Ko e Palani Lahi ‘o e Fiefiá

“Ko e palani lahi ‘o e fiefiá ko ha kaveinga ia ‘oku totonu ke ne ma‘u ‘etau tokangá, mo lau ko e taha ‘o e ngaahi me‘a‘ofa lelei taha ‘a e langí ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I Sepitema ‘o e 1831, na‘e hiki ai ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono fāmilí ‘i ha kilomita ‘e 48 ki he tonga-hahake ‘o Ketilaní ki Hailame ‘i ‘Ōhaiō, ‘o nau nofo ai ‘i ha meimei ta‘u ‘e taha ‘i he ‘api ‘o Sione mo ‘Ālisi (toe ‘iloa foki ko ‘Ēlisa) Sionisoní. Na‘e fakahoko ‘i he ‘api ko ‘ení ‘e he Palōfitá ha konga lahi ‘o ‘ene ngāue ki he‘ene Liliu ‘o e Tohi Tapú.

‘Oku tokoni lahi ‘a e ngāue mahu‘ingá ni, ‘a ia na‘e ui ‘e he Palōfitá ko ha “konga ‘o hoku uiui‘í,”¹ ke mahino kiate kitautolu ‘a e palani ‘o e fiefiá. Na‘e kamata ‘e he Palōfitá ‘a e ngāué ni ‘i Sune ‘o e 1830 ‘i hono fekau‘i ia ‘e he ‘Eikí ke ne kamata hono toe liliu fakalaumālie ‘a e Tohi Tapú ‘i he tatau ‘a e Tu‘i ko Sēmisí (King James Version). Na‘e fuoloa pē hono ‘ilo‘i ‘e he Palōfitá ‘a e ta‘e mahino ma‘u pē ‘a e Tohi Tapú ‘i ha ngaahi me‘a mahu‘inga ‘e ni‘ihi. Na‘á ne ‘osi hiki foki hono lau ange ‘e Molonai kiate ia ha ngaahi konga ‘e ni‘ihi ‘o e Tohi Tapú “ka na‘e ki‘i faikehekehe ia mei he me‘a ‘oku tu‘u ‘i he‘etau ngaahi Tohi Tapú” (Siosefa Sāmita -Hisitōlia 1:36). Lolotonga ‘ene liliu ‘a e 1 Nīfai 13:23–29, na‘á ne ‘ilo ai ‘oku ‘i ai ha ngaahi “konga lahi ‘a ia ‘oku mahinongofua mo mahu‘inga” kuo ‘osi to‘o mei he Tohi Tapú, ‘o kau ai ha “ngaahi fuakava ‘a e ‘Eikí” (1 Nīfai 13:26).

Na‘e pehē ki mui ange ‘e he Palōfitá: “ ‘Oku ou tui ki he Tohi Tapú mo hono fakaleá ‘i he‘ene ha‘u hangatonu mei he peni ‘a kinautolu na‘a nau hiki tonu iá. Kuo hanga ‘e he kau liliu lea ta‘e ‘iló, kau fai taipe ta‘e tokangá, pe ‘e he kau taula‘eiki ne nau palani pe kākaá, ‘o fakahoko ha ngaahi fehālaaki lahi. … Vakai ki he [Hepelū 6:1] ki he ngaahi fepakipakí—‘Ko ia ke tuku ki mui ‘a e ngaahi ‘uluaki akonaki ‘a Kalaisí, ka tau fai atu ki he haohaoá.’ Kapau ‘e tuku ‘e ha taha ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e akonaki ‘a Kalaisí, ‘e anga fēfē leva hano fakahaofi ia ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oní? ‘Oku fehangahangai ‘eni ia. ‘Oku ‘ikai ke u tui au ki ai. Te u fakalea atu ia ‘i he tu‘unga ‘oku totonu ke ‘i aí—‘Ko ia, ‘oua na‘a tuku ki mui ‘a e ngaahi ‘uluaki akonaki ‘a Kalaisí, ka tau fai atu ki he haohaoá.’ ”²

