha‘u ko ‘eni ‘a ‘Ilaisiaá pea mo hono fakafoki mai ‘o e mālohi ke fakama‘ú, ko ia ne kikite‘i ai ia ‘e Malakai ‘i he ngaahi senituli lahi ki mu‘á, pea toe folofola‘aki ‘e he Fakamo‘uí ‘a e kikité ni ki he kakai Nīfaí (vakai, Malakai 4:5–6; 3 Nīfai 25:5–6; 26:1–2). Na‘e ha‘u ‘a ‘Īlaisiā ke foaki kia ‘Ōliva mo Siosefa ‘a e kī ‘o e fai fakama‘ú—‘a e mālohi ke fakama‘u mo tali ‘i he langí ‘a e ngaahi ouau kotoa pē na‘e fai he māmaní. Na‘e mahu-‘inga ke toe fakafoki mai ‘a e mālohi fai fakama‘ú ki hono teuteu ‘o māmani ki he Hā‘ele ‘Angaua mai ‘a e Fakamo‘uí, he ka ‘ikai ia, “ ‘e faka‘auha ‘o ‘osi‘osingamālie ‘a māmani kotoa ‘i he‘ene hā‘ele maí” (Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:39).

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e kikite‘i e ha‘u ‘a ‘Ilaisiaá ‘e he palōfita ko Malakai ‘o e kuonga mu‘á.

Ko e fakamatala ‘eni ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau‘aki mo e ‘a‘ahi mai ‘a Molonai kiate ia ‘i he efiafi ‘o e ‘aho 21 ‘o Sepitema 1823, ‘o hangē ko ‘ene tu‘u ‘i he Siosefa Sāmita -Hisitōlia 1:36–39: “Na‘á ne [Molonai] fua lau ‘a e konga ‘o e vahe hono tolu ‘o e Tohi ‘a Malakaí; ‘o ne lau foki ‘a hono fā pe ko e vahe faka‘osi ‘o e kikite pē ko iá, ka na‘e ki‘i faikehekehe ia mei he me‘a ‘oku tu‘u ‘i he‘etau ngaahi Tohi Tapú. Na‘e ‘ikai te ne lau ‘a e ‘uluaki vēsí ‘o tatau mo e me‘a ‘oku hā ‘i he‘etau ngaahi tohí, ka na‘á ne lau ia ‘o hangē ko ‘ení:

“He vakai, ‘oku ha‘u ‘a e ‘ahó ‘e vela ‘o hangē ko e ngoto‘umú, pea ko e kau pōlepole kotoa pē, ‘io, mo kinautolu kotoa pē ‘oku fai angahalá, te nau vela ‘o hangē ko e vevé; he ko kinautolu ‘e ha‘ú te nau tutu ‘a kinautolu,‘oku folofola ‘e he ‘Eiki ‘o e Ngaahi Kau Taú, pea ‘e ‘ikai toe hanau aka pe va‘a.

“Pea mo e tahá, na‘á ne lau ‘a e veesi hono nimá ‘o hangē ko ‘ení: Vakai, te u fakahā kiate kimoutolu ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i he nima ‘o ‘Ilaisiā ko e palōfitá, ‘i he te‘eki ai ke hoko ‘a e fu‘u ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o e ‘Eikí.

“Na‘á ne lau foki ‘a e veesi hono hokó ‘o kehe: Pea te ne tō ‘i he loto ‘o e fānaú ‘a e ngaahi tala‘ofa na‘e fai ki he ngaahi tamaí, pea ‘e liliu ‘a e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí. Ka ne ‘ikai ke pehē, ‘e faka‘auha ‘o ‘osi‘osingamālie ‘a māmani kotoa ‘i He‘ene hā‘ele maí”⁴

Na‘e hā ‘a ‘Ilaisiā kia Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautele ‘i he Temipale Ketilaní.

