Vahe 20: Ko Ha Loto ‘Oku Fonu ‘i he ‘Ofá mo e Tuí: Ko e Ngaahi Faitohi ‘a e Palōfitá ki Hono Fāmilí

Vahe 20

Ko Ha Loto ‘Oku Fonu ‘i he ‘Ofá mo e Tuí: Ko e Ngaahi Faitohi ‘a e Palōfitá ki Hono Fāmilí

“Manatu‘i ko e kaume‘a mo‘oni mo faitotonu au kiate koe mo e fānaú ‘o ta‘engata. ‘Okú ke ‘i hoku lotó ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata. ‘Ofa ke faitāpuekina kimoutolu kotoa ‘e he ‘Otuá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he uiui‘i fakapalōfita ‘o Siosefa Sāmitá, na‘e fie ma‘u ai ke ne fefononga‘aki holo ke feau ‘a e ngaahi fiema‘u ‘o e kautaha tupulekina vavé ni. ‘I he hili pē ‘ene fakamahino‘i he fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1831, ko Tau‘atāina ‘i Mīsulí, ‘a e potu ‘e langa ai ‘a Saioné, na‘e tupulekina vave leva ‘a e Siasí ai, ‘o tatau pē mo e hokohoko ‘ene tupulaki ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaioó. Mei he 1831 ki he 1838, na‘e ‘i ai ha tānaki‘anga ‘e ua ‘o e Siasí, ko e taha ‘i Mīsuli pea ko hono uá na‘e ‘i Ketilani, ‘a ē na‘e nofo ai ‘a e Palōfitá. Lolotonga e vaha‘ataimi ko ‘ení, na‘e fakahoko tu‘o nima ‘e he Palōfitá ‘a e fononga faingata‘a na‘e fe‘unga mo e kilomita ‘e 1,448 ki Mīsuli, ke vakai‘i e tupulekina ai ‘a e Siasí.

‘I he 1833 pea mo e 1837, na‘e ‘a‘ahi ai ‘a Siosefa Sāmita ki he konga ‘o Kānata na‘e pule‘i ‘e Pilitānia na‘e ui ko e Konga ‘o Kānata ki ‘Olungá (Upper Canada), ‘o ako‘i ‘a e ongoongoleleí mo fakamālohia ‘a e fanga ki‘i kolo ‘o e Siasí. ‘I he 1834 mo e 1835, na‘e fononga ai ki Misikeni ke ‘a‘ahi ki he kāingalotu ‘o e Siasí. ‘I ha vaha‘ataimi ‘o ha ngaahi ta‘u si‘i, na‘á ne malanga‘aki ai ‘a e ongoongoleleí mo fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o e Siasí ‘i Sipilingifila ‘i ‘Ilinoisi; Positoni mo Sālemi ‘i Masasūseti; Vahefonua Monimefí ‘i Niu Sēsí; Kolo ko Niu ‘Ioké pea mo ‘Alapanī ‘i Niu ‘Ioke; Sinisinati ‘i ‘Ōhaiō; Filatelifia ‘i Penisilivēnia; Uāsingatoni D.C; pea mo ha ngaahi feitu‘u kehekehe pē.

Na‘e fa‘a mavahe ‘a e Palōfitá ‘i ha taimi lahi mei hono ‘apí pea mo hono fāmilí, pea pehē ki he ngaahi fakatanga na‘e toutou fehangahangai mo iá. Na‘e puke pōpula ta‘e totonu ia mo fakahū pilīsone tu‘o lahi, pea tā tu‘o lahi hono tukuaki‘i ia ‘i ha ngaahi ‘eke fakalao loi. Hangē ko ‘ení, ‘i he ‘aho 27 ‘o Siulai 1837, na‘e mavahe ai ‘a e Palōfitá mo ha ni‘ihi kehe ‘o e kau taki ‘o e Siasí mei Ketilani ke ‘a‘ahi ki he Kāingalotu ‘i Kānatá. ‘I he‘enau a‘u atu ki Pānesivili ‘i ‘Ōhaioó, na‘e “ta‘ofi ‘aho kakato ai kinautolu ‘i ha ngaahi ‘eke fakalao, tāufehi‘a mo fakatupu mamahi.” Koe‘uhí na‘e ‘ikai ke nau mama‘o mei Ketilani, na‘a nau toe foki mai leva ke mālōlō pea toki kamata ‘enau fonongá ‘i he ‘aho hono hokó. Na‘e hiki ‘e he Palōfitá ‘o pehē, “ ‘I he tō ‘a e la‘aá, pe ofi ki ai, na‘á ku heka ki he‘eku salioté ‘o foki ki ‘api ki Ketilani. ‘I he momeniti ko iá, na‘e heka fakavave hake ‘a e pule polisí ki he salioté ‘o puke ‘eku maeá pea mono mai ha tohi faka‘ilo ‘e taha kiate au.”¹