Pea hangē ko hono tataki ‘e he Laumālié, na‘e faka‘aonga‘i ai ‘e Siosefa ha ta‘u ‘e tolu nai ‘i hono vakai‘i ‘o e Tohi Tapú, ‘o fakahoko ha ngaahi fakatonutonu ‘e lauiafe ki hono fakaleá mo fakafoki mai ‘a e ngaahi fakamatala na‘e molé. Na‘e hanga ‘e hono fakafoki mai ‘o e fakamatala ko ‘ení ‘o fai ha fakamaama lahi ki ha ngaahi akonaki ‘oku ‘ikai mahino hono fakamatala‘i ‘i he Tohi Tapú ‘o hangē ko ‘ene tu‘u ‘i he ‘aho ní. Ko e ngaahi liliu fakalaumālie ko ‘eni na‘e fai ki he fakalea ‘o e Tohi Tapú, ‘oku ‘iloa ia ko e Liliu ‘a Siosefa Sāmita ‘o e Tohi Tapú. Kuo fakahū he taimí ni ha ngaahi kupu‘i folofola ‘e laungeau mei he Liliu ‘a Siosefa Sāmita ‘o e Tohi Tapú ‘i he tatau ‘o e Tohi Tapu ‘a e Tu‘i ko Sēmisí ‘oku faka‘aonga‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí.

Na‘e hoko hono liliu ‘e he Palōfitá ‘a e Tohi Tapú ko ha konga mahu‘inga hono ako‘i fakalaumālie iá pea mo hono fakahoko ‘o e fakafoki mai ‘o e mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Ko e taimi na‘á ne liliu ai ‘a e Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú, na‘á ne fa‘a ma‘u ha ngaahi fakahā ko e fakamahino‘i mo hono fakama‘ala‘ala ‘o ha ngaahi kupu‘i folofola faka-Tohi Tapu. ‘I he foungá ni, na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá ha ngaahi akonaki lahi mei he ‘Eikí, ‘o kau ai kinautolu ‘oku tu‘u he taimí ni ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava vahe 74, 76, 77, 86, mo e 91, pea ‘i ha ngaahi konga kehekehe lahi ‘o e ngaahi vahe ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

‘I hono fuofua kamata liliu ‘e he Palōfitá ‘a e Tohi Tapú ‘i Sune ‘o e 1830, na‘e fakahā ange ‘e he ‘Eikí kiate ia ha fakamatala lōloa mei he ngaahi tohi ‘a Mōsesé. Na‘e hoko ia ko e vahe 1 ‘o e tohi ‘a Mōsesé ‘i he Mata‘itofe Mahu‘ingá. ‘Oku hā ai ha me‘a-hā-mai ‘a ia na‘e mamata mo fefolofolai ai ‘a Mōsese mo e ‘Otuá—ko ha me‘a hā mai mātu‘aki mahu‘inga pea ui ai ia ‘e Siosefa Sāmita ko ha “momo mahu‘inga” mo ha “ma‘u‘anga ivi.”³ ‘I he me‘a-hā-maí ni, na‘e ako‘i ai ‘e he ‘Otuá kia Mōsese ‘a e tefito‘i taumu‘a ‘o e palani lahi ‘o e fiefiá:

“Pea na‘e folofola ‘a e ‘Eiki ko e ‘Otuá kia Mōsese ‘o pehē: … He vakai, ko ‘eku ngāué ‘eni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘e-fa‘a-mate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá” (Mōsese 1:37, 39).

Na‘e fakahā mai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e ngaahi akonaki, ngaahi ouau, mo e ngaahi tala‘ofa ‘o e palani ‘o e fiefiá ki māmani ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘I he hoko ‘a e Palōfitá ko e taha na‘e mahino lelei ki ai ‘a e mahu‘inga ‘o e palani ko ‘ení, na‘á ne pehē ai: “Ko e palani lahi ‘o e fiefiá ko ha kaveinga ia ‘oku totonu ke ne ma‘u kakato ‘etau tokangá, mo lau ko e taha ‘o e ngaahi me‘a‘ofa lelei taha ‘a e langí ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e fili ‘a Sīsū Kalaisi ‘i he mo‘ui ki mu‘a ‘i he māmaní ke Ne hoko ko e Fakamo‘ui, pea na‘a tau fili ke tau tali ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí.