Na‘e fakamatala‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e hā ‘a e palōfita kuonga mu‘a ko ‘Ilaisiaá kiate ia mo ‘Ōliva Kautele ‘i he Temipale Ketilaní he ‘aho 3 ‘o ‘Epeleli 1836, pea toki hiki ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:13–16: “Na‘e ‘asi fakafokifā mai kiate kimaua ha toe me‘a-hā-mai lahi mo nāunau‘ia; he na‘e tu‘u ‘i homa ‘aó ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá, ‘a ia na‘e ‘ave ki he langí ta‘e te ne a‘usia ‘a e maté, ‘o ne pehē:

“Vakai, kuo hokosia kakato ‘a e taimi, ‘a ia na‘e lea ‘aki ‘e he ngutu ‘o Malakaí—‘o fakamo‘oni‘i, ‘e fekau mai ia [ko ‘Ilaisiā] ‘i he te‘eki ai ke hoko ‘a e ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o e ‘Eikí—ke liliu ‘a e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú, pea mo e fānaú ki he ngaahi tamaí, telia na‘a te‘ia ‘a e māmaní kotoa pē ‘aki ha fakamala‘ia—ko ia, ‘oku tuku ki homo nimá ‘a e ngaahi kī ‘o e kuonga ko ‘ení; pea te mo lava ‘o ‘ilo‘i ‘i he me‘á ni ‘oku ofi ‘a e fu‘u ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o e ‘Eikí, ‘io ‘i he ngaahi matapaá.”⁵

Na‘e fakafoki mai ‘e ‘Ilaisiā ‘a e ngaahi kī ‘o e fai fakama‘ú—ko e mālohi mo e mafai ke nono‘o ‘i he langí ‘a e ngaahi ouau kātoa ‘oku fakahoko ‘i māmaní.

“ ‘Te u fekau ‘a ‘Ilaisiā ko e Palōfitá kiate kimoutolu, ‘i he‘eki ai ke hoko ‘a e ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o [e ‘Eikí],‘ pea hokohoko atu ai. [vakai,Malakai 4:5]. Ko e hā ‘oku fekau‘i mai ai ‘a ‘Ilaisiaá? Koe‘uhí he ‘okú ne ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e mafai ke fakahoko ‘a e ngaahi ouau kotoa pē ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí; pea [ka ‘ikai] ‘omai ‘a e mafaí, he ‘ikai ke lava ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ouaú ‘i he mā‘oni‘oni.”⁶

Na‘e lea‘aki ‘eni ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotú, pea toki lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:8–11: “Ko e anga ‘o e ouaú ni, [‘a e papitaiso ma‘á e kakai pekiá], ‘oku kau ai ‘a e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ‘i he fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, ‘a ia ‘oku fakangofua ai ke ‘ilonga ‘a e me‘a te mou nono‘o ‘i he māmaní ‘e nono‘o ia ‘i he langí, pea ‘ilonga ‘a e me‘a te mou vete ‘i he māmaní ‘e vete ia ‘i he langí. …

“ ‘E hangē nai ki ha ni‘ihi ko ha tokāteline ngali fefeka ‘aupito ia ‘oku tau lau ki aí—ko ha mālohi ‘oku lekooti pe nono‘o ‘i he māmaní pea nono‘o ‘i he langí. Ka neongo iá, ‘i he ngaahi kuonga kotoa pē ‘o e māmaní, ko e taimi kotoa pē ‘oku foaki mai ai ‘e he ‘Eikí ha kuonga ‘o e lakanga fakataula‘eikí ki ha tangata ‘i he fakahā mo‘oni, pe ha kau tangata, ‘oku foaki ma‘u ai pē ‘a e mālohi ko ‘ení. Ko ia, ‘ilonga ha me‘a na‘e fai ‘e he kau tangata ko iá ‘i he mafai pea ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ‘o nau fai mo‘oni mo totonu ia, pea tauhi hano lekooti totonu mo falala‘anga, na‘e hoko ia ko ha fono ‘i he māmaní mo e langí, pea ‘e ‘ikai lava ke fakata‘e-‘aonga‘i ia ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a Sihova Māfimafí. Ko ha lea totonu ‘eni. Ko hai ‘oku lava ke fanongo ki aí?