Ne hoko e lahi ‘o e mavahe ‘a e Palōfitá mei ‘apí, ko ha ngaahi ‘ahi‘ahi faingata‘a kiate ia mo hono fāmilí. ‘Oku fakahaa‘i ‘e he‘ene ngaahi tohi kia ‘Emá ‘a ‘ene ongo‘i ta‘elatá pea mo ‘ene ‘ofa kiate ia mo ‘ena fānaú. Na‘á ne hokohoko tohi ‘a ‘ene ‘ofa lahi ki hono fāmilí mo ‘ene tui ki he ‘Otuá. Na‘á ne toe fai foki ki hono fāmilí ha fakapapau mei he lotó, ‘o fakahaa‘i ‘a ‘ene ‘amanaki lelei ki he kaha‘ú neongo ‘a e ngaahi me‘a fakamamahi na‘a nau fehangahangai mo iá.

‘I he ‘aho 1 ‘o ‘Epeleli 1832, na‘e mavahe ai ‘a e Palōfitá mei hono ‘apí ‘i he‘ene fononga hono ua ki Mīsulí, ko e toki ‘osi pē ia ha uike ‘e taha hono valitaa‘i mo fakapipiki fulufulu‘i moa ia ‘e ha kau fakatanga pea ko e toki ‘osi pē ia ha ‘aho ‘e ua mei he si‘i mālōlō hono foha ohí. ‘Oku pau na‘e uhu hono mafú ‘i he mamahi mo e hoha‘a ki si‘ono uaifi ko ‘Emá, pea pehē ki hono ki‘i ‘ofefine pē taha na‘e kei mo‘ui ko Sūliá. Lolotonga ‘ene foki mai ki ‘api ‘i he māhina hono hokó, mo loto fiefia ke toe fakataha mo hono fāmilí, na‘e puke fakalao ia ‘i ha ngaahi uike ‘i Kulinivili ‘i ‘Initiana. Na‘e lavea lahi ‘a e va‘e ‘o Pīsope Niueli K. Uitenií, ko e taha ‘o e kaungā fononga ‘o e Palōfitá, ‘i ha fakatu‘utāmaki ‘i ha saliote pea na‘e fie ma‘u ke fakaakeake ki mu‘a pea toki hoko atu ‘ene fonongá. Lolotonga e taimi ko ‘ení, na‘e fakakonahi foki mo e Palōfitá ‘o tupu ai ha‘ane lua lahi ‘aupito pea homo ai hono kaungaó. Na‘á ne feinga mai leva kia Pīsope Uitenī, pea neongo na‘á ne kei tokoto pē ‘i hono mohengá, ka na‘á ne foaki ha tāpuaki fakataula‘eiki kia Siosefa. Na‘e fakamo‘ui e Palōfitá ‘i he taimi pē ko iá.

Hili ha taimi nounou mei he me‘a ko ‘eni ne hokó, ne tohi leva ‘e he Palōfitá ‘a e me‘a ko ‘ení ki hono uaifí: “Kuo ‘osi a‘u mai ‘a Misa Māteni [Hālisi] ‘o ne ‘omi ‘a e ongoongo fakafiefia ‘oku lelei kotoa hota fāmilí ‘i he‘ene mavahe maí, pea ‘okú ne fakafiefia‘i lahi homau lotó mo langaki homau laumālié. ‘Oku mau fakafeta‘i ki he‘etau Tamai Hēvaní ‘i He‘ene angalelei kiate kimautolú pea mo kimoutolu kotoa. … ‘Oku ‘ikai fu‘u sai e tu‘unga ‘oku ou ‘i aí, neongo ia te u feinga ke u fiemālie pē, ‘i hono tokoni‘i au ‘e he ‘Eikí. … ‘Oku ou fie sio ki si‘i Sūliá pea ke u toe huki ia ‘i hoku fungá mo ta pōtalanoa. … ‘Oku ou anganofo atu ko ho husepāniti. ‘Ofa ke tāpuaki‘i koe ‘e he ‘Eikí, ke ‘iate koe ha nonga, ko ia, nofo ā kae ‘oua ke u foki atu.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku lotua ‘e he kau mēmipa ‘o e fāmilí ha fakafiemālie, mo nau fefakamālohia‘aki.