“Na‘a tau kau mo mamata kotoa ‘i he ‘uluaki fakataha ‘i he langí ‘i hono fili mo fokotu‘u ‘o e Fakamo‘uí, pea mo hono fokotu‘u ‘o e palani ‘o e fakamo‘uí, pea na‘a tau loto taha ki ai.”⁵

“Ko e ‘Eikí [ko] ha taula‘eiki ia ‘i he lakanga ‘o Melekisētekí, ‘o lauikuonga, pea ko e ‘Alo ia ‘o e ‘Otuá kuo pani, ki mu‘a ‘i hono ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní [vakai, Saame 110:4].”⁶

“Ko e fakamo‘ui ‘a Sīsū Kalaisí na‘e fokotu‘utu‘u ia ma‘á e kakai kotoa pē, koe‘uhí ke ikuna‘i ‘a e tēvoló. … ‘E faingata‘a‘ia ‘a e kakai kotoa pē kae ‘oua kuo nau talangofua kia Kalaisi.

“Ko e tau ‘i he langí na‘e tupu ia—he na‘e folofola ‘a Sīsū ‘oku ‘i ai ha ngaahi laumālie ‘e ni‘ihi he ‘ikai ke lava ‘o fakahaofi; pea pehē ‘e he tēvoló te ne fakahaofi kotoa ‘e ia kinautolu, pea fokotu‘u mai leva ‘ene palaní ki he ‘ao ‘o e fakataha lahi ko ‘ení, ka na‘a nau loto kia Sīsū Kalaisi. Ko ia na‘e tu‘u ai ‘a e tēvoló ‘o fakafepaki ki he ‘Otuá, pea kapusi hifo ai ia, fakataha mo kinautolu kotoa na‘a nau poupou kiate iá.”⁷

Ko ha kakai kitautolu ‘oku ‘ikai hatau ngata‘anga; te tau lava ‘o fakalakalaka ki he hakeaki‘í ‘i he‘etau talangofua ki he ngaahi fono ‘a e ‘Otuá.

Na‘e ma‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e fakahā ko ‘ení mei he ‘Eikí ‘i Mē ‘o e 1833, ‘o hangē ko hono lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:29: “Na‘e ‘i he kamata‘angá foki ‘a e tangatá mo e ‘Otuá. Ko e ‘atamai poto [‘initeliseni], pe ko e maama ‘o e mo‘oní, na‘e ‘ikai ke fakatupu pe ngaohi ia, pea ‘oku ‘ikai foki ke lava ia.” Na‘e ako‘i ‘e he Palōfitá ‘i ‘Epeleli ‘o e 1844: “ ‘Oku ‘i ai ha tefito ‘e taha ke u fakamatala‘i, ‘a ia ‘oku fokotu‘utu‘u ke ne hakeaki‘i ‘a e tangatá. … ‘Oku fekau‘aki ia mo e kaveinga ‘o e toetu‘u ‘a e maté,—‘oku ui, ko e laumālié—ko e fakakaukau ‘a e tangatá—pe ko e laumālie ta‘e fa‘amaté. Na‘e ha‘ú mei fē? ‘Oku pehē ‘e ha taha poto mo e kau toketā ‘o e me‘a fakalotú tokua na‘e fakatupu ia ‘e he ‘Otuá ‘i he kamata‘angá; ka ‘oku ‘ikai pehē ia: ‘i he‘eku fakakaukaú, ‘oku hanga ‘e he fo‘i fakakaukaú ni ‘o tuku hifo ‘a e tangatá. ‘Oku ‘ikai ke u tui au ki he akonakí ni; ‘oku sai ange ‘eku ‘iló. Fanongo ki ai, ‘a kimoutolu kotoa ‘i he ngaahi ngata‘anga ‘o māmaní; he kuo fakahā mai kiate au ‘e he ‘Otuá; pea kapau ‘oku ‘ikai ke mou tui mai kiate au, he ‘ikai ke ne uesia ‘e ia ‘a e mo‘oní. …

“ ‘Oku ou nofo pē ‘i he tu‘unga ta‘e fa‘amate ‘o e laumālie ‘o e tangatá. ‘Oku ‘uhinga ‘apē ke tau lau ‘oku ta‘e fa‘amate ‘a e ‘atamai ‘o e ngaahi laumālié, ka ‘oku ‘i ai pē hono kamata‘anga? ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha kamata‘anga ia ‘o e ‘atamai ‘o e ngaahi laumālié, pe ‘e ‘i ai hano ngata‘anga. Ko e ‘uhinga ia ‘oku lelei. Ko e me‘a ko ē ‘oku ‘i ai hano kamata‘angá ‘oku ala ‘i ai hono ngata‘anga. Kuo te‘eki ai ha taimi ia ‘e ta‘e ‘i ai ha laumālie. …