“Pea ko e huluhulu ki he tokāteliné ni ‘oku hā ia he Mātiu 16:18, 19: Pea ‘oku ou tala atu foki kiate koe, ko Pita koe, pea te u langa hoku siasí ki he maká ni; pea ‘e ‘ikai lava‘i ia ‘e he ngaahi matapā ‘o hētesí. Pea te u ‘atu kiate koe ‘a e kī ‘o e pule‘anga ‘o e langí: pea ko ia kotoa pē te ke nono‘o ‘i māmaní, ‘e nono‘o ia ‘i he langí; pea ko ia te ke veteki ‘i māmaní, ‘e veteki ia ‘i he langí.

“Ko ‘eni ko e me‘a lilo mo fakaofo lahi ‘o e me‘á hono kotoa, pea ko e fungani lelei taha ‘o e tefito kotoa ‘oku tau vakai ki aí, ‘oku kau ki ai hono ma‘u ‘o e ngaahi mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Toputapú. He ko ia ia ‘oku foaki ki ai ‘a e ngaahi kī ko ‘ení ‘oku ‘ikai faingata‘a kiate ia ke ne ma‘u ha ‘ilo ki he ngaahi mo‘oni ‘oku kau ki hono fakamo‘ui ‘o e fānau ‘a e tangatá, ma‘á e kau pekiá pea mo e kakai mo‘uí fakatou‘osi.”⁷

‘E lava ke fakama‘u ‘a e ngaahi fāmilí ki he mo‘uí ni pea ki he ta‘engatá kotoa, tu‘unga ‘i he mālohi fai fakama‘ú, pea ‘e lava ke fakahoko mo e ngaahi ouau toputapú ma‘á e kakai pekiá.

“Ko e laumālie, mālohi, mo e uiui‘i ‘o ‘Ilaisiaá ‘oku mou ma‘u ai ‘a e mālohi ke ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e fakahaá, ngaahi ouaú, ngaahi mafaí, ngaahi mālohí pea mo e ngaahi fakakoloa ‘o e kakato ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he māmaní; pea ke tali, ma‘u, mo fakahoko ‘a e ngaahi ouau kotoa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o a‘u ki hono liliu ‘o e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he‘enau fānaú, pea mo e loto ‘o e fānaú ki he ngaahi tamaí, ‘o a‘u kiate kinautolu ‘oku ‘i he langí.

“ ‘Oku pehē ‘e Malakai, ‘Te u fekau ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá kiate kimoutolu, ‘i he he‘eki ai ke hoko ‘a e ‘aho lahi mo fakamanavahē ‘o [e ‘Eikí]; pea te ne liliu ‘a e loto ‘o e mātu‘á ki he fānaú, pea ko e loto ‘o e fānaú ki he‘enau mātu‘á, telia na‘á ku ha‘u ke taa‘i ‘aki ‘a māmani ‘a e mala‘ia.’ [Malakai 4:5–6.]

“Ka ko ‘eni, ko e me‘a ‘oku ou feinga ki aí ko e ‘ilo‘i ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku ou fai pē ‘eku feinga ke ma‘u ia. Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku totonu ke mahino kiate kitautolu ‘i he potufolofolá ni ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí?

“ ‘I he ngaahi ‘aho ‘o Noá, na‘e faka‘auha ai ‘e he ‘Otuá ‘a māmani ‘aki ha lōmaki, pea kuó Ne ‘osi tala‘ofa ‘e faka‘auha ia ‘aki ha afi ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí: ka ki mu‘a ke hokó, ‘e ‘uluaki mu‘omu‘a mai ‘a ‘Ilaisiā ‘o liliu ‘a e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú, mo hono hokohoko atú.

“Ko e me‘a mahu‘ingá ‘eni. Ko e hā ‘a e tu‘unga mo e ngāue ko ‘eni ‘a ‘Ilaisiaá? Ko e taha ia ‘o e ngaahi kaveinga ma‘ongo‘onga mo mahu‘inga taha kuo fakahā ‘e he ‘Otuá. Te Ne fekau‘i mai ‘a ‘Ilaisiā ke fakama‘u ‘a e fānaú ki he ngaahi tamaí, pea mo e ngaahi tamaí ki he fānaú.