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 13 ‘o ‘Okatopa 1832, mei he Kolo ko Niu ‘Ioké ‘i Niu ‘Ioke: “Ko e ‘aho ní, na‘á ku fononga holo ai ‘i he feitu‘u faka‘ofo‘ofa taha ‘o e kolo ko Niu ‘Ioké. ‘Oku mātu‘aki lelei mo faka‘ofo‘ofa ‘a e ‘ū falé, pea ‘oku fakatumutumu ‘a e taha kotoa pē ‘oku mamata ki ai. … Hili ‘eku mamata ki he me‘a kotoa pē na‘á ku fie mamata aí, na‘á ku foki leva ki hoku lokí ke fakakaukauloto mo fakanonga e anga ‘o ‘eku fakakaukaú; fakafokifā, kuo fetāfeaki he‘eku fakakaukaú ha manatu ki ‘api, kia ‘Ema mo Sūlia, peá u faka‘ānaua ai ‘i ha momeniti ke u feohi mo kinaua. ‘Oku uhu hoku mafú ‘i he ongo‘i mo e ‘ofa kotoa ‘a ha tamai mo ha husepāniti, pea kapau na‘e lava ke u ‘i hena mo koe, te u fakamatala atu ha ngaahi me‘a lahi. …

“ ‘Oku ou ongo‘i pehē ange mai ke u lea atu ke fakafiemālie ‘aki koe ‘i ho faingata‘a‘ia makehe mo e mamahi he lolotongá [na‘e lolotonga feitama ‘a ‘Ema he taimi ko iá]. Fakatauange ke foaki atu ‘e he ‘Otuá ha ivi ke ‘oua na‘á ke vaivai. ‘Oku ou lotua ‘e fakavaivai‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e loto ‘o kinautolu ‘oku ‘ākilotoa koé ke nau anga‘ofa atu pea to‘o atu ho‘o mafasiá mei ho umá ‘i he lahi taha ‘e lavá, kae ‘oua te ke faingata‘a‘ia. ‘Oku ou ‘ofa atu, he ‘oku mahino kiate au, kae ‘ikai ko e ni‘ihi kehé, ‘a e tu‘unga ‘okú ke ‘i aí, ka kuo pau ke ke ma‘u ha nonga ‘i ho‘o ‘ilo‘i ko ho kaume‘a ‘a e ‘Otua ‘i he langí pea ‘oku ‘i ai hao kaume‘a mo‘oni mo mo‘ui pē ‘e taha ‘i he māmaní, ko ho husepānití.”³

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 12 ‘o Nōvema 1838, mei Lisimoni ‘i Mīsuli, ‘a ia na‘e tuku pōpula aí: “Na‘á ku ma‘u ho‘o tohí, pea kuo tā tu‘o lahi ‘eku lau iá; ko ha me‘a mahu‘inga ia kiate au. ‘E ‘Otua, tuku mu‘a ke u ma‘u ha faingamālie ke u toe sio ki hoku fāmili ‘ofeiná ‘i he tau‘atāina mo e feohi fiefia ‘o e mo‘uí. ‘E fonu hoku lotó ‘i he fakafeta‘i ‘oku ‘ikai mafakamatala‘i, ‘o kapau pē te u fakafalala mai kinautolu ki hoku fatafatá peá u ‘uma ki si‘onau kou‘ahé. Talaange ki he fānaú ‘oku ou kei mo‘ui pē pea ke nau falala he ‘ikai fuoloa kuó u a‘u atu kiate kinautolu. Fakafiemālie‘i si‘onau lotó ‘i he me‘a te ke lavá, peá ke feinga foki ke ke ma‘u mo ha fiemālie, ‘i he lahi taha te ke lavá. …

“P.S. Tohi mai ki he lahi taha te ke lavá, pea kapau ‘e lava, peá ke ha‘u ‘o sio mai kiate au, pea ‘omi mo e fānaú kapau ‘e lava. Ngāue pē ‘o fakatatau mo e ongo ‘okú ke ma‘ú pea mo ho‘o faka-‘uto‘uta lelei tahá peá ke feinga ke ke ma‘u ha nonga, he ‘oku ou tui ‘e iku lelei ‘a e me‘a kotoa pē.”⁴