“… ‘Oku ou to‘o hoku mamá mei hoku fo‘i tuhú ‘o fakataipe ‘aki ia ‘a e ‘atamai ‘o e tangatá—‘a e konga ‘oku ta‘e fa‘amaté, koe-‘uhí he ‘oku ‘ikai hano kamata‘anga. Tau pehē, kapau te ke tu‘u ua ia; ‘e ‘i ai leva hano kamata‘anga mo hano ngata‘anga; ka ke toe fakahoko ia, pea ‘e kakato ia ‘o taha pē. ‘Oku pehē pē mo e laumālie ‘o e tangatá. Hangē ko e mo‘ui ‘a e ‘Eikí, kapau na‘e ‘i ai hano kamata‘anga, ‘e ‘i ai hano ngata‘anga. Ko e kakai ta‘e poto mo ta‘e ako pea mo e kau poto kotoa pē talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní ‘oku nau pehē na‘e ‘i ai ha kamata‘anga ‘o e laumālie ‘o e tangatá, ‘oku nau fakapapau‘i mai kuo pau ke ‘i ai hano ngata‘anga; pea kapau ‘oku mo‘oni ‘a e akonaki ko iá, pea ta ‘oku mo‘oni ‘a e tokāteline ‘o e faka‘auha ‘osi‘osingamālié. Ka ‘o kapau ‘oku ou mo‘oni au, te u fakahā ta‘e ufi mei he tumu‘aki ‘o e ngaahi falé na‘e ‘ikai teitei ma‘u ‘e he ‘Otuá ‘a e mālohi ke ngaohi ‘a e laumālie ‘o e tangatá. Na‘a mo e ‘Otuá na‘e ikai ke Ne fakatupu ‘e ia ‘a Ia.

“Ko e ‘atamaí (intelligence) ‘oku ta‘e ngata pea ‘oku mo‘ui ia ‘i he tefito‘i mo‘oni ‘oku mo‘ui ia ‘iate ia pē. Ko ha laumālie ia mei he kuonga ki he kuonga pea ‘oku ‘ikai ha fakatupu ia fekau‘aki mo ia. Ko e kau ma‘u ‘atamai mo e laumālie kotoa pē kuo fekau‘i mai ‘e he ‘Otuá ki māmani ‘oku nau tu‘u ke fakalakalaka.

“Ko e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e tangatá na‘a nau mo‘ui mo e ‘Otuá. Na‘a mo e ‘Otuá, ‘i He‘ene ‘afio‘i ‘a ‘Ene ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi laumālié mo e nāunaú, pea koe‘uhí ko ‘ene ‘atamai‘ia angé, na‘á Ne ‘afio‘i ‘oku taau ke fokotu‘u ha ngaahi fono ‘e faingamālie ai hono toé ke nau fakalakalaka ‘o hangē ko Iá. ‘Oku hanga ‘e he‘etau fetu‘utaki ne fokotu‘u mo e ‘Otuá ‘o tuku kitautolu ‘i ha tu‘unga ke tau fakalakalaka ai ‘i he ‘iló. ‘Okú ne ma‘u ‘a e mālohi ke fokotu‘u ha ngaahi fono ke fakahinohino‘i ‘a e ngaahi ‘atamai ‘oku vaivai angé (weaker intelligences), koe‘uhí ke lava ‘o hakeaki‘i mo ia, pea koe‘uhí ke nau lava ‘o ma‘u ‘a e nāunau mo ha toe nāunau, fakataha mo e ‘ilo, mo e mālohi, mo e nāunau, mo e ‘atamai kotoa pē ‘oku fie ma‘u ke fakahaofi ai kinautolu ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié.”⁸