“ ‘Oku fakangatangata ‘apē nai ‘eni ia ki he kakai mo‘uí, ke fakalelei‘i pē ‘a e ngaahi faingata‘a ‘i he ngaahi fāmilí ‘i he māmaní? ‘Oku ‘ikai pehē ia. Ko ha ngāue ma‘ongo‘onga lahi ange ia. ‘E ‘Ilaisiā! ko e hā e me‘a na‘á ke mei faí kapau na‘á ke ‘i heni? Te ke fakangatangata pē nai ho‘o ngāué ma‘á e kakai mo‘uí pē? ‘Ikai: Te u taki kimoutolu ki he Folofolá, ‘a ē ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e kaveingá ni: ‘a ia, ka ‘ikai kitautolu, he ‘ikai ke lava ‘o fakahaohaoa‘i kinautolu, pe ko kitautolu ta‘e kau ai ‘a kinautolu; ‘a e ngaahi tamaí ta‘e kau ai ‘a e fānaú, pe ko e fānaú ta‘e kau ai ‘a e ngaahi tamaí [vakai, Hepelū 11:40].

“ ‘Oku ou fakatauange ‘e mahino kiate kimoutolu ‘a e kaveingá ni, he ‘oku mahu‘inga; pea kapau te mou ma‘u ia, ko e laumālie ia ‘o ‘Ilaisiaá, ke tau huhu‘i hotau kau pekiá, pea fakafehokotaki kitautolu mo ‘etau ngaahi tamai ‘oku ‘i he langí, pea fakama‘u hotau kau pekiá ke nau tu‘u mai ‘i he ‘uluaki toetu‘ú; ‘oku tau fie ma‘u heni ‘a e mālohi ‘o ‘Ilaisiaá ke fakama‘u kinautolu ‘oku nofo ‘i māmaní kiate kinautolu ‘oku nofo ‘i he langí. Ko e mālohi ‘eni ‘o ‘Ilaisiaá pea mo e ngaahi kī ‘o e pule‘anga ‘o Sihová. …

“Ko ‘eni: Ko e tokāteline pe ko e mālohi fai fakama‘u ‘o ‘Ilaisiaá ‘oku peheni:—Kapau ‘okú ke ma‘u ‘a e mālohi ke fakama‘u ha me‘a ‘i māmani pea mo langi, pea ta ‘oku totonu ke tau fakapotopoto. Ko e ‘uluaki me‘a ke faí, ke ke ‘alu ‘o fakama‘u ‘i māmani ho ngaahi fohá mo ho ngaahi ‘ofefiné kiate koe, pea mo koe ki ho‘o ngaahi kuí ‘i he nāunau ta‘engatá.”⁸

Ko e ha‘u ‘a ‘Ilaisiaá ko ha teuteu mahu‘inga ia ki he Hā‘ele ‘Anga Ua mai ‘a e Fakamo‘uí.

“Kuo pau ke liliu ‘a e loto ‘o e fānau ‘a e tangatá ki he‘enau ngaahi tamaí, pea mo e ngaahi tamaí ki he fānaú, ‘a e mo‘uí pe ‘a e maté, ke teuteu‘i ai kinautolu ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. Kapau na‘e ‘ikai ke ha‘u ‘a ‘Ilaisiā, ‘e taa‘i ‘a māmani kotoa.”⁹

“Ko ‘Ilaiasé ko ha fakamelomelo ia ke ne teuteu ‘a e halá, pea ‘e toki hoko mai ai ‘a e laumālie mo e mālohi ‘o ‘Ilaisiaá, ‘okú ne ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e mālohí, ‘o langa hake ‘a e Temipalé ‘o a‘u ki he maka funganí, ‘o fokotu‘u ‘a e ngaahi sila ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘i he fale ‘o ‘Isilelí, pea ‘ai ke mateuteu ‘a e me‘a kotoa pē; pea ‘e toki hā‘ele mai ‘a e Mīsaiá ki Hono Temipalé, ‘a ia ko e fakamuimui tahá ia. … Kuo pau ke ha‘u ‘a ‘Ilaisiā ‘o teuteu ‘a e halá mo langa hake ‘a e pule‘angá ki mu‘a pea toki hoko mai ‘a e ‘aho lahi ‘o e ‘Eikí.”¹⁰