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 4 ‘o ‘Epeleli 1839, mei he Fale Fakapōpula Lipetií ‘i Mīsuli: “Si‘i ‘Ema, ‘Oku ‘ikai tūkua ‘eku fakakaukau kiate koe mo e fānaú. … ‘Oku ou fie sio ki si‘i Feletilikí, Siosefa, Sūlia, ‘Ālekisānita, Sōana [ko ha pusiaki na‘e nofo mo e fāmili Sāmitá], pea mo Mēsia motu‘a [ko e kulī ‘a e fāmilí]. Pea kiate koe, kapau ‘okú ke fie ‘ilo ki he lahi ‘eku fie sio kiate koé, peá ke vakai‘i ho lotó, ‘a e lahi ho‘o fie sio mai kiate aú, peá ke ‘ilo ai pē. Te u lau ko e koloa mo ha me‘a fakafiefia mo‘oni, ke u lue la‘i va‘e, ta‘e tatā mo ta‘e kofu atu mei heni kiate koe pe he ‘ikai ke u lau ia ko ha faingata‘a. …Te u ‘ūkuma pē si‘oku ngaahi mamahí; pea pehē mo kinautolu ‘oku mau ‘i hení. Kuo te‘eki ai ha taha ‘iate kimautolu ‘e ongo‘i lotosi‘i.”⁵

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 20 ‘o Sānuali 1840, mei he Vahefonua Sesitaá ‘i Penisilivēnia: “ ‘Oku vivili hoku lotó ke u mamata kiate kimoutolu kotoa he mo‘uí ni. ‘Oku ngali fu‘u lōloa e taimi kuó u mavahe ai meiate kimoutolú, ka ‘i he tokoni ‘a e ‘Eikí, he ‘ikai pē ke fuoloa mei heni. … ‘Oku ‘ikai nonga hoku lotó pea ‘e pehē pē kae ‘oua kuó u a‘u atu ki ‘apí na. ‘Oku ou lotua ki he ‘Otuá ke malu‘i kotoa kimoutolu kae ‘oua ke u a‘u atu. Si‘oku ‘ofa‘anga ko ‘Ema, ‘oku ‘iate koe pē mo e fānaú ‘a ‘eku ‘ofá. ‘Oku ou loto ke mou manatua au. Tala ki he fānaú ‘oku ou ‘ofa atu kiate kinautolu pea te u foki atu ‘i he vave taha te u lavá. ‘I he ngaahi ha‘i ‘o e ‘ofá, ko ho husepānití.”⁶

‘Oku ‘atautolu ma‘u pē ‘a e fatongia ko hono ako‘i ‘o ‘etau fānaú.

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 12 ‘o Nōvema 1838, mei Lisimoni ‘i Mīsuli, ‘a ia na‘e tukupōpula aí: “Talaange ki si‘i Siosefá kuo pau ke ne hoko ko ha ki‘i tamasi‘i angalelei; ‘oku ‘ofa mo‘oni ai ‘ene tamaí. Ko ia ‘oku lahi tahá pea kuo pau ke ‘oua na‘á ne fakamamahi‘i kinautolu ‘oku si‘i hifo aí, ka ke ne fakafiemālie‘i kinautolu. Talaange ki si‘i Feletilikí ‘oku ‘ofa lahi atu ‘ene tamaí; ko ha ki‘i tamasi‘i talavou ia. Ko e ki‘i ta‘ahine talavou foki mo Sūlia. ‘Oku ou ‘ofa atu foki kiate ia. Ko ha ki‘i ta‘ahine ngali kaha‘u lelei ia. Talaange ki ai ‘oku fie ma‘u ‘e he‘ene Tamaí ke ne manatu‘i ia pea ke ne hoko ko ha ki‘i ta‘ahine angalelei. Talaange ki he toengá ‘oku ou ‘unaloto atu mo lotua kinautolu kotoa. … . ‘Oku ou manatu‘i ma‘u pē si‘i ‘Ālekisānitá. Si‘oku ‘ofa‘anga ko ‘Ema, ‘oku ou faka‘amu ke ke manatu‘i ko ha kaume‘a mo‘oni mo angatonu au kiate koe pea pehē ki he fānaú ‘o ta‘engata. ‘Oku ‘iate kimoutolu ma‘u ‘ai pē ‘a ‘eku ‘ofá ‘o ta‘engata pea ta‘engata. Fakatauange ke faitāpuekina kotoa kimoutolu ‘e he ‘Otuá, ‘ēmeni. Ko ho husepāniti au ‘oku ‘i he pōpulá mo e mamahí.”⁷