“ ‘Oku tau pehē na‘e fakatupu ‘e he ‘Otuá ‘a e tangatá mo ha ‘atamai te ne malava ‘o fai ha fakahinohino, fakataha mo ha tu‘unga faka‘atamai ‘e lava ke fakalahi ‘o fakahoa ki he talangofua mo e faivelenga ki he maama kuo fakahoko mai mei he langí ki he tokotaha ko iá; pea ko e ofi ange ko ia ‘a e tangatá ki he haohaoá, ko e maama ange ia ‘ene vakaí mo lahi ange ‘ene fiefiá, kae ‘oua kuó ne ikuna‘i ‘a e ngaahi kovi ‘o ‘ene mo‘uí pea mole meiate ia ‘a e holi kotoa pē ke faiangahalá; pea hangē ko e kau faivelenga ‘o e kuonga mu‘á, ne nau a‘u ki he tu‘unga ko ia ‘o e tuí ‘a ia ‘oku fakakofu‘i ai ia ‘e he Tupu‘angá ‘aki Hono mālohí mo Hono nāunaú, pea ‘ohake ke nofo mo Ia. Ka te tau pehē ‘oku ‘ikai a‘u ha tangata ki he tu‘unga ko ‘ení ‘i ha vaha‘a taimi nounou pē.”⁹

Na‘a tau omi ki māmaní ke ma‘u ha sino, ke ma‘u ha ‘ilo, pea mo ikuna ‘o fakafou ‘i he tuí.

“ ‘Oku ‘ilo ‘e he kakai kotoa pē kuo pau ke nau mate. Pea ‘oku mahu‘inga leva ke mahino kiate kitautolu hono ‘uhinga mo e tupu‘anga ‘o ‘etau fehangahangai mo e ngaahi tu‘unga feliliuaki ‘o e mo‘uí mo e maté, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi palani mo e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá ki he‘etau omi ki māmaní, ki he‘etau faingata‘a‘ia hení, pea mo ‘etau mavahe mei hení. Ko e hā ‘a e taumu‘a ‘o ‘etau mo‘ui ‘i heni, pea tau mate ‘o mole atu, ‘o ‘ikai ke tau toe nofo hení? ‘Oku ‘uhinga lelei pē ke tau fakakaukau ‘e fakahā mai ‘e he ‘Otuá ha fa‘ahinga me‘a fekau‘aki mo e me‘á ni, pea ko ha kaveinga ia ‘oku totonu ke tau ako lahi ki ai ‘o laka ange ‘i ha toe me‘a. ‘Oku totonu ke tau fakatotolo ki ai ‘i he ‘aho mo e pō, he ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘e māmani hono tu‘unga mo‘oni fekau‘aki mo e [‘Otuá.]”¹⁰

“Ko e palani ‘a e ‘Otuá ‘i he te‘eki ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní, ke tau ma‘u ha ngaahi tāpanekale [sino], pea tu‘unga ‘i he‘etau faivelengá te tau ikuna ai mo ma‘u ha toetu‘u mei he maté, ‘i he nāunau, lāngilangi, mālohi, pea mo e pule fakapotopotó ni.”¹¹

“Na‘a tau omi ki māmaní ke ma‘u ha sino pea ke tau ‘oatu ia ‘i he tu‘unga haohaoa ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘i he pule‘anga fakasilesitialé. Ko e tefito‘i mo‘oni ma‘ongo‘onga ‘o e fiefiá ‘oku kau ai hano ma‘u ‘o ha sinó. ‘Oku ‘ikai ma‘u ‘e he tēvoló ia ha sino, pea ko hono tauteá ia. ‘Oku fiefia ia ‘i ha taimi te ne lava ke ma‘u ai ha sino ‘o ha tangata, pea ‘i he taimi na‘e kapusi ai ia ki tu‘a ‘e he Fakamo‘uí na‘e kole ia ke hū ki he fanga puaká, ‘o fakahaa‘i ai ‘a ‘ene fiemālie ke ma‘u ha sino ‘o ha puaka ko e ‘ikai ma‘u ha sinó. Ko e kakai kotoa pē ‘oku nau ma‘u ha sino ‘oku nau ma‘u ha mālohi kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha sinó.”¹²

“Ko e fakamo‘uí ‘oku ma‘á e tangatá ia ke fakahaofi ia mei hono ngaahi filí kotoa; he ka ‘ikai ikuna‘i ‘e ha tangata ‘a e maté, ‘oku ‘ikai fakahaofi ia. …