“ ‘Oku fakatatali ‘a māmani ke tutu ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. Te Ne fekau‘i mai ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá, pea te ne fakahā ‘a e ngaahi fuakava ‘a e ngaahi tamaí fekau‘aki mo e fānaú, pea mo e ngaahi fuakava ‘a e fānaú fekau‘aki mo e ngaahi tamaí.”¹¹

“ ‘E anga fēfē ha hā‘ele mai ‘a e ‘Otuá ke fakahaofi ‘a e to‘u tangatá ni? Te Ne fekau mai ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá. … ‘E fakahā ‘e ‘Ilaisiā ‘a e ngaahi fuakavá ke fakama‘u ‘a e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú, pea mo e fānaú ki he ngaahi tamaí.”¹²

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

‘I he hā ‘a e Fakamo‘uí ‘i he Temipale Ketilaní, na‘á Ne fakahā ange kia Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautele, “Te u fakahā au ‘e au ki hoku kakaí ‘i he ‘alo‘ofa ‘i he falé ni” (peesi 335). Ko e hā ha founga na‘e hoko ai hono fakafoki mai ‘o e ngaahi kī ‘o e fai fakama‘ú ko ha fakahaa‘i ia ‘o e manava‘ofa ‘a e ‘Eikí? Ko e hā mo ha toe ngaahi founga ‘okú Ne fakahaa‘i ai Ia ‘i he temipalé?
Ako ‘a e palakalafi hono tolu mo e fā ‘i he peesi 356. Ko e hā ‘oku ako‘i mai ‘e he ongo palakalafí ni fekau‘aki mo e misiona ‘o ‘Ilaisiaá ka ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u mei he tohi ‘a Malakai 4:5–6? Ko e hā hano mahu‘inga ‘o e faikehekehe ko ‘ení?
Ako ‘a e fakamatala ki he mālohi fai-fakama‘ú ‘oku ‘i he peesi 357–58. Ko e hā ‘a e mālohi fai-fakama‘u? Ko e hā ‘oku mahu- ‘inga ai kiate koe mo ho fāmilí ‘a e mālohi ko ‘ení?
Lau ‘a e fakamatala ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he ngāue ‘a ‘Ilaisiaá (peesi 358–60). Ko e hā ‘a e Laumālie ‘o ‘Ilaisiaá? Ko e hā na‘e mahu‘inga ai ke ha‘u ‘a ‘Ilaisiā ‘o fakahoko ‘a e ngāue ko ‘ení ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní?
Ko e hā ha me‘a kuó ke foua ‘a ia na‘e liliu ai ho lotó ki he kau mēmipa ho fāmilí kuo pekiá? Ko e hā ‘e lava ‘o fai ‘e he mātu‘á ke tokoni ki he‘enau fānaú ‘i hono liliu honau lotó ki he‘enau ngaahi kuí?
Lau ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he faka‘osinga ‘o e peesi 357 pea mo e palakalafi faka‘osi ‘i he peesi 360. Ko e hā ‘okú ke pehē ai ‘e “taa‘i ‘a māmani ‘aki ‘a e mala‘ia” ka ne ta‘e ‘oua ‘a e mālohi faifakama‘ú?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Hilamani 10:4–10; T&F 132:45–46; 138:47–48; Bible Dictionary, “Elijah,” p. 664

Elijah appearing to Joseph and Oliver — “Na‘e ‘asi fakafokifā mai kiate kimaua ha toe me‘a-hā-mai lahi mo nāunau‘ia; he na‘e tu‘u ‘i homa ‘aó ‘a ‘Ilaisiā ko e palōfitá, ‘a ia na‘e ‘ave ki he langí ta‘e te ne a‘usia ‘a e maté.”

family at temple — “‘Oku totonu ke tau fakapotopoto. Ko e ‘uluaki me‘a ke faí, ke ke ‘alu ‘o fakama‘u ‘i māmani ho ngaahi fohá mo ho ngaahi ‘ofefiné kiate koe, pea mo koe ki ho‘o ngaahi kuí ‘i he nāunau ta‘engatá.”