Kia ‘Ema ‘i he ‘aho 4 ‘o ‘Epeleli 1839, mei he fale fakapōpula Lipetií ‘i Mīsuli: “ ‘Oku ou fie ma‘u ke ‘oua na‘á ke tuku ke ngalo au ‘i he fānaú. Talaange kiate kinautolu ‘oku ‘ofa lahi atu ‘enau Tamaí, pea ‘oku fai hono lelei tahá ke hao mei he kau fakatangá kae foki atu kiate kinautolu. Ako‘i [‘a e ki‘i fānaú] ki he lelei taha te ke lavá, ke nau ma‘u ha ‘atamai lelei. Anga‘ofa mo angalelei kiate kinautolu; ‘oua te ke ‘itangofua kiate kinautolu, ka ke fakafanongo ki si‘enau ngaahi fiema‘ú. Talaange ‘oku tala atu ‘e he‘enau Tamaí kuo pau ke nau hoko ko ha fānau angalelei pea talangofua ki he‘enau fa‘eé. Si‘oku ‘ofa‘anga ko ‘Emá, ‘oku hilifaki kiate koe ha fatongia lahi ke ke anga faka‘ei‘eiki mo ta‘e ha mele ‘i honau ‘aó pea ke ke ako‘i kinautolu ‘i he ngaahi me‘a ‘oku totonú, ke fa‘u ‘enau fanga ki‘i fakakaukau kei si‘i mo pelepelengesí ke nau kamata ‘i he hala ‘oku totonú pea ‘oua na‘a faka‘uli‘i kei iiki ‘i ha‘anau mamata ki he ngaahi sīpinga ‘o e anga ta‘e faka‘otuá.”⁸

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 9 ‘o Nōvema 1839, mei Sipilingifila ‘i ‘Ilinoisi: “ ‘Oku hoha‘a ma‘u ai pē hoku lotó kiate koe mo e fānaú kae ‘oua kuó u fanongo meiate kimoutolu, pea tautautefito ki si‘i Feletilikí. Na‘e fakamamahi mo‘oni ‘eku mavahe ‘oku kei puké. Fakatauange pē ke ke tokanga‘i lelei e ki‘i fānaú ‘i ha founga te ke hoko ai ko e fa‘ē mo e tokotaha mā‘oni‘oni pea feinga ke fakatupulaki honau fanga ki‘i ‘atamaí pea [ako‘i] ke nau laukonga mo nonga. ‘Oua na‘a tuku ke ma‘u kinautolu ‘e he momokó, peá ke feinga ke ma‘u ha mālōlō fe‘unga. ‘Oku hoko ‘eku mavahe meiate koé ko ha me‘a fakata‘elata mo fuoloa. … Kātaki pē kae ‘oua ke u foki atu, fai pē ho lelei tahá. He ‘ikai ke u lava ‘o hiki ‘a e me‘a ‘oku ou fie ma‘ú, ka ke tui mai kiate au, ko e lelei tahá pē ‘oku ou fakakaukau ‘aki kiate kimoutolú kotoa.”⁹

Ko hotau kaume‘a ‘a e ‘Otuá, pea te tau lava ‘o falala kiate Ia ‘i he taimi ‘o ‘etau faingata‘a‘iá.

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 6 ‘o Sune 1832, mei Kulinivili ‘i ‘Initiana: “ ‘Oku ou ‘a‘ahi he meimei ‘aho kotoa pē, ki ha ki‘i vao ‘akau he tu‘a koló, ‘oku lava ke u pulia ai mei he sio mai ‘a ha toe taha, peá u fakahaa‘i ai e ngaahi ongo hoku lotó ‘i he fakalaulauloto pea mo e lotu. Na‘á ku fakamanamanatu e ngaahi momeniti kotoa ‘o ‘eku mo‘uí peá u tangi ‘alo‘imata ai koe‘uhí ko ‘eku ngaahi holí pea mo ‘eku tuku ke ma‘u ‘e he fili ‘o hoku laumālié, ha mālohi lahi kiate au ‘o hangē ko ia ne hoko ‘i he kuo hilí. Ka ‘oku ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá pea kuó Ne fakamolemole‘i ‘eku ngaahi angahalá, pea ‘oku ou fakafeta‘i ‘i he‘ene fekau‘i mai ‘a e Fakafiemālié ki ha kakai tokolahi ‘oku tui mo fakavaivai‘i kinautolu ‘i hono ‘aó. …