“ ‘Oku tatau pē ‘a e ngaahi laumālie ‘i he maama ta‘engatá mo e ngaahi laumālie ‘i he māmani ko ‘ení. Ko kinautolu ko ia kuo nau omi ki māmani ‘o ma‘u ‘a e sinó, pea nau mate pea toe tu‘u ‘o ma‘u ‘a e ngaahi sino nāunau‘iá, te nau ma‘u ha mālohi kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha sino, pe ‘ikai tauhi honau mu‘aki tu‘ungá, ‘o hangē ko e tēvoló. Ko e tautea ‘o e tēvoló ko e ‘ikai ke ne ma‘u ha nofo‘anga tatau mo e tangatá.”¹³

“Ko e tefito‘i mo‘oni ‘o e ‘iló ko e tefito‘i mo‘oni ia ‘o e fakamo‘uí. ‘E lava ‘o mahino ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ki he kakai angatonu mo faivelengá; pea ko e taha kotoa pē ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha ‘ilo fe‘unga ke fakahaofi ia, ‘e mala‘ia. ‘Oku foaki mai ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí kiate kitautolu tu‘unga ‘i he ‘ilo‘i ‘o Sīsū Kalaisí.

“Ko e fakamo‘uí ‘oku meimei ko hono ikuna‘i ia ‘o e filí kotoa mo tuku kinautolu ki hotau lalo va‘é. Pea ko e taimi ‘oku tau ma‘u ai ha mālohi ke tuku hotau ngaahi filí kotoa ki hotau lalo va‘é ‘i māmani, fakataha mo ha ‘ilo ke ikuna‘i ‘a e ngaahi laumālie ‘uli kotoa pē ‘i he maama ka hoko maí, ‘oku fakahaofi leva kitautolu, ‘o hangē ko ia ne hoko kia Sīsuú, ‘a ia na‘e pau ke pule kae ‘oua ke ne tuku ‘a hono ngaahi filí kotoa pē ki hono lalo va‘é, pea ko e fili fakamuimuitahá ko e maté [vakai, 1 Kolinitō 15:25–26].

“Mahalo na‘a ‘oku ‘i ai ha ngaahi tefito‘i mo‘oni heni ‘oku tokosi‘i pē ha kakai kuo nau fakakaukau ki ai. He ‘ikai ke lava ‘e ha taha ia ‘o ma‘u ‘a e fakamo‘ui ko ‘ení tuku kehe pē ‘i ha‘ane ma‘u ha tāpanekale (sino).

‘I he māmani ko ‘ení he taimí ni, ‘oku fakanatula pē e siokita, vilitaki mo e faifeinga ‘a e tangatá ke ne fakalaka hake ‘i he toko taha ko eé; ka ‘oku loto fiemālie pē foki ha ni‘ihi ia ke nau langaki hake ‘a e ni‘ihi kehé pea mo kinautolu foki. Ko ia ‘i he ngaahi maama kehé, ‘oku kehekehe ‘a e ngaahi laumālie aí. ‘Oku feinga ha ni‘ihi ke mavahe hake. Pea ko e me‘a ‘eni na‘e hoko kia Lusifā he taimi na‘á ne hinga aí. Na‘á ne feinga ki he ngaahi me‘a na‘e ‘ikai ngofuá. Na‘e iku ‘o kapusi hifo ai ia, pea ‘oku pehē na‘á ne tohoaki‘i atu ha tokolahi kiate ia; pea ko e tumutumu hono tauteá ko e ‘ikai ke ‘i ai hano sino. Ko hono tauteá ‘eni.”¹⁴

Kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá kiate kitautolu ‘a e tau‘atāina ke filí mo e mālohi ke fili ki he leleí kae ‘ikai ko e koví.

“Kapau ‘e fie ma‘u ‘e he tangatá ‘a e fakamo‘uí, kuo pau ke ne ha‘isia ki he ngaahi tu‘utu‘uni mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘e tomu‘a fokotu‘u ‘i he tu‘utu‘uni ta‘e liliua ki mu‘a pea toki ‘i ai ‘a e māmaní, ki mu‘a ia pea toki mavahe mei he māmaní. … Na‘e fa‘u e ngaahi maama fakalaumālié mo fakalangí, pea pehē ki he kakai fakalaumālié mo fakalangí ‘o fakatatau mo e founga haohaoa mo lelei tahá: na‘e fokotu‘u pau ta‘e toe liliua ‘a e ngaahi me‘a te nau lavá mo honau ngaahi ngata‘angá, pea nau tali fiemālie ia ‘i honau tu‘unga fakalangí, pea pehē ki he‘etau ‘uluaki mātu‘á ‘i he funga māmaní. ‘Oku pehē hono mahu‘inga ke tali mo mo‘ui‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oni ta‘engatá ‘e he kakai kotoa pē he funga māmaní ‘oku nau ‘amanaki ki he mo‘ui ta‘engatá.”¹⁵