“[Te u feinga ke fiemālie pē ‘i hoku iku‘angá he ‘oku ou ‘ilo ko hoku kaume‘a ‘a e ‘Otuá. Te u ‘ilo ‘a e fiemālié ‘iate Ia.] Kuó u momoi ‘eku mo‘uí ki hono to‘ukupú. ‘Oku ou mateuteu ai ke ‘alu ‘i ha‘ane ui. ‘Oku ou faka‘amu ke u nofo mo Kalaisi. ‘Oku ‘ikai ai ke u lau ‘oku mahu‘inga ‘eku mo‘uí kiate au [ka] ke fai pē Hono finangaló.”¹⁰

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 4 ‘o Sune 1834, mei he kauvai ‘o e Vaitafe Misisipí ‘i he feitu‘u fakahihifo ‘o ‘Ilinoisí; na‘e lolotonga kaungāfononga ‘a Siosefa mo e ‘Apitanga ‘o Saioné: “ ‘Oku ‘i ai pē taimi ‘e ni‘ihi ‘oku ‘ikai lava ke mafakamatala‘i ai ‘emau loto hoha‘a ki homau uaifí mo ‘emau fānaú—pea mo si‘omau kāingá, ‘o fakatatau mo e ongo ‘okú ne ‘ākilotoa homau lotó—pea pehē pē foki ki si‘omau ngaahi tokouá mo e kaungāme‘á. … Tala ki he Tangata‘eiki ko Sāmitá pea mo e fāmilí kotoa mo hoku tokoua ko ‘Ōliva [Kautelé], ke nofo fiemālie pē mo ‘amanaki ki he ‘aho ‘e ngata ai e faingata‘a mo e ‘ahi‘ahi ‘o e mo‘ui ní, pea te tau ma‘u kotoa e ngaahi fua ‘o ‘etau ngāué ‘o kapau te tau faivelenga ‘o a‘u ki he iku‘angá, ‘a ia ‘oku ou lotua ke hoko ko ha tufakanga fiefia kiate kitautolu kotoa pē.”¹¹

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 4 ‘o Nōvema 1838, mei Tau‘atāina ‘i Mīsuli, na‘e tukupōpula ai: “Ki si‘oku hoa ‘ofa‘anga ‘i he faingata‘á mo e mamahí, ‘oku ou loto pē ke fakahā atu ‘oku ou sai pē pea ‘oku mau loto fiefia kotoa pē neongo pe ko e hā hamau iku-‘anga. … ‘Oku ou hoha‘a lahi kiate koe mo e fānau faka‘ofo‘ofá. ‘Oku ou tengihia pea uhu hoku mafú ‘i hono fakapoongi ‘a hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfiné pea pehē ki he kakai ‘a e ‘Otuá. … ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo pe ko e hā ‘e fai ‘e he ‘Otuá ma‘amautolú, ka ‘oku ou faka‘amua ‘a e lelei tahá ‘i he me‘a kotoa pē. Neongo ‘oku ou fou ki he maté, ka te u falala pē ki he ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo pe ko e hā ha fa‘ahinga ngāue kovi ‘e fakahoko ‘e he kau fakatangá, ka ke ‘amanaki he ‘ikai si‘isi‘i pe ta‘ofi ia. Fakatauange ke ‘alo‘ofa mai ‘a e ‘Otuá kiate kimautolu. … Kuo fakahaofi hamau ni‘ihi ‘e he ‘Otuá ‘o a‘u mai ki he taimí ni; mahalo pē na‘a kei fakahoko mai ha konga ‘o ‘ene ‘alo‘ofá kiate kimautolu. …

“ ‘Oku ‘ikai ke u fu‘u ‘ilo pau ki he tūkunga ‘oku ou ‘i aí, ka ko e me‘a pē ‘oku ou lavá ko e faka‘amu ki hano tukuange au pea ke u tali ‘a e me‘a kotoa pē ‘i he fa‘a kātaki mo e loto-to‘a. ‘Oku ou ‘amanaki pē te ke faitōnunga mo tauhi ma‘u e falala kotoa pē ‘oku fai atú. ‘Oku ‘ikai ke u lava ‘o faitohi lahi ‘i he tu‘unga ‘oku ou ‘i aí. Fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē ‘o fakatatau mo e tūkunga ‘okú ke ‘i aí pea mo ia ‘oku fie ma‘ú. ‘Ofa ke foaki atu ‘e he ‘Otuá ha poto mo ha fakakaukau lelei pea fakahoko ia ‘i he fakapotopoto mo e nonga, ‘o hangē ko ia ‘oku ou tui te ke [ma‘ú].

“ ‘Oku ou fakakaukauloto atu ma‘u pē ki si‘i fānaú. Talaange ‘oku kei mo‘ui pē ‘enau Tamaí. Fakatauange ke tuku ‘e he ‘Otuá ke u toe mamata kiate kinautolu. Si‘i ‘Ema, … ‘oua na‘á ke sītu‘a meiate au pe ko e mo‘oní, ka ke manatua au; kapau he ‘ikai ke u toe fe‘iloaki mo koe ‘i he mo‘uí ni, ‘ofa ke tuku ‘e he ‘Otuá ke ta toe fe‘iloaki ‘i he langí. ‘Oku ‘ikai ke u lava ‘o fakamatala‘i e ngaahi ongo ‘oku ou ma‘ú; he ‘oku fonu mahuohua ‘a hoku lotó. Nofo ā, si‘oku ‘ofa‘anga angalelei mo manava‘ofa ko ‘Ema. ‘Ofa atu ma‘u ai pē ‘o ta‘engata, mei ho husepāniti mo ho kaume‘a mo‘oní.”¹²

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 21 ‘o Māasi 1839, mei he fale fakapōpula Lipetií ‘i Mīsuli: “Si‘oku ‘ofa‘anga ko ‘Ema, ‘oku mahino lelei kiate au si‘o tou‘angá pea ‘oku ou faka‘ofa‘ia ai. Kapau ‘e toe tuku ‘e he ‘Otuá ke u mo‘ui ‘o ma‘u ha faingamālie ke tauhi koe, te u fakasi‘isi‘i ho‘o hoha‘á mo feinga ke fakafiemālie‘i ho lotó. ‘Oku ou faka‘amu ke fai ho lelei tahá ‘i hono tauhi ‘o e fāmilí. ‘Oku ou tui te ke fai ‘a e lelei taha te ke lavá. Na‘á ku mamahi ‘i hono ‘ilo na‘e si‘i puke ‘a Feletilikí, ka ‘oku ou tui pē kuo si‘i sai pea ‘oku mou sai hono kotoa. ‘Oku ou kole pē ke ke feinga ke ma‘u hao taimi ke fai mai ai ha tohi lōloa ‘o fakahā mai ‘a e me‘a kotoa pē te ke lavá pe ‘oku kei mo‘ui ‘a e kulī ko Mēsiá, mo e me‘a ‘oku tala atu ‘e he fānau ‘oku tangi toupili holo ‘iate koé. … Tala ange ‘oku ou nofo pilīsoné kae lava ‘o fakahaofi ‘enau mo‘uí. …

“ ‘Oku pule‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e me‘a kotoa pē ‘o fakatatau mo hono finangaló. ‘Oku ou falala kiate Ia. ‘Oku mahu‘inga taha pē kiate au ‘a e fakamo‘ui ‘a hoku laumālié he ‘oku ou ‘ilo pau e ngaahi me‘a ‘o e ta‘engatá. ‘E tatau ai pē kiate au ‘o kapau ‘e ta‘ofi ‘a e langí. Kuo pau ke u faka‘uli lelei hoku [vaká], pea ‘oku ou fakapapau ke fai ia. ‘Oku ou fie ma‘u ke ke fai ‘a e me‘a tatau. ‘Ofa lahi atu.”¹³