“ ‘Oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakai kotoa pē ki he‘enau tau‘atāina ke filí, he na‘e fokotu‘u ia ‘e he ‘Otuá. Na‘á Ne fokotu‘u ‘a e tau-‘atāina ke fili ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, mo ‘oange ‘a e mālohi kiate kinautolu ke nau fili ‘a e leleí pe koví; ke nau fekumi ki he ngaahi me‘a ko ia ‘oku leleí, ‘aki ha‘anau tulifua ki he hala ‘o e mā‘oni‘oní ‘i he mo‘uí ni, ‘a ē ‘okú ne ‘omi ‘a e nongá ki he ‘atamaí, pea fiefia ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i heni, pea nēkeneka mo fiefia kakato ‘i Hono nima to‘omata‘ú ‘i he hili ‘o e mo‘ui ní; pe tulifua ‘i he hala ‘o e koví, ‘o hoko atu ‘i he angahalá mo fakafepaki ki he ‘Otuá, ‘o ‘omi ai ‘a e fakamala‘iá ki honau laumālié ‘i he maama ko ‘ení, pea mole ta‘engata ‘i he maama ka hoko maí.”¹⁶

“He ‘ikai ke lava ‘e Sētane ‘o tohoaki‘i kitautolu ‘aki ‘ene ngaahi fakatauelé kae ‘oua kuo pehē ‘e hotau lotó ‘oku tau loto mo tukulolo ki ai. Ko hotau natulá, ‘oku tau lava pē ke teke‘i ‘a e tēvoló; kapau na‘e ‘ikai fakatupu pehe‘i kitautolu, he ‘ikai ke tau tau‘atāina ke fili.”¹⁷

“ ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ‘e he tēvoló ha mālohi kiate kitautolu kae ‘oua pē kuo tau fakangofua ia; ko e momeniti pē ‘oku tau fakafepaki ai ki ha fa‘ahinga me‘a mei he ‘Otuá, ‘oku mālohi leva ‘a e tēvoló.”¹⁸

‘I he ‘aho 16 ‘o Mē 1841, na‘e lea ai ‘a e Palōfitá ki he Kāingalotú ‘o pehē: “ ‘Oku fakatokanga‘i ‘e Palesiteni Siosefa Sāmita … ‘oku anga‘aki hono tukuaki‘i ‘o Sētane ‘i he ngaahi kovi ‘oku tau fakahokó, ka, kapau ko e tupu‘anga ia ‘o ‘etau ngaahi faiangahalá kotoa, he ‘ikai ke lava ‘o fakahalaki ‘a e tangatá. ‘Oku ‘ikai ke lava ‘e he tēvoló ia ‘o fakakouna‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke nau fai ha kovi; ‘oku fakahoko kotoa pē ia ‘i he loto ki ai. Ko kinautolu ‘oku nau teke‘i ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘e meimei ke taki atu kinautolu ki he fakatauelé, pea ‘e mahu‘i atu leva ‘a e feohi mo e langí meiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau fie tali ke hoko ko ha kau ma‘u ‘inasi ‘i he fa‘ahinga nāunau ma‘ongo‘onga peheé. He ‘ikai teitei ngāue‘aki ‘e he ‘Otuá ha founga fakamālohi, pea he ‘ikai ke lava ia ‘e he tēvoló; pea ‘oku ngali vale leva ha fa‘ahinga fakakaukau pehē ‘o hangē ko ia na‘e fakakaukau‘i ‘e ha tokolahi [‘i he kaveingá ni].”¹⁹