Kia ‘Ema Sāmita ‘i he ‘aho 16 ‘o ‘Aokosi 1842, ofi ki Nāvū ‘i ‘Ilinoisi; na‘e toitoi ai ‘a e Palōfitá mei hono ngaahi filí: “ ‘Oku ou fie to‘o ‘a e faingamālié ni ke fakahoko atu ai ‘eku fakamālō ‘i he ongo ‘a‘ahi fakanonga na‘á ke fai mai lolotonga hono meimei kapusi aú. ‘Oku ‘ikai ha lea fe‘unga ke ne fakamatala‘i e hounga‘ia hoku lotó, ‘i he anga‘ofa mo fakakaume‘a mo‘oni na‘á ke fakahaa‘i kiate aú. Kuo fakalau atu e taimí, talu mei ho‘o mavahé ka ‘oku ou tali fiemālie pē, he kuó u tali lelei ‘i hoku ‘atamaí, ‘a hoku iku-‘angá, neongo pe ko e hā pē ha me‘a ‘e hoko. …

“Talaange ki he fānaú ‘oku kei sai pē ‘enau tamaí; pea ‘okú ne lotua ma‘u pē kinautolu mo koe ki he ‘Otua Māfimafí. Talaange ki he‘eku Fa‘eé, Mīsisi Sāmita, ‘e lelei pē ‘ene tamá, ‘o tatau ai pē ‘i he mo‘uí pe ‘i he maté; he kuo folofoloa pehē ‘a e ‘Eiki ko e ‘Otuá. Talaange ki ai ‘oku ou manatu‘i ma‘u pē ia, pea pehē kia Lusi [tuofefine ‘o Siosefá], pea mo hono toé kotoa. Kuo pau ke nau loto fiefia. … ‘I he ‘ofa lahi atu, mei ho husepāniti ‘ofa‘anga ‘o a‘u ki he maté, ‘o a‘u ki ‘itāniti; pea lauikuonga.”¹⁴

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu nounou ‘a e vahé ni, fakatokanga‘i ‘a e ngaahi ongo na‘e ma‘u ‘e Siosefa Sāmita kia ‘Ema mo ‘ena fānaú. Ko e hā ‘oku ako‘i mai ‘e he‘ene ngaahi sīpingá fekau‘aki mo e founga ‘o ‘etau leá mo ‘etau tō‘onga ‘i hotau fāmilí? Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he feinga ‘a Siosefa mo ‘Ema Sāmita ke na fetohi-‘aki mo fesiofakí? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke fai ke fakahaa‘i ai ki he kau mēmipa ho fāmilí ‘okú ke ‘ofa ‘iate kinautolu?
Na‘e talaange ‘e he Palōfitá kia ‘Ema ko ha “kaume‘a mo‘oni mo faitotonu ia kiate [ia] pea mo e fānaú ‘o ta‘engata,” peá ne fakamālō ange ki he‘ene “anga‘ofa mo anga fakakaume‘a mo‘oní” (peesi 278, 281). Ko e hā ‘e lava ke fai ‘e he husepānití mo e uaifí ke tanumaki ai ‘a ‘ena feohi fakakaume‘á?
‘I he ngaahi tohi ‘a Siosefa Sāmitá, na‘á ne fakahaa‘i ai ‘a ‘ene falala kia ‘Emá, peá ne fakahaa‘i mo ‘ene tui te ne fai ‘a e ngaahi fili ‘oku totonú mo fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē te ne lavá ‘i hono tauhi ‘o e fāmilí (peesi 281). ‘E tokoni‘i fēfē ‘a e vā ‘o ha husepāniti mo ha uaifi, ‘e he founga ko ‘eni ‘oku fakahaa‘i ‘aki ‘a e falalá?
Lau ‘a e pōpoaki ‘a e Palōfitá ki he‘ene fānaú ‘i he ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 282. Na‘e tokoni fēfē nai ‘eni ki he‘ene fānaú ‘i hono ma‘u ‘o e ongoongo ko ‘ení? ‘I he lolotonga ‘o e ngaahi taimi faingata‘á, ko e hā ‘e lava ke fai ‘e he mātu‘á ke fakahaa‘i ki he‘enau fānaú ‘oku nau tui ki he ‘Otuá?
Mou toe vakai angé ki hono fakamatala‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a ‘ene falala ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘oku hā he peesi 279–82. Fakamahino‘i ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a ‘okú ne fakahā‘í, ‘a ia ‘oku ongo makehe kiate koé. Ko e hā ha founga ‘e lava ke ke faka‘aonga‘i ai e ngaahi mo‘oni ko ‘ení ‘i ho‘o mo‘uí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Sēnesi 2:24; 1 Kolinitō 11:11; ‘Efesō 5:25; Mōsaia 4:14–15; T&F 25:5, 9, 14; 68:25–28