Na‘e hiki ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Na‘e pehē ‘e [Siosefa Sāmita] ‘oku ‘ikai teitei tokanga ia pe ko e hā hono vave ‘o ‘etau lele ‘i he hala ‘o e anga-mā‘oni‘oní. Teke‘i ‘a e koví, pea he ‘ikai ha fakatu‘utāmaki; he ‘ikai fakahalaki ‘e he ‘Otuá, tangatá, pea mo e kau ‘āngeló ‘a kinautolu ‘oku nau teke‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku koví, ‘oku ‘ikai lava ‘eni ia ‘e he tēvoló; he ‘ikai teitei malava ‘e he tēvoló ia ke ikuna‘i ha taha ‘okú ne fakasītu‘a‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku kovi, ‘o tatau pē ia mo ‘ene feinga ke fa‘oa e taloni ‘o Sihová.”²⁰

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Ko e hā ha ngaahi fo‘i mo‘oni pau fekau‘aki mo e palani ‘o e fakamo‘uí mo e taumu‘a ‘o e mo‘uí ‘oku tau ‘ilo‘i tu‘unga ‘i he ngaahi fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá? Kuo tokoni‘i fēfē koe ‘e he ngaahi me‘á ni?
Na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita ko e palani ‘o e fakamo‘uí ko ha “kaveinga ia ‘oku totonu ke tau ako lahi ki ai ‘o laka ange ‘i ha toe me‘a” (peesi 242) mo ha “taumu‘a ‘oku tonu ke ne ma‘u kakato ‘etau tokangá” (peesi 239). Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o ako ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí? ‘I he‘etau fakahoko ko ia ‘etau ngaahi ngāue faka‘ahó, ko e hā te tau lava ‘o fai ke nototaha ai ‘etau tokangá ‘i he palani ‘o e fakamo‘uí? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o ako‘i ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí ki he kakai kehé?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmita fekau‘aki mo e Fakataha Lahi ‘i he Langí pea mo hotau natula ta‘engatá (peesi 240--41). ‘E hoko fēfē ha‘o ‘ilo ‘a e ngaahi akonakí ni ko ha tāpuaki ‘i ho‘o mo‘ui he māmaní?
Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e he Palōfita ko Siosefá ‘o pehē, “Ko e kau ma‘u ‘atamai mo e ngaahi laumālie kotoa pē kuo fekau‘i mai ‘e he ‘Otuá ki māmani ‘oku nau tu‘u ke fakalakalaka” (peesi 241). ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ‘eni ki he hā? ‘E tokoni‘i fēfē ‘e he fo‘i mo‘oni ko ‘ení ‘a e founga ho‘o fehangahangai mo e faingata‘á? ‘a e anga ho‘o fakakaukau ki ho mahu‘ingá mo e ngaahi me‘a te ke lavá? ki ho‘o tō‘onga ki he kakai kehé?
Lau ‘a e palakalafi faka‘osi he peesi 241. Fakakaukau ki he ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘u ‘i he taimi ‘oku tau “talangofua ai mo faivelenga … ki he fetu‘utaki mahino mei he langí.”
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Siosefa Sāmita fekau‘aki mo hono mahu‘inga ‘o e ma‘u ha sino fakamatelié (peesi 242–44). ‘E ala tokoni‘i fēfē ‘e he ‘iló ni ‘a e founga ‘o ‘etau tokanga‘i hotau sinó?
Lau ‘a e ‘uluaki palakalafi mo e palakalafi hono ua ‘i he peesi 245. Fakakaukau pe ‘oku ‘uhinga fēfē ‘a e ngaahi akonakí ni kiate koe ‘i ho‘o faka‘aonga‘i ho‘o tau‘atāina ke filí. Ko e hā ha ngaahi me‘a pau te tau lava ‘o fai ke teke‘i ai ‘a e mālohi ‘o Sētané?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 2 Nīfai 2:25; 9:6–12; ‘Alamā 34:31–33; T&F 76:25–32; 101:78; ‘Ēpalahame 3:22–25

Christ speaking to Moses — “Pea na‘e folofola ‘a e ‘Eiki ko e ‘Otuá kia Mōsese ‘o pehē, He vakai, ko ‘eku ngāué ‘eni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘e-fa‘a-maté mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá.”

father reading — “Ko e palani ‘a e ‘Otuá ‘i he te‘eki ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní ke tau ma‘u ha ngaahi tāpanekale [sino], pea tu‘unga ‘i he‘etau faivelengá te tau ikuna ai